Pijawka lekarska Hirudo medicinalis (1034)

Pijawka lekarska Hirudo medicinalis (1034) Występowanie gatunku: wyłącznie w regionie kontynentalnym Koordynator: dr hab Paweł Koperski, Uniwersytet Warszawski Ekspert lokalny: dr Andrzej Zawal Liczba stanowisk monitoringowych oraz ich lokalizacja na tle obszarów Reprezentatywność wyników pod względem lokalizacji W 2013 roku nie zakończono badań monitoringowych dla gatunku; będą one kontynuowane na kolejnych stanowiskach w 2014 roku. Pijawka lekarska występuje w całym kraju poza terenami górskimi (brak jej na terenach powyżej ok. 800 m n.p.m). W 2013 r. pracami monitoringowymi objęto 30 stanowisk rozmieszczonych na terenie północnej, centralnej i wschodniej Polski (Warmia, Pojezierze Mazurskie, Środkowe Mazowsze, Pojezierze Strona 1 z 12

Zachodniopomorskie i Lubelszczyzna). Sieć stanowisk monitoringowych zostanie uzupełniona o stanowiska zlokalizowane na Dolnym Śląsku, w Wielkopolsce, Małopolsce i na Podkarpaciu. Tab. 1. Stanowiska, obszary Natura 2000 i wykonawcy Lokalizacja stanowiska Nazwisko eksperta lokalnego Nazwa stanowiska (województwo) (wykonawcy monitoringu) lubelskie Jezioro Nadrybie Paweł Koperski lubelskie Jezioro Uściwierz Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jezioro Woszczelskie Paweł Koperski lubelskie Zbiornik Lubowież Paweł Koperski zachodniopomorskie Czermnica Andrzej Zawal zachodniopomorskie Trzechel 1 Andrzej Zawal zachodniopomorskie Trzechel 2 Andrzej Zawal warmińsko-mazurskie Jezioro Konopne Południowe Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jezioro Konopne Północne Paweł Koperski lubelskie Sęków Paweł Koperski mazowieckie Bagno Jacka Paweł Koperski mazowieckie Staw Rembertów Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jedzbark 1 Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jedzbark 2 Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jezioro Bogdańskie Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jezioro Łaśmiady Paweł Koperski mazowieckie Jezioro Powsinkowskie Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Jezioro Zawadzkie Paweł Koperski mazowieckie Kąpielisko Zielonka Paweł Koperski mazowieckie Macierowe Bagno Paweł Koperski mazowieckie Starorzecze Żerań Paweł Koperski mazowieckie Stawy Czarna Paweł Koperski zachodniopomorskie Strzelewo Andrzej Zawal zachodniopomorskie Zbiornik Chmielewo Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Zbiornik Kaplityny Paweł Koperski zachodniopomorskie Zbiornik Sikorki Andrzej Zawal warmińsko-mazurskie Zbiornik Tałty Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Zbiornik Urwitałt 1 Paweł Koperski warmińsko-mazurskie Zbiornik Urwitałt Paweł Koperski lubelskie Zbiornik Zastawie Paweł Koperski Metodyka badań ZAŁOŻENIA KONCEPCJI MONITORINGU Przyjęta koncepcja monitoringu jest propozycją autorską, opartą na doświadczeniach koordynatora i eksperta w inwentaryzacji faunistycznej pijawek oraz na ich doświadczeniach w badaniach faunistycznych i Strona 2 z 12

ekologicznych w drobnych zbiornikach słodkowodnych, różnego pochodzenia i zlokalizowanych w różnym krajobrazie. Przy opracowaniu w znacznym stopniu wykorzystano obszerne opracowanie Buczyńskiego i współpr. (2008) na temat występowania pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis w Polsce. Korzystano także z obfitych danych faunistycznych Pawłowskiego (1968) i materiałów Jażdżewskiej i Wiedeńskiej (2004). Intensywny monitoring tego gatunku prowadzony był w ostatnich latach w Niemczech (Jueg 2008) i Czechach (Schenkova i współprac. 2009) - przy opracowaniu proponowanych wstępnych założeń wzięto również pod uwagę tamte doświadczenia. Prace monitoringowe zostały zaplanowane na 2 lata. WSKAŹNIKI STANU POPULACJI Znaczne trudności wystepują przy próbach określenia, nawet przybliżonego, liczebności populacji pijawki lekarskiej w poszczególnych zbiornikach. Ponieważ jest to gatunek mogący rozmnażać się przy bardzo niskim nawet zagęszczeniu, to stwierdzenie w środowisku podczas inwentaryzacji nawet pojedynczych osobników świadczyć może o istnieniu w nich trwałych, rozmnażających sie populacji. Jako dodatkowe informacje, zamieszczone w bazie danych z monitoringu wykorzystano doniesienia uzyskane od miejscowej ludności o występowaniu pijawek w badanych zbiornbikach przeszłości. Wskaźniki stanu populacji, wykorzystywane do oceny to: 1. Liczebność osobników w przeliczeniu na zbiornik, 2. Struktura wielkości osobników, 3. Zmienność morfologiczna - ważna w kontekście hipotetycznej, niepożądanej obecności w zbiorniku obcych gatunków Hirudo. Na każdym stanowisku należy dokonano połowu pijawek na dwa sposoby, zrezygnowano z proponowanego we wstępnej metodyce trzeciego sposobu połowu, za pomoca pułapek: (1) Przy pomocy standardowego czerpacza hydrobiologicznego (kasarka) wśród przybrzeżnej roślinności, przynajmniej w 2 miejscach odległych od siebie co najmniej o 20 metrów przynajmniej 50 zaciągnięć wsród miękkiej roslinności zanurzonej, brodząc w kaloszach w wodzie nie głębszej niż 50 cm. (2) Poprzez przeglądanie zalegających na granicy lądu i wody fragmentów liści i łodyg wodnych roślin, zwłaszcza na spodniej stronie oderwanych liści nymfeidów i rdestnic, jeśli są, oraz ewentualnie, kamieni, desek i patyków - co najmniej na dwóch miejscach odległych od siebie co najmniej o 20 metrów Liczebność znalezionych w zbiorniku pijawek stanowiła podstawę wartości oceny stanu populacji - zmierzono długość każdego ze znalezionych osobników, wg. skali: FVznaleziono 3 osobniki lub więcej, U1 - znaleziono nie więcej niż 2 osobniki, U2 -nie znaleziono osobników H. medicinalis. Przy ocenie stanu populacji brano pod uwagę, jako parametry pomocnicze, także strukturę wielkości w klasach co 30 mm i obecność form morfologicznych charakterystycznych dla innych gatunków z rodzaju Hirudo (nie stwierdzono ani razu). Ocena zmienności morfologicznej osobników wykonan została na podstawie zdjec cyfrowych. Najlepszym terminem badań jest lato, najlepiej pierwsza połowa lipca Waloryzacja wskaźników stanu populacji pijawki lekarskiej oparta została na doświadczeniach koordynatora. WSKAŹNIKI STANU SIEDLISKA Wskaźniki stanu siedliska wykorzystywane w monitoringu pijawki lekarskiej są tożsame z tymi opracowanymi dla wielu gatunków zwierząt drobnozbiornikowych. Przyjęto, że niestabilność siedliska, degradacja siedliska (dna i roślinności nadbrzeżnej), zanieczyszczenie wody i brak odpowiednich siedlisk do rozmnażania to główne czynniki ekologiczne zwiększające zagrożenie tego gatunku. Wydaje się jednak, że celowe chwytanie i uśmiercanie pijawek przez ludzi i celowe zarybianie zbiorników to także czynniki potencjalnie ważne. Wykonano ocenę stanu siedliska za pomocą następujących wskaźników: Charakter i modyfikacja brzegów (określany arbitralnie), Głębokość wody (określany arbitralnie), Jakość wody (określany arbitralnie), Obecność ryb (obserwacja żerowania ryb, obecność stanowisk wędkarskich, wywiad), Powierzchnia Strona 3 z 12

zbiornika (pomiar), Roślinność wynurzona (określany arbitralnie). Ze względu na trudności praktyczne zrezygnowano z waloryzowania wskaźników proponowanych w metodyce wstępnej: Roślinność wodna, Stopień przekształcenia dna, Ślady obecności ludzi lub zwierząt gospodarskich nad wodą lub w wodzie, Obecność płazów. Prace terenowe zostały wykonane w okresie od końca maja do końca sierpnia 2013 r. OCENA STANU SIEDLISKA Ocena ogólna stanu siedliska FV (stan właściwy) przyznawana jest wtedy, gdy wartości przynajmniej sześciu wskaźników oceniono na FV, a dwa pozostałe nie mają oceny U2 (mogą mieć ocenę U1). Ocena U1 (stan niezadowalający) nadawana jest, gdy wartość przynajmniej pięciu wskaźników oceniono na U1, a wsród pozostałych jest więcej FV niż U2. Ocena U2 przyznawana jest wtedy, gdy wartość przynajmniej dwóch wskaźników oceniono na U2. Wskaźniki i parametry stanu ochrony oraz sposób ich określania Tab. 2. Waloryzacja wskaźników dla parametrów: populacja i siedlisko gatunku Parametr Populacja Siedlisko Wskaźnik Liczebność Charakter i modyfikacja brzegów Głębokość wody Jakość wody Obecność ryb Powierzchnia zbiornika Ocena FV U1 U2 znaleziono 3 osobniki lub znaleziono nie więcej niż nie znaleziono więcej 2 osobniki osobników pijawki Linia brzegowa, dno i Linia brzegowa, dno i roślinność brzegowa w Brak oznak przekształcenia i roślinność wodna znacznym stopniu modyfikacji linii brzegowej, przekształcone lub zdegradowane dna i roślinności wodnej zdegradowane w (wycinanie, niewielkim stopniu wydeptywanie, zaśmiecanie) Przynajmniej na części zbiornika trwale >1m Brak objawów zanieczyszczenia wody i eutrofizacji brak Powierzchnia zbiornika raczej stała w trakcie sezonu, większa niż kilkaset m2 Przynajmniej okresowo 0,7-1m Nieznaczne nasilenie objawów zanieczyszczenia wody i eutrofizacji nieliczne, naturalnie rozradzające się populacje jednegodwóch gatunków: karaś, lin, strzebla błotna, piskorz Powierzchnia ponad 500 m2 ale wyraźnie zmieniająca się w trakcie sezonu w całym zbiorniku przynajmniej okresowo opada poniżej <0,7m Silne objawy zanieczyszczenia wody i eutrofizacji - zmieniona barwa i zapach wody, zakwity glonów planktonowych, masowe pojawy glonów nitkowatych liczne populacje kilku gatunków, zbiorniki zarybiane przez człowieka Zbiornik o powierzchni lustra wody przynajmniej okresowo opadającej poniżej 400-500 m2, zbiornik silnie zarastający Strona 4 z 12

Roślinność wynurzona Gęste, wielogatunkowe płaty roślinności szuwarowej, roślin o liściach pływających, osoki aloesowatej. Zakrzaczenie nadbrzeżne utrudniające penetrację ludzi Mało zwarte płaty roślinności szuwarowej, złożone z nielicznych gatunków; zdegradowane lub zlikwidowane zakrzaczenia nadbrzeżne roślinnością i silnie wypłycający się Roślinność uboga i złożona niewielu gatunków z dominacją traw i turzyc Opis wskaźników WSKAŹNIKI STANU POPULACJI Znaczne trudności występują przy próbach określenia, nawet przybliżonego, liczebności populacji pijawki lekarskiej w poszczególnych zbiornikach. Ponieważ jest to gatunek mogący rozmnażać się przy bardzo niskim nawet zagęszczeniu, to stwierdzenie w środowisku podczas inwentaryzacji nawet pojedynczych osobników świadczyć może o istnieniu w nich trwałych, rozmnażających się populacji. Jako dodatkowe informacje, zamieszczone w bazie danych z monitoringu wykorzystano doniesienia uzyskane od miejscowej ludności o występowaniu pijawek w badanych zbiornikach przeszłości. Wskaźniki stanu populacji, wykorzystywane do oceny to: 1. Liczebność osobników w przeliczeniu na zbiornik, 2. Struktura wielkości osobników, 3. Zmienność morfologiczna - ważna w kontekście hipotetycznej, niepożądanej obecności w zbiorniku obcych gatunków pijawek Hirudo. Na każdym stanowisku należy dokonano połowu pijawek na dwa sposoby, zrezygnowano z proponowanego we wstępnej metodyce trzeciego sposobu połowu, za pomocą pułapek: 1. Przy pomocy standardowego czerpacza hydrobiologicznego (kasarka) wśród przybrzeżnej roślinności, przynajmniej w 2 miejscach odległych od siebie co najmniej o 20 metrów przynajmniej 50 zaciągnięć wśród miękkiej roślinności zanurzonej, brodząc w kaloszach w wodzie nie głębszej niż 50 cm. 2. Poprzez przeglądanie zalegających na granicy lądu i wody fragmentów liści i łodyg wodnych roślin, zwłaszcza na spodniej stronie oderwanych liści nymfeidów i rdestnic, jeśli są, oraz ewentualnie, kamieni, desek i patyków - co najmniej na dwóch miejscach odległych od siebie co najmniej o 20 metrów Liczebność znalezionych w zbiorniku pijawek stanowiła podstawę wartości oceny stanu populacji - zmierzono długość każdego ze znalezionych osobników, wg. skali: FV- znaleziono 3 osobniki lub więcej, U1 - znaleziono nie więcej niż 2 osobniki, U2 -nie znaleziono osobników H. medicinalis. Przy ocenie stanu populacji brano pod uwage, jako parametry pomocnicze także strukturę wielkości w klasach co 30 mm i obecność form morfologicznych charakterystycznych dla innych gatunków z rodzaju Hirudo (nie stwierdzono ani razu). Ocena zmienności morfologicznej osobników wykonan została na podstawie zdjęć cyfrowych. Waloryzacja wskaźników stanu populacji pijawki lekarskiej oparta została na doświadczeniach koordynatora WSKAŹNIKI STANU SIEDLISKA Wskaźniki stanu siedliska przyjęte w monitoringu pijawki lekarskiej są podobne jak te proponowane dla wielu gatunków zwierząt, żyjących w drobnych zbiornikach wodnych. Zgodnie z obowiązującymi Strona 5 z 12

założeniami przyjęto, że niestabilność siedliska, degradacja dna i roślinności nadbrzeżnej, zanieczyszczenie wody i brak odpowiednich siedlisk do rozmnażania to główne czynniki ekologiczne zwiększające zagrożenie tego gatunku. Wydaje się jednak, że celowe chwytanie i uśmiercanie pijawek przez ludzi i celowe zarybianie zbiorników to także czynniki potencjalnie ważne. Liczne populacje ryb, mogą co prawda, jako drapieżniki ograniczać liczebność młodocianych osobników pijawki lekarskiej, ale przede wszystkim w sytuacji intensywnych, intencjonalnych zarybień. Obecność naturalnych populacji drobnozbiornikowych i litoralnych gatunków ryb nie stwierdzona w badanych zbiornikach nie wpływała negatywnie na ocenę stanu siedliska. Przyjęte wskaźniki stanu siedliska to: Charakter i modyfikacja brzegów, Głębokość wody, Jakość wody, Obecność ryb, Powierzchnia zbiornika, Roślinność wynurzona Stopień przekształcenia brzegów zbiornika, obecność wizualnie zauważalnych zanieczyszczeń wody i objawów eutrofizacji, skład i obfitość roślinności wodnej określane były arbitralnie przez eksperta; dane na temat głębokości i powierzchni zbiornika czerpano z opublikowanych danych lub z pomiarów i obserwacji dokonywanych na miejscu; w przypadku określania danych na temat obecności ryb oprócz własnych obserwacji i wyszukiwania danych opublikowanych, korzystano także z wywiadów z wędkarzami i rybakami. Kryteria waloryzacji wskaźników stanu siedliska zaprezentowano w tabeli 2. Ocena ogólna stanu siedliska FV (stan właściwy) przyznawana jest wtedy, gdy wartości przynajmniej sześciu wskaźników oceniono na FV, a dwa pozostałe nie mają oceny U2 (mogą mieć ocenę U1). Ocena U1 (stan niezadowalający) nadawana jest, gdy wartość przynajmniej pięciu wskaźników oceniono na U1, a wśród pozostałych jest więcej FV niż U2. Ocena U2 przyznawana jest wtedy, gdy wartość przynajmniej dwóch wskaźników oceniono na U2. Wskaźniki kardynalne brak Wyniki badań Podsumowanie wyników badań wskaźników na stanowiskach Tab. 3. Wskaźniki na stanowiskach (liczba st.) Ocena (liczba stanowisk) Parametr Wskaźnik FV właściwa U1 niezadowalająca U2 Zła XX Nieznana Populacja Liczebność 5 15 10 - Charakter i modyfikacja 14 12 3 1 brzegów Siedlisko Głębokość wody 24 3 3 - Jakość wody 20 5 3 2 Obecność ryb 8 3 15 4 Powierzchnia zbiornika 24 4 1 1 Strona 6 z 12

Roślinność wynurzona 21 8 0 1 Populacja Na 9 spośród 30 stanowisk nie stwierdzono obecności pijawki lekarskiej (ocena U2). Było to 4 stanowiska na Lubelszczyźnie (Jezioro Nadrybie, Jezioro Uściwierz, Zbiornik Lubowież, Zbiornik Zastawie), Jezioro Konopne Północne, Jezioro Bogdańskie i Jezioro Zawadzkie w woj. warmińsko-mazurskim oraz Kąpielisko Zielonka i Macierowe Bagno w woj. mazowieckim. W przypadku 1 stanowiska (Sęków) stanowiska nie udało się odnaleźć - być może zanikło w związku z czym przyznano wskaźnikowi ocenę XX. Na pozostałych stanowiskach najczęściej znajdowano jednego, dorosłego osobnika (15 stanowisk). Najwięcej - 4 osobniki, należące do różnych klas wielkości ciała znaleziono na pięciu stanowiskach (Konopne Południowe, Stawy Czarna, Strzelewo i Trzechel 1 - ocena FV). Na stanowisku Zbiornik Chmielewo, gdzie odłowiono 2 okazy, stan populacji oceniono również jako właściwy (FV), ponieważ ta liczba wskazuje na prawdopodobnie wysoką liczebność gatunku, biorąc pod uwagę, że jest to bardzo mały zbiornik. Zwraca uwagę brak stwierdzenia obecności pijawki lekarskiej na Lubelszczyżnie, co jednak mogło być spowodowane warunkami pogodowymi w trakcie badań - w trakcie dokonywania połowów nastąpiło kilkudniowe gwałtowne pogorszenie pogody - znaczne ochłodzenie i intensywne opady - mogło to w znacznym stopniu wpłynąć na wyniki poszukiwań. Pijawki lekarskie jako zwierzęta ciepłolubne w takich warunkach mogą bardzo ograniczyć aktywność i przebywać w kryjówkach. Poza tym nie stwierdzono istotnych różnic geograficznych w przypadku stanu populacji. W żadnym ze zbiorników nie znaleziono mieszańców pijawki lekarskiej i obcych gatunków z rodzaju Hirudo- wszystkie formy morfologiczne znalezionych pijawek odpowiadały morfotypowi pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis. W monitorowanych zbiornikach łowiono pijawki z różnych stadiów wielkości, 20% z nich stanowiły osobniki o długości co najmniej 100 mm, a więc co najmniej 3 letnie i zdolne do intensywnego rozrodu (ryc. 1). Nie stwierdzono istotnych różnic w strukturze wielkościowej osobników obserwowanych w zbiornikach różniących się stanem siedliska. >100 mm 20% <50 mm 20% 75-100 mm 33% 50-75 mm 27% Strona 7 z 12

Ryc. 1. Rozkład wielkości złowionych osobników pijawki lekarskiej Hirudo medicinalis. Siedlisko Badania objęły zbiorniki bardzo różniące się od siebie wartościami wskaźników siedliskowych, zarówno pod względem głębokości i powierzchni jak i typu roślinności nadbrzeżnej, jakości wody i charakteru strefy brzegowej. W większości badanych zbiorników wartości ocenianych wskaźników siedliskowych osiągały wartości sprzyjające występowaniu pijawki lekarskiej. Charakter i modyfikacja brzegów Monitorowane zbiorniki bardzo różniły się pod względem stopnia antropogenicznej modyfikacji brzegów. Dla 14 zbiorników (około połowa) ten wskaźnik oceniono na FV. Były zbiorniki o naturalnych brzegach porośniętych nie przekształconą roślinnością nadbrzeżną (np. zbiorniki Jedzbark 1 i Jedzbark2). W przypadku 12 zbiorników stwierdzono częściowe przekształcenia brzegów i częściowo zdegradowana roślinność (ocena U1). Były to np. zbiorniki Trzechel II, Zbiornik Chmielewo. Trzy zbiorniki o brzegach silnie zdegradowanych i przekształconych lub sztucznych (Jezioro Łaśmiady, Jezioro Powsinkowskie, Starorzecze Żerań) otrzymały ocene U2 dla tego wskaźnika. Głębokość wody Głębokość wody notowana na badanych stanowiskach wahała się od znacznie poniżej 0,5 m (Urwitałt 12, Stawy Czarna) do ponad 1,5 m (np. jezioro Nadrybie). Dla większości zbiorników (24) wskaźnik ten wykazywał wartości sprzyjające występowaniu gatunku (głębokość przynajmniej na części zbiornika wynosiła >1m) - oceny FV. Trzy zbiorniki z oceną U1 (Jezioro Bogdańskie, Trzechel II, Strzelewo mają nieco mniej korzystne warunki dla pijawki pod względem głębokości. Trzy zbiorniki (Sęków, Urwitałt 12, Stawy czarna) zbiorniki otrzymały ocene U2 dla tego wskaźnika. Jakość wody Jakość wody na większości stanowisk (20 z 30 stanowisk) oceniono jako właściwą FV. Objawy zanieczyszczenia wody i eutrofizacji wykazywało 5 zbiorników(np. Jezioro Nadrybie, Trzechel II) ocena U1. Trzy zbiorniki (Starorzecze Żerań, Jezioro Bogdańskie i Jezioro Zawadzkie) bardzo silne objawy zanieczyszczenia wody oceny U2. Obecność ryb Tylko na 8 stanowiskach, gdzie nie stwierdzono obecności ryb, oceniono ten wskaźnik na FV (np. Staw Rembertów, Stzrelewo, Zbiornik Tałty). W 3 zbiornikach (Jezioro Konopne Południowe, Jezioro Urwitałt 1 i Jezioro Urwitałt 12) stwierdzono nieliczne populacje ryb (ocena U1). W większości zbiorników (15) stwierdzono liczne populacje kilku gatunków ryb ocena U2. W przypadku 4 zbiorników nie udało się jednoznacznie ustalić, czy ryby są obecne w zbiorniku (Czermnica, Zbiornik Lubowież) ocena XX. Powierzchnia zbiornika Powierzchnia badanych zbiorników wahała się od kilkuset m 2 (np. staw Sikorki) do ponad 9 km 2 (Łaśmiady) przy czym na niektórych zbiornikach była bardzo zmienna w ciągu roku i w dłuższym okresie. Jednak dla Strona 8 z 12

zdecydowanej większości badanych zbiorników (24 na 30) wskaźnik ten otrzymał ocenę FV, co oznacza, że powierzchnie tych zbiorników są raczej stałe w trakcie sezonu i większe niż kilkaset m 2. Jeden zbiornik (Trzechel II) o powierzchni około 300-400 m2, zmieniającej się sezonowo, otrzymał ocenę U2 dla omawianego wskaźnika. Roślinność wynurzona Większość (21) zbiorników miała obfitą i zróżnicowana strefę roślinności nadbrzeżnej, zwykle w formie szuwaru ocena FV. W przypadku pozostałych 8 zbiorników roślinność jest uboższa ocena wskaźnika U1, przy czym w zbiorniku Trzechel II stwierdzono zdecydowaną dominację turzycy, co nie jest korzystne dla pijawki lekarskiej. Brak ocen U2 dla tego wskaźnika. Nie stwierdzono istotnych różnic w wartościach wskaźników opisujących stan siedliska pomiędzy zbiornikami w których występowała i nie występowało pijawka lekarska. Nie stwierdzono też istotnych różnic biogeograficznych pomiędzy wskaźnikami stanu siedlisk. Podsumowanie i porównanie ocen stanu ochrony gatunku, w tym jego parametrów na badanych stanowiskach Tab. 4. Parametry i ocena ogólna stanu ochrony na stanowiskach oraz porównanie wyników badań Zestawienie i porównanie ocen stanu ochrony pijawki lekarskiej gatunku, w tym jego parametrów na badanych stanowiskach w regionie biogeograficznym kontynentalnym w roku 2013 Oceny na stanowiskach Stanowisko Perspektywy Populacja Siedlisko ochrony Ocena ogólna Bagno Jacka U1 FV U1 U1 Staw Rembertów U1 FV FV U1 Czermnica U1 FV FV U1 Trzechel 1 FV FV FV FV Trzechel 2 U1 U1 U1 U1 Jezioro Konopne Południowe FV FV FV FV Jezioro Konopne Północne U2 FV U2 U2 Jezioro Nadrybie U2 FV U2 U2 Jezioro Uściwierz U2 U1 U2 U2 Zbiornik Lubowież U2 FV XX U2 Jezioro Woszczelskie U1 FV FV U1 Sęków - - - - Jezioro Łaśmiady U1 U1 U1 U1 Jezioro Powsinkowskie U1 U2 U2 U2 Jezioro Zawadzkie U2 FV U1 U2 Kąpielisko Zielonka U2 FV U2 U2 Macierowe Bagno U2 FV U2 U2 Starorzecze Żerań U1 U2 U2 U2 Stawy Czarna FV U1 U1 U1 Strona 9 z 12

Strzelewo FV FV FV FV Zbiornik Chmielewo FV U1 U2 U2 Zbiornik Kaplityny U1 FV U1 U1 Zbiornik Sikorki U1 FV FV U1 Zbiornik Tałty U1 FV U1 U1 Zbiornik Urwitałt 1 U1 FV FV U1 Zbiornik Urwitałt 12 U1 U1 U2 U2 Zbiornik Zastawie U2 FV XX U2 Jedzbark 1 U1 FV FV U1 Jedzbark 2 U2 FV FV U2 Jezioro Bogdańskie U2 U1 U2 U2 Suma ocen 5 FV 14 U1 10U2 20 FV 7 U1 2 U2 10 FV 7 U1 10 U2 2 XX 3 FV 12 U1 14 U2 Stan populacji Oceny stanu populacji na badanych stanowiskach odpowiadają ocenom wskaźnika liczebność. Dla niemal połowy stanowisk (14), gdzie odłowiono 1-2 pijawki, stan populacji oceniono jako niezadowalający (U1). Wydaje się, że tylko w przypadku 5 stanowisk (ok. 16%) wyniki połowów mogą wskazywać na duże populacje (ocena stanu populacji FV). Są to stanowiska: Jezioro Konopne Południowe (warmińskomazurskie), Trzechel 1, Strzelewo, Zbiornik Chmielewo (zachodniopomorskie) i Stawy Czarna (mazowieckie). Dla 10 stanowisk, gdzie pijawki nie stwierdzono, stan populacji oceniono jako zły (U2). Są to stanowiska: Jezioro Nadrybie, Jezioro Uściwierz, Zbiornik Lubowież, Zbiornik Zastawie, Jezioro Konopne Północne, Jezioro Bogdańskie, Jezioro Zawadzkie, Kąpielisko Zielonka i Macierowe Bagno. Stan siedliska Stan siedlisk oceniano znacznie lepiej niż stan populacji. W większości badanych zbiorników wartości ocenianych wskaźników siedliskowych osiągały wartości sprzyjające występowaniu pijawki lekarskiej. Na 20 stanowiskach stan siedlisk określono jako właściwy (FV). Udział stanowisk o poszczególnych wartościach oceny stanu siedliska przedstawiono na rys. 2 w części 7. Najczęściej niezadowalający stan siedliska związany był z silną degradacją brzegu i intensywnymi zarybieniami. Zły stan siedlisk stwierdzono na 2 stanowiskach: Starorzecze Żerań i Jezioro Powsinkowskie. Oba są poddane bardzo silnej presji człowieka. Starorzecze Żerań jest pod wpływem głównie wędkarzy i działkowiczów. Do zbiornika wpuszczane są ryby i wrzucane śmieci, zbiornik ma bardzo zmienny poziom wody i bardzo zmienna wielkość. Drugie stanowisko Jezioro Powsinkowskie - poddane jest bardzo silnej presji człowieka ze strony rozbudowujących się nad samym brzegiem jeziora osiedli mieszkaniowych i rezydencji, intensywnej presji turystyczno-wędkarskiej i obecności ogródków działkowych. Południowo-wschodnia część jeziora wraz z brzegiem i roślinnością pobrzeża została w ciągu ostatnich 4 lat nieodwracalnie zniszczona i osuszona. Obecność naturalnych populacji drobnozbiornikowych i litoralnych gatunków ryb, stwierdzona w większości badanych zbiorników nie wpływała negatywnie na ogólną ocenę stanu siedliska. Liczne populacje ryb, mogą co prawda, jako drapieżniki ograniczać liczebność młodocianych osobników pijawki lekarskiej, ale przede wszystkim w sytuacji intensywnych zarybień. Nie stwierdzono jednak wyraźnych różnic w ocenach poszczególnych wskaźników stanu siedliska pomiędzy stanowiskami w których znaleziono pijawkę lekarską i w których jej nie obserwowano. Strona 10 z 12

Perspektywy Perspektywy ochrony gatunku oceniono jako dobre (FV) na 10 stanowiskach (np. Jezioro Konopne Południowe, Stawy Czarna, Strzelewo, Trzechel 1, Czermnica) i na takiej samej liczbie stanowisk jako złe. Złe oceny (10 stanowisk) przypisywane były przede wszystkim tym stanowiskom, na których nie znaleziono ani jednego osobnika pijawki lekarskiej mimo generalnie dobrego stanu siedliska (np. Jezioro Nadrybie, Jezioro Uściwierz, Jezioro Konopne Północne, Jezioro Bogdańskie, Kąpielisko Zielonka i Macierowe Bagno). Poza tym słabe perspektywy związane były z intensywną zabudową wokół zbiornika i degradacją linii brzegowej poprzez zaśmiecanie oraz podatnością zbiornika na wysychanie. Przypadki w których perspektywy oceniono znacznie gorzej niż stan populacji i siedlisk (Chmielewo i Urwitałt) związane są z tendencją tych zbiorników do wypłycania i zarastania. Najbardziej zagrożone są stanowiska położone w obrębie i w pobliżu miast (Macierowe Bagno, Bagno Jacka, jezioro Powsinkowskie, Starorzecze Żerań) oraz na obszarach intensywnie wykorzystywanych pod budownictwo rekreacyjne (jezioro Łaśmiady). Dla siedmiu stanowisk (np. Jezioro Zawadzkie, Jezioro Łaśmiady) perspektywy oceniono jako niezadowalające. Ocena ogólna Przyjęto, że o ocenie ogólnej decyduje parametr oceniony najniżej. Generalnie, stan niewłaściwy przypisano aż 26 stanowiskom. O złej (14 stanowisk) lub niezadowalającej (12 stanowisk) ocenie ogólnej decydowała najczęściej zła ocena stanu populacji (brak lub niska liczebność) pijawki. Jako właściwy stan ochrony gatunku oceniono jedynie na 3 stanowiskach: Jezioro Konopne Południowe (warmińskomazurskie), Trzechel 1 i Strzelewo (oba zachodniopomorskie). Były to stanowiska, gdzie zaobserwowano największą liczbę osobników. W przypadku stanowiska Stawy Czarna, pomimo oceny stanu populacji na FV, stan ogólny oceniono jako niezadowalający (U1), ponieważ jest to zbiornik bardzo płytki i przez to podatny na wysychanie (siedlisko U1) oraz pozostający pod silnym i nie kontrolowanym wpływem człowieka (perspektywy U1). Także Zbiornik Chmielewo otrzymał ocenę ogólną niską (U2) pomimo oceny stanu populacji na FV, ponieważ jest to zbiornik bardzo mały, położony w obrębie wsi i bardzo podatny na zagrożenia antropogeniczne. Informacja o gatunkach obcych Stwierdzono występowanie obcych gatunków ryb (karp Cyprinus carpio, amur Ctenopharyngodon idella, sumik amerykański/karłowaty Ameiurus nebulosus), mięczaków (racicznica zmienna Dreissena polymorpha) i skorupiaków (rak pręgowany Orconectes limosus) na kilku stanowiskach (Powsinkowskie, Łaśmiady, Uściwierz). Tab. 7. Gatunki obce Zestawienie informacji o gatunkach obcych, stwierdzonych w trakcie monitoringu gatunku Stanowisko Jezioro Łaśmiady Gatunki obce Racicznicz zmienna Dreissena polymorpha Strona 11 z 12

Amur Ctenopharyngodon idella Jezioro Powsinkowskie Jezioro Uściwierz karp Cyprinus carpio rak pręgowany Orconectes limosus żółw czerwonolicy Trachemys scripta elegans karp Cyprinus carpio Ocena zastosowanej metodyki monitoringu i ewentualne propozycje zmian wraz z uzasadnieniem na podstawie badań prowadzonych w danym etapie. Wykrycie tego gatunku jest bardzo trudne ze względu na bardzo niskie liczebności i skupiskowe rozmieszczenie w zbiornikach. Wydaje się, że zastosowana metodyka sprawdziła się na stanowiskach na których pijawka lekarska występuje licznie i na których już wcześniej stwierdzano jej obecność. Wymaga ona jednak modyfikacji w przypadku zbiorników w których pijawki występują w niskich liczebnościach. Przy jej zastosowaniu zbyt duża jest niepewność przy braku stwierdzeń pijawki w zbiorniku czy jednak połowy nie były zbyt mało intensywne. W tym celu oraz aby uniknąć wpływu złej pogody, która może istotnie wpłynąć na wyniki, należy w przyszłości prowadzić monitoring najlepiej 3 a przynajmniej 2 razy w roku na każdym stanowisku, np. w czerwcu, lipcu i sierpniu. Monitoring powinien objąć także inne regiony kraju (Dolny Śląsk, Wielkopolska, Małopolska i Podkarpacie). Propozycje działań ochronnych oraz wnioski dotyczące skuteczności dotychczas wykonywanych zabiegów Wydaje się, że stanowiska położone na obszarach objętych ochroną obszarową (np. Ostoja Napiwodzko- Ramucka, Puszcza Goleniowska, Otulina Rezerwatu Łuknajno) są dobrze chronione z punktu widzenia ochrony pijawki lekarskiej. Najbardziej zagrożone są stanowiska położone w obrębie i w pobliżu miast (Macierowe Bagno, Bagno Jacka, jezioro Powsinkowskie, Starorzecze Żerań) oraz na obszarach intensywnie wykorzystywanych pod budownictwo rekreacyjne (jezioro Łaśmiady). Praktycznie niemożliwe są tam jakiekolwiek działania ochronne na skutek spontanicznej i samowolnej dewastacji linii brzegowej i samowolnych zaburzeń stosunków wodnych. Na tych spośród obszarów które objęte są jakimikolwiek formami ochrony (np. Bagno Jacka, jeziora Uściwierskie, jezioro Łaśmiady) sytuację tego gatunku a także innych, o podobnych wymaganiach środowiskowych (głównie płazów) znacznie poprawiłoby egzekwowanie: zakazu wycinania szuwarów, zakazu budowy pomostów i dzikich plaż, zakazu nielegalnych zarybień, zakazu nielegalnych połowów ryb i wydeptywania linii brzegowej, zakazu wyrzucania śmieci do zbiornika. Syntetyczne podsumowanie wyników dla gatunku Monitoring pijawki lekarskiej będzie kontynuowany w roku 2014, w związku z tym podsumowanie będzie wykonane po zakończeniu prac. Strona 12 z 12