Ochrona przyrody ma w Polsce długie tradycje. Według niektórych źródeł pierwsze decyzje związane z nią pochodzą z X wieku - np. w sprawie ochrony bobrów. W kolejnych wiekach zaczęto chronić nadmiernie niszczone lasy oraz stare i okazałe egzemplarze dębów i cisów. Już za czasów Zygmunta Starego chroniono także zwierzęta, między innymi sokoła, łabędzia i bobra. W okresie rozbiorów Stanisław Staszic wskazywał na unikatowy charakter przyrody Tatr i apelował o ich ochronę, nie ze względów użytkowych a na ich wartość przyrodniczą. Pierwsze obszary chronione zostały ustanowione pod koniec XIX wieku, a w połowie XX wieku utworzone pierwsze parki narodowe. Do 2004 roku obowiązywała w Polsce Ustawa o ochronie przyrody, według której istniało 9 form ochrony przyrody. Większość z nich, bo aż 7 form dotyczyło tzw. ochrony obszarowej, czyli ochroną obejmowane były konkretne miejsca lub obszary (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe). Pozostałe to pomniki przyrody, które dotyczyły pojedynczych tworów przyrody lub ich skupisk oraz ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Każda z form ochrony miała różne cele i inny reżim ochronny był dla niej ustanawiany, a zatem i różne ograniczenia były wprowadzane w stosunku do objętych ochroną obszarów czy obiektów. strona 1 / 6
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, wymusiło włączenie ustaleń prawa europejskiego dotyczącego ochrony przyrody do polskiego prawodawstwa. Głównie dotyczyły one Europejskiej ekologicznej sieci Natura 2000, czyli dyrektywy "ptasiej" i "siedliskowej". Dlatego też w 2004 roku uchwalono nową Ustawę o ochronie przyrody, która obejmuje obecnie 10 form ochrony przyrody i wpisuje obszary Natura 2000 do ochrony obszarowej. Obszary te zajmują ok. 9% powierzchni naszego kraju i w dużym stopniu nakładają się one na pozostałe formy ochrony przyrody (np. wszystkie parki narodowe mają też status obszaru Natura 2000, wiele rezerwatów i parków krajobrazowych, a także części obszarów chronionego krajobrazu). Pojawia się w tym momencie pytanie, jaki jest cel wprowadzania sieci Natura 2000 na obszary, które są już chronione? Aby móc dać odpowiedź należy bliżej przyjrzeć się formom ochrony przyrody w Polsce. Celem ochrony przyrody w Polsce jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesów przyrodniczych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody, a także przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody. Najważniejszym składnikiem systemu ochrony przyrody jest park narodowy. W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. jest to obszar "wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów". strona 2 / 6
Każdy park narodowy posiada obszary o różnym stopniu ochrony, ścisłej, czynnej i krajobrazowej. Pierwsza z nich polega na nie ingerowaniu w naturalne procesy, druga dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony. Dodatkowo na obszarach graniczących z parkiem wyznacza się otulinę parku narodowego, która zabezpiecza przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka. Na mniejszą skalę działają rezerwaty przyrody, które wg Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. obejmują "obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi". Rezerwaty mogą podlegać również różnym stopniom ochrony, czyli ochronie ścisłej, czynnej i krajobrazowej. Stanowiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne spełniają podobną rolę co rezerwaty, jednak na o wiele mniejszej powierzchni, zaś pomniki przyrody i ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów dotyczy poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego. Parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe spełniają inną funkcję. Chronią one tereny ze względu na piękno przyrody, jej walory edukacyjne i jako miejsca rekreacji. Wśród wachlarza tylu form ochrony przyrody pojawiły się obszary Natura 2000. Celem ich wyznaczania jest ochrona określonych gatunków ptaków (obszary specjalnej ochrony ptaków) oraz określonych typów siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i pozostałych zwierząt poza ptakami (specjalne obszary ochrony siedlisk). Bardzo istotnym elementem tego nowego systemu ochrony przyrody jest monitoring stanu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i strona 3 / 6
zwierząt oraz ich populacji, za pomocą którego sprawdzana jest skuteczność działań ochronnych. Dodatkową różnicą w stosunku do istniejących w Polsce form ochrony przyrody jest sposób ustalania reżimu ochronnego. Nie ma jednego, odgórnie ustalonego planu ochrony dla tych obszarów. Wręcz przeciwnie każdy obszar jest traktowany indywidualnie. Dlatego też część z tych obszarów ma reżim podobny do obowiązujących w rezerwatach i parkach narodowych, a część do ustalanych dla parków krajobrazowych. Obszary Natura 2000 dzielą się na dwa rodzaje. Pierwszy z nich to specjalne obszary ochrony (SOO) siedlisk, czyli tzw. obszary "siedliskowe". Mają one za zadanie chronić rzadkie i zagrożone wyginięciem siedliska przyrodnicze oraz siedliska określonych gatunków roślin i zwierząt (pozostałych grup poza ptakami). Według dyrektywy "siedliskowej" wśród objętych ochroną terenów znalazły się: - siedliska morskie i przybrzeżne, nadmorskie i śródlądowe solniska i wydm - wody słodkie i torfowiska - murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla - ściany, piargi, rumowiska skalne i jaskinie - lasy i bory - gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków) - gatunki roślin Specjalnie przygotowane poradniki ochrony podają szczegółowe dane dotyczące przedmiotu ochrony. Można w nich znaleźć informacje dotyczące charakterystyki siedliska, cech diagnostycznych, czy też poszczególnych gatunków na nim występujących. Dzięki tym poradnikom łatwiejsze jest rozpoznanie terenów, które powinny być chronione. strona 4 / 6
Drugim typem obszarów Natura 2000 są obszary specjalnej ochrony (OSO) ptaków, czyli tzw. obszary "ptasie". Mają one za zadanie chronić siedliska w miejscach szczególnie licznego występowania ptaków rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Zgodnie z zapisami dyrektywy "ptasiej" tworzy się tzw. ostoje ptasie i ustanawia przepisy o ich ochronie. Tu także przygotowano poradniki, w których większą uwagę poświęca się konkretnym gatunkom ptaków, ich zwyczajom, populacji, siedliskom, a także zagrożeniom i sposobom monitoringu. Trzeba pamiętać, że sieć Natura 2000 jest europejskim programem działającym na Starym Kontynencie. Nie zastępuje on dotychczasowych systemów ochrony przyrody istniejących zarówno w Polsce jak i w innych krajach. Sieć Natura 2000 jest uzupełnieniem wcześniej działających systemów ochrony przyrody. Polska zobowiązała się wstępując do Unii Europejskiej ustanowić te obszary i chronić występujące tam siedliska i gatunki. W wielu przypadkach miejsca występowania wskazanych do ochrony siedlisk i gatunków to tereny objęte już wcześniej ochroną jako rezerwaty czy parki narodowe. Sposób ochrony tych terenów nie jest jednak diametralnie zmieniany. Jedynie w wypadkach obszarów o tzw. słabszej ochronie, czyli np. parkach krajobrazowych czy obszarach chronionego krajobrazu może zostać zaostrzony reżim ochronny. Polska posiada wielkie zasoby środowiska przyrodniczego, a także tradycje związane z jego ochroną. Jako państwo Starego Kontynentu oraz członek Unii Europejskiej ma też obowiązek włączać się do współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. Sieć Natura 2000 pozwala na połączenie cennych przyrodniczo obszarów całej Europy w jeden system ochrony przyrody, nie niszcząc krajowego dorobku w tej dziedzinie. strona 5 / 6
Anna Wiśniewska Fot. Ekoportal.eu Źródła: 1. http://www.natura2000.org.pl/ 2. http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/ strona 6 / 6