Grad, Leszek Sesja naukowa z okazji 50-lecia Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 576-579 1967
KRONIKA NAUKOWA WOJEWÓDZTWA OLSZTYŃSKIEGO LE SZ E K G RAD S E S JA N A U K OW A Z O K A Z JI 50-L EC IA ST O W A R ZY SZ EN IA B IB L IO T E K A R Z Y P O L S K IC H B ard zo uroczyście obchodzili b ib lio tek arze w oj. olsztyńskiego ju b ileu sz sw ojej organizacji zaw odow ej 50-lecie działalności Stow arzyszenia B ibliote k a rz y P olskich. D la uczczenia te j rocznicy, sta ra n ie m olsztyńskiego Z arząd u O kręgu SB P, zorganizow ano w d n iach 20 i 21 p a źd z ie rn ik a 1967 r. w O lsztynie w Dom u Środow isk Tw órczych uroczystości, nad którym i honorow y p ro tek to ra t objęli: S ta n isła w T om aszew ski I s e k re ta rz K W P Z P R w O lsztynie, inż. M arian G otow iec p rzew odniczący W RN w O lsztynie, J u lia n M alew sk i przew odniczący W ojew ódzkiego K o m ite tu F J N w O lsztynie, J a n C zarn eck i g e n erał W P oraz J a n B a u m g a rt przew o d n iczący Z a rząd u S to w arzy szen ia B ibliotekarzy Polskich. W p ierw szy m dniu obchodów ju b ileu szo w y ch o d b y ła się sesja n au k o w a poprzed zo n a odznaczeniem złotą o dznaką h o n o ro w ą Z asłu żo n y m d la W arm ii i M azur dw óch b ib lio tek a rzy : d ra J a n a W róblew skiego (kustosza B ib lio tek i G łów nej W SR w K ortow ie) i m gra T adeusza O rackiego (kierow nika B iblioteki S tudium N auczycielskiego w Ostródzie). O tw arcia sesji d o k o n ała Ire n a G ra b o w sk a p rzew o d n icząca Z arząd u O kręgu SB P w O lsztynie. Słow o w stępne w ygłosił W alter Późny w iceprzew odniczący P rezydium W RN w O lsztynie. N a przew odniczącego sesji pow o łan o p rz ed staw iciela Z a rząd u G łów nego SB P doc. d r M arię D em bow ską z W arszaw y, k tó ra w zw ięzłym przem ów ieniu w yraziła uznanie dla bibliote k a rz y W arm ii i M azu r stw ierd zając, że O kręg o lszty ń sk i z n a tu ry rzeczy jed en z m łodszych okręgów naszego S to w arzy sze n ia je st m ocno i głęboko zw iązany z życiem naszej o rg an izacji. D zięki n iestru d zo n ej energii, zespołow i i rzetelnej pracy działaczy tego O kręgu należy on do n ajb ard ziej ak ty w nych ogniw terenow ych Stow arzyszenia. D y re k to r B ib lio tek i G łów nej W SR w K o rto w ie m g r L u d w ik Pelczarski w re fe ra c ie: 50 la t S to w a rzy sze n ia B ib lio te k a r zy P o lskich szeroko zo b razo w ał histo rię, p o w stan ie i działaln o ść o rg a n iz a cji b ib lio te k a rz y od je j oficjalnego założenia w dniu 21 p a źd z ie rn ik a 1917 r. (w ów czas ja k o Z w iązek B ib lio te k arz y P olskich) do ch w ili obecnej. P re le g e n t w sw ym re fe ra c ie w y k a zał m. in. ja k pow ażn ą ro lę odeg rało S to w arzy szen ie B ib lio te k a rz y P o lsk ich w okresie m iędzyw ojennym w szkoleniu fachow ej k ad ry bibliotekarskiej, w p ro w a dzeniu b a d ań nau k o w y ch, w czu w a n iu n a d n a le ży tą o rg an izacją i rozw o jem bibliotek i bibliografii oraz w opiece i czuw aniu nad zagadnieniam i zaw o dow ym i. Szczególnie d uże z asłu g i położyło S to w arzy szen ie B ib lio te k arz y P o lsk ic h w s ta ra n ia c h o w p ro w ad zen ie w życie now ej u s taw y bib lio teczn ej, k tó ra zastą p iła b y p rz e sta rz a ły ju ż d e k re t o zbiorach biblio teczn y ch z 1946 r. P ra c e n ad u s taw ą trw a ją od r. 1961 i m ożna przypuszczać, że z p o czątk iem 1968 r. zo stan ą zakończone. 576
W w ojew ództw ie o lszty ń sk im K oła Z w iązk u B ib lio te k arz y i A rch iw istó w Polskich (obecna nazw a Stow arzyszenia obow iązuje od 1953 r.) zostały pow o łan e znacznie później, niż w Polsce C entralnej, co w iązało się z p o w staw a niem bibliotek i zatrudnieniem pracow ników bibliotek. Pierw szym i założycielam i o rg an izacji b ib lio te k a rz y w O lsztynie byli: E m ilia S u k e rto w a -B ie 'd raw ina, M ichał C hom in, Ire n a G rab o w sk a, H a lin a B a rtk o w sk a i W anda D ąb ro w sk a. Do sukcesów o k ręg u o lsztyńskiego n ależy zaliczyć p ro w adzoną ak cję odczytow ą o raz org an izo w an ie s p o tk ań b ib lio te k a rz y w sz y stk ich sieci, a p rzed e w sz y stk im d o p ro w ad zen ie b ib lio tek o lszty ń sk ich n a czołow e m iejsce w k ra ju w zak resie upow szech n ien ia c zy teln ictw a. W p o d su m o w an iu sw ego re fe ra tu m g r L. P e lc z arsk i p o in fo rm o w ał o n ajb liższ y ch zad an iach zarząd u o kręgu n a przyszłość. D rugi z kolei re fe ra t p t. P olonica b iblioteczne n ie k tó ry c h ro d ó w p ru sk ic h W a rm ii i M azur w ygłosiła m gr H a lin a Keferstein. R e fe re n tk a z azn a czyła, że In w e n tarz e b iblioteczne pochodzące z m in io n y ch epok stan o w ią ciekaw y i bogaty m ateriał do badań, a często są jedynym źródłem w iadom ości o k sięgozbiorach. S p isy k siąż ek n ie je d n o k ro tn ie b ow iem p rz e trw a ły n ie ty lk o zbieraczy, ale i sam e zbiory i ju ż p rzez to sam o s tan o w ią cenny z ab y tek bib lio g raficzn y. P o n a d to są one re a ln y m odbiciem z ain tereso w ań i częstokroć poglądów w łaścicieli. Ich zaw artość jest zbiornicą w iadom ości 0 w pływ ach politycznych, kultu ralny ch, o poczytności poszczególnych au to rów, o percepcji społecznej jak iejś książki, czy g ru p y książek. D ążąc do zbadania napływ u lite ra tu ry polskiej na teren P ru s K rólew skich 1 K siążęcych, do sięg n ięcia w g łą b dziejów b ib lio teczn y ch n a ty m terenie, k tó ry c h losy w d użej m ierze s ta n o w ią b ia łą k a rtę na tle ogólnopolskiej ich h isto rii, re fe re n tk a p rz e b a d a ła trz y in w e n ta rz e b ib lio teczn e z n ajd u jąc e się w W ojew ódzkim A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lsztynie. S pisy k siąg n a le ża ły do znaczniejszych ro d ó w p ru sk ic h : S chw erinów, L e h n d o rfó w o raz D enhoffów. H. K e fe rstein zazn aczy ła, że w odniesien iu do w sp o m n ian y ch ro d ó w istn ie je obszerna lite ra tu ra typu genealogiczno-biograficznego, jed n ak w opracow a niach n iem ieck ich są je d y n ie n ieliczn e i n ik łe w z m ia n k i o zam iło w an iach b ib lio filsk ich poszczególnych członków ty ch ro d zin. O p raco w ań p o lsk ich n a ten te m a t n ie m a, a m ożna ty lk o znaleźć d a n e doty czące ro d ó w i ich d ziałalności, g łów nie polity czn ej, w P o lsk im S ło w n ik u B io g ra ficzn ym, w T. Orackiego, S ło w n ik u b io g ra ficzn ym W a rm ii, M a zu r i P ow iśla o raz G enealogii Dworzaczka. N astę p n ie re fe re n tk a n a tle z ary su dziejów rodów od osiedlenia się pod koniec w ieku X V III om ów iła kolejno p ow staw an ie zbiorów bibliotecznych, o g ran iczają c zasięg a n alizy do s ta ry c h d ru k ó w, to jest po ro k 1800. P releg en tk a zaznaczyła także, że pod term inem polon ica ro zu m ie to słow o w p o jęciu estreich e ro w sk im, a w ięc zo stała w zięta pod uw agę m. in. zasada m iejsca w ydania. Z kolei an alizując zaw artość poszczególnych in w e n ta rz y om ów iła ich s ta n liczebny w ro zb iciu n a poszczególne języki. Z a n alizy te j w y n ik ało, że w b ib lio tece S ch w erin ó w z n ajd o w ały się 164 polonica, L eh n d o rfo w ie p o siad ali ich 49, a D enhoffow ie 131. N astęp n ie a u to rk a p rz e p ro w a d ziła a n alizę poloniców pod k ą te m m iejsc ich w y d ania. N ajliczn ie jszym i b y ły d ru k i w y d an e w K ró lew cu, G d ań sk u, B ran ie w ie i E lblągu, czyli w o śro d k ach położonych n a jb liż ej p o siad ło ści o m aw ian y ch rodów. P onadto dużo było druków w rocław skich, nieco w arszaw skich, k ra k o w skich, a tra fia ły się n a w e t z L eszna czy z Z am ościa. N ie b ra k o w a ło też p oloniców w y d an y ch poza P o lsk ą w N iem czech, F ra n c ji i- S zw ajca rii. O w p ły w ie p o lsk iej k siążk i n a n asz reg io n jeszcze d o b itn iej niż m iejsca w y d an ia św iadczą n azw isk a au to ró w, ja k ie o d n o to w an o w in w e n ta rzach. W idzim y w nich dzieła D ługosza i K rom era obok Stryjkow skiego, K o m u n ik a ty 37 577
A. M. F red ry, H e rb u rta O kolskiego czy N akielskiego. Z p isarzy p o litycznych p ry m w iedzie J a k u b Sobieski. W in w e n ta rz a c h sp o ty k a się sp o rą liczbę panegiryków ku czci poszczególnych m onarchów R zeczypospolitej. R eprezento w an y ch je s t w ielu p isarzy pochodzących z P ru s i Pom orza, w śród nich ta k ie n azw isk a ja k : znakom itego p rz y ro d n ik a J. P a sto riu sa, astro n o m a g dań sk ieg o H ev eliusa, h isto ry k ó w ja k K. H en n eb erg e ra, K. Schütza, K. H a rtk n o c h a czy J a n a Leo. L ite ra tu rę p o lsk ą re p re z e n tu ją M. K. R adziw iłł (P ereg ryn a cja do ziem i św ię te j, w yd. b ra n ie w sk ie z 1601 r.), W acław P o to ck i i Ig n acy K rasick i. R eferen tk a w y m ie n iła z resztą w ielu a u to ró w i w iele dzieł, m ający ch ja k n ajściślejsz e p o w ią zan ia z P olską, a k tó re w chodziły w sk lad w spom nianych inw entarzy, a w ięc m iały sw oje m iejsce w bibliotekach. W podsum ow aniu au to rk a stw ierdziła, że w ślad za w ielkim i i bezpośrednim i w pływ am i politycznym i i gospodarczym i K orony na teren P ru s K rólew skich i K siążęcych szła i k u ltu ra polska, któ rej jedną z czołowych p rzed staw icielek b y ła k siążk a. W pływ te n i z ain tereso w a n ie p ozostały n a w et wówczas, gdy przyszedł spadek, a naw et całkow ity zanik form alnych u p ra w nień R zeczypospolitej w obec tych tem atów. Polonica zarejestrow ane w inw enta rz a ch S chw erinów, L eh n d o rfó w czy D enhoffów, są tego dobitnym dow odem. W ym ow a zapisów w om aw ianych inw entarzach jest bardzo w y razista skonkludow ała p relegentka stanow i ona jeszcze jeden dokum en taln y i tru d n y do o d p a rcia h isto ry czn y przy czy n ek w pływ u, ja k i na ziem ie W arm ii i M azur w yw ierała Polska. D r J a n Wróblewski w re fe ra c ie G eneza i p o c zą tki ro zw o ju b ib lio tek lu d o w ych w zaborze p r u sk im p rz e d sta w ił ry s c zy teln ictw a ludow ego od 1843 r. do okresu działalności T o w arzy stw a C zytelni L udow ych. P o w sta n ie b ib lio tek ludow ych, zdan iem re fe re n ta, w iązało się z dogodnym i ku tem u w a ru n k a m i społeczno-ekonom icznym i i p olitycznym i, ja k ie z aistn iały w zaborze p ru sk im około 1840 r. In ic ja ty w a w ty m k ie ru n k u w y chodziła najczęściej od różnych to w a rz y stw polskich. In ic ja to rz y ru c h u czytelniczego dzielili się n a 2 obozy: p ierw szy p o stu lo w ał tw o rzen ie czy teln i n a w zór angielsk i (tj. w spólne, głośne czytanie) drugi n ato m iast forsow ał biblioteki w ypożyczalnie. Jako n a j dogodniejsze m iejsce lokalizacji w idziano szkołę, a prow adzącego bibliotek ę n auczyciela, k tó ry je d n a k p rzy w y b o rze lite ra tu ry zn ajd o w ałb y się pod k u ratelą dziedzica i proboszcza. K olebkę b ib lio tek lu d o w y ch w zaborze p ru s k im stan o w iło W ielkie K sięstw o P o zn ań sk ie. P ra w ie rów n o cześn ie ro d z ił się ru c h czytelniczy na G órnym Śląsku, gdzie jednym z pionierów tej akcji był Józef Lom pa. N ow y, ożyw iony p rą d do ro z w o ju czy teln ic tw a w n io sły w y p a d k i W iosny L udów. G łów ną ro lę w a k c ji czytelniczej o d eg rała w te d y L iga P olska. N a czele w ysunęło się P o m o rze G dańskie, a to dzięki p oczynaniom Ignacego Ł yskow skiego z M ileszew. R ów nież n a G órn y m Ś lą sk u w ty m czasie pow stało T ow arzy stw o P racują c y ch d la O św iaty L u d u G órnośląskiego o raz C zytelnia K siążek i czasopism p o lsk ich w B y to m iu (Na b ib lio tek ę tę złożyło się ponad 400 tom ów pochodzących z d a ró w b ib lio te k a rz e m był nauczyciel E m an u el Sm ółka). O k res re a k c ji p ru s k ie j (od 1850 r.) w p ły n ą ł h a m u jąco ró w n ież n a rozw ój czy teln ictw a. N ow e in ic ja ty w y n a ty m polu zaczęły się rodzić dopiero w la ta c h sześćdziesiątych. R u ch czytelniczy w ią za ł się w te d y z p o w stają cy m i w ty m czasie to w arzy stw am i ro lniczym i i p rzem ysłow ym i. N iekiedy ju ż p rzy o rganizacji pierw szych kółek rolniczych pow staw ał zaczątek przyszłej biblioteczk i z d aro w y w an y ch k siążek. I tu ta j w ie lk ą ak ty w n o śc ią z asły n ął Ig n acy Ł yskow ski, k tó ry będąc w ów czas sek re ta rz e m T o w a rzy stw a A gronom icznego Ziem i M ichałow skiej zajął się organizacją biblioteczek na ty m teren ie (założył
Ich w tedy 40). W tym czasie dzięki Łyskow skiem u p ow stała pierw sza bibliote k a lu d o w a n a W arm ii (w S ząb ru k u ). W 1867 r. n a S e jm ik u G o sp o d arsk im w Toruniu uchw alono 3 rezolucje w spraw ie rozw oju czytelnictw a w org an i zacjach rolniczych. Istn iały w tenczas dw a ośrodki ak cji bibliotecznej: poz n ań sk i i pom o rsk i. J e d n a k zak az u d ziału w n iej d u ch o w n y ch w y d an y p rzez arc y b isk u p a L edóchow skiego sp araliżo w a ł in ic ja ty w ę p o zn ań sk ą, n a to m ia st n a P o m o rzu w w y n ik u k ilk u le tn ic h s ta r a ń pod p a tro n a te m duch o w y m J. I. K raszew sk ieg o doszło do p o w o łan ia w 1869 r. T o w arz y stw a M o raln y ch Interesów, k tó re m. in. zajęło się zakładaniem biblioteczek (w ydział ten p ro w ad ził Ig n acy Ł yskow ski). W reszcie w 1872 r. w 100 rocznicę I ro zb io ru P olski poznańscy literaci założyli T ow arzystw o O św iaty Ludow ej, k tó re zasięgiem sw ego d z ia łan ia objęło cały z ab ó r p ru sk i. W 1880 r. n a m iejsce zlikw idow anego p rzez w ład ze p ru s k ie TO L p o w stało T o w arzy stw o C zytelni L udow ych. W P o zn an iu ro zw in ęło ono sze ro k ą i d łu g o trw a łą działalność. W ty m czasie n a stą p ił też n a jw ięk szy rozw ój b ib lio te k n a W arm ii i M azurach, gdzie w edług re fe re n ta m a m y złote la ta c zy teln ictw a lu d o w eg o. Do jego ro zw o ju p rzy c zy n iła się w ted y g ru p a działaczy n a ro d o w y ch sk u p io n y ch w okół G azety O lsztyńskiej. W k o n k lu z ji sw ego re fe ra tu J. W ró b lew sk i stw ierd ził, że k sią ż k a p o lsk a w o k resie n iew o li sp ełn iła w a żn ą ro lę w w alce o św iadom ość n aro d o w ą. Jej oddziaływ anie szło w dw óch kieru n k ach: bezpośrednim (książki o akcenta c h w y ra ź n ie p atrio ty c zn y ch ) i p o śre d n im (lite ra tu ra fachow a). Szczególną u w ag ę pośw ięcił re fe re n t k siążk o m ro ln iczy m Ignacego Ł yskow skiego, k tó re oprócz treści fachow ych w przedm ow ach zaw ierały apele do sum ienia n a ro dow ego o u trz y m a n ie ziem i w rę k a ch polsk ich. Z d anie m J. W róblew skiego są to ta k ie sam e a k cen ty p a trio ty c z n e, ja k ie z n a jd u jem y później w tw órczości P ru sa i K onopnickiej. P o d su m o w an ia sesji d o k o n a ła doc. d r M aria D em b o w sk a o c en iając w ysoki poziom w ygłoszonych re fe ra tó w i ich znaczenie d la h is to rii b ib lio te k a rs tw a na W arm ii i M azurach. W ieczorem o d b y ła się w ieczo rn ica re g io n a ln a, w czasie k tó re j d z ielili się w sp o m n ien iam i p rz e d w o je n n i b ib lio te k a rz e i czy teln icy o lsztyńscy (M aria Z ien ta ra -M a lew sk a, J a n L u b o m irsk i, A lojzy Ś liw a, M aria K en sb o ck i O ty lia G rothow a). W drugim dniu (21 X.) uczestnicy sesji w zięli udział w w ycieczce a u to k a ro w ej szlak iem K o p e rn ik a. 579