Polskie parki narodowe w liczbach

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LVII, 19 SECTIO B 2002 Zak³ad Hydrografii Instytut Nauk o Ziemi UMCS Tadeusz WILGAT Polskie parki narodowe w liczbach Polish national parks in numbers Ze wszystkich form przestrzennej ochrony przyrody najwa niejsz¹ rolê odgrywaj¹ parki narodowe. Wprawdzie surowszy re im ochrony obowi¹zuje w rezerwatach œcis³ych, ale parki niemal z regu³y maj¹ takie rezerwaty w swych granicach, a obejmuj¹ znacznie wiêksze powierzchnie, co ma podstawowe znaczenie dla zabezpieczenia œrodowiska przed niepo ¹danymi zmianami. Historia polskich parków narodowych jest doœæ krótka. W 1932 r. powo³ano dwa parki Bia³owieski i Pieniñski, a w 1933 r. Wielkopolski. Po zniszczeniach wojennych akcjê tworzenia parków narodowych trzeba by³o zacz¹æ od nowa. Pierwszym aktem by³o ponowne powo³anie Bia³owieskiego Parku Narodowego w 1947 r. Przez nastêpne lata liczba parków ros³a bardzo nieregularnie. Do 1960 r. powsta³o ich dziesiêæ, potem nast¹pi³ zastój i przez nastêpnych 30 lat uda³o siê doprowadziæ do zatwierdzenia tylko piêciu projektów. Dopiero od 1989 r. sytuacja zmieni³a siê na korzyœæ, co zaowocowa³o powstaniem siedmiu nastêpnych parków. Parków nie tworzono wed³ug z góry okreœlonego planu. Status ochronny uzyskiwa³y najpierw tereny o uznanych od dawna walorach przyrodniczych lub krajobrazowych, a tak e maj¹ce orêdowników wœród znanych przyrodników. Istotn¹ rolê odgrywa³y te opory ze strony czynników administracyjnych i gospodarczych oraz miejscowych w³adz, zatroskanych o partykularne interesy, a niedoceniaj¹cych znaczenia ochrony przyrody i mo liwoœci wykorzystania parków do rozwoju regionu.

354 Tadeusz WILGAT Powo³ywane parki ró ni³y siê znacznie wielkoœci¹, tote przyrost ich ³¹cznej powierzchni nastêpowa³ nierównomiernie. Znaczne powiêkszenie nast¹pi³o zw³aszcza w latach 90., gdy powsta³o kilka du ych parków. Wzrost zachodzi³ nie tylko dziêki nowym obiektom, ale i przez powiêkszanie parków istniej¹cych, chocia wiêc w rzeczywistoœci odbywa³ siê skokowo, mo na go zilustrowaæ lini¹ ci¹g³¹ (ryc. 1). Ryc. 1. Przyrost powierzchni parków narodowych w Polsce Increase of total area of national parks in Poland W koñcu 2000 r. istnia³y w Polsce 22 parki narodowe o ³¹cznej powierzchni 306 494 ha. Stanowi³o to 0,98% obszaru kraju. Proces tworzenia parków narodowych nie jest zakoñczony. W 2001 r. powsta³ nowy obiekt, Park Narodowy Ujœcie Warty i mo na siê spodziewaæ, e jeszcze inne, cenne przyrodniczo obszary uzyskaj¹ ten status. Aktualnie ogólna powierzchnia parków narodowych wynosi 314 450 ha, a jej udzia³ wzrós³ do 1,01 % (tab. 1). Parki narodowe rozmieszczone s¹ w kraju nierównomiernie (ryc. 2). Osiem znajduje siê w pasie gór dwa w Sudetach i szeœæ w Karpatach. W obrêbie wy yn œrodkowopolskich utworzono trzy parki dwa na Wy ynie Ma³opolskiej i jeden na Roztoczu. Pozosta³e rozrzucone s¹ na ni u. Niziny œrodkowopolskie maj¹ ich siedem czêœæ zachodnia, zwana Pojezierzem Wielkopolskim dwa, Nizina Mazowiecka jeden, Nizina Podlaska trzy i Polesie Lubelskie jeden. W pasie Pojezierzy po³o one s¹ trzy dwa na Pojezierzu Pomorskim i jeden na Mazurskim. Dwa parki usytuowane s¹ na Pobrze u Ba³tyckim.

Polskie parki narodowe w liczbach 355 Nr Nazwa parku 1 Bia³owieski Tab. 1. Polskie parki narodowe w 2001 r. Polish national parks in 2001 Rok powstania 1947 (1932) Powierzchnia w ha strefy A s /A parku A ochronnej A s D³ugoœæ granic w km w tym ogó³em granica pañstwa 10 502 3224 67,02 9,66 2 Œwiêtokrzyski 1950 7626 20 780 2,72 133,2 3 Babiogórski 1954 3392 8437 45,6 7,6 4 Pieniñski 1954 (1932) 2346 2682 48,6 8,3 5 Tatrzañski 1954 21 164 131,5 59,4 6 Ojcowski 1956 2146 6777 3,16 ok. 60 7 Wielkopolski 1957 (1933) 7584 7256 0,96 95,1 8 Kampinoski 1959 38 544 37 757 0,98 173,22 9 Karkonoski 1959 5575 11 266 ok. 91,5 32,1 10 Woliñski 1960 10 943 3368 111,35 1) 11 S³owiñski 1967 18 618 138,9 2) 12 Bieszczadzki 1973 29 202 55 783 186,5 74,0 13 Roztoczañski 1974 8483 38 096 4,49 88,35 14 Gorczañski 1981 7030 16 647 2,37 88,1 15 Wigierski 1989 15 085 11 284 0,75 ok. 96 16 Drawieñski 1990 11 342 35 267 3,11 212,45 17 Poleski 1990 9762 14 042 1,44 135,75 18 Biebrzañski 1993 59 223 66 824 1,13 369 19 Gór Sto³owych 1993 6340 10 515 57,75 10,25 20 Magurski 1995 19 439 22 969 384 14,3 21 Bory Tucholskie 1996 4798 12 981 2,71 40 22 Narwiañski 1996 7350 15 408 2,10 105,16 23 Ujœcie Warty 2001 7956 10 454 1,31 ok. 62 3) 1) Pó³nocna granica parku biegnie w pewnej odleg³oœci od brzegu obejmuj¹c pas morza, 2) granica na l¹dzie 10,639 km, morska 32,55 km; 3) pomiar w³asny na mapie 1 : 100 000. Wed³ug klasyfikacji przyjêtej przez Miêdzynarodow¹ Uniê Ochrony Przyrody polskie parki narodowe w wiêkszoœci nale ¹ do II kategorii w szeœciostopniowym podziale, w którym kryterium oceny stanowi stan zachowania ekosystemów (do kategorii I zalicza siê tylko rezerwaty œcis³e). Z naszych parków 15 uzyska³o tê kategoriê. Dwa Ojcowski i Wigierski maj¹ kategoriê V (obszary chronione g³ównie z uwagi na charakter krajobrazu), zaœ najm³odsze nie zosta³y jeszcze zakwalifikowane.

356 Tadeusz WILGAT Ryc. 2. Parki narodowe w 2001 r. National parks in 2001 Niezale nie od tego podzia³u UNESCO uznaje niektóre obszary chronione za obiekty œwiatowego dziedzictwa ludzkoœci (WH) oraz za Œwiatowe Rezerwaty Biosfery (MaB). W Polsce do pierwszej grupy zaliczony zosta³ tylko Bia³owieski, a do drugiej tak e Bia³owieski i jeszcze szeœæ innych: Babiogórski, Bieszczadzki, S³owiñski, Tatrzañski, Kampinoski i Karkonoski. Poza tym dwa parki S³owiñski i Biebrzañski objête s¹ konwencj¹ Ramsar jako obszary podmok³e, a Woliñski nale y do Morskich Obszarów Chronionych (Oko³ów 1996). Zró nicowanie parków w klasyfikacji miêdzynarodowej nie zmienia faktu, e w kraju stanowi¹ one obiekty nale ¹ce do jednej kategorii, odmiennej od pozosta³ych form ochrony przestrzennej. Ka dy park narodowy stanowi niepowtarzaln¹ indywidualnoœæ o swoistych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, przeto trudno je porównywaæ. Obiektywnie mo na zestawiaæ tylko niektóre cechy, zw³aszcza te, które daj¹ siê uj¹æ liczbowo. Takie zestawianie nie s³u y ocenie atrakcyjnoœci parków, mo e natomiast byæ przydatne do okreœlenia ich charakteru, jak równie wskazania trudnoœci i zagro eñ. Porównanie wybranych cech parków narodowych, przedstawione w opracowaniu, odnosi siê, z uwagi na dostêpnoœæ danych, do stanu z koñca 2000 r. (lub 1999). ród³em jest wydana przez Krajowy Zarz¹d Par-

Polskie parki narodowe w liczbach 357 ków Narodowych Analiza dzia³alnoœci parków narodowych za 2000 rok oraz wydawnictwo G³ównego Urzêdu Statystycznego Ochrona Œrodowiska. Park Narodowy Ujœcie Warty, utworzony w 2001 r., móg³ byæ uwzglêdniony tylko czêœciowo. POWIERZCHNIE PARKÓW Wielkoœæ parków jest cech¹ istotn¹. Im wiêksza powierzchnia, tym ³atwiej o utrzymanie równowagi przyrodniczej w œrodowisku. Poza tym od wielkoœci i kszta³tu parku zale ¹ odleg³oœci, jakie dziel¹ jego wnêtrze od obszarów otaczaj¹cych, stanowi¹cych potencjalne Ÿród³o zagro eñ przyrody parku. Zagro enia s¹ ró ne, niektóre maj¹ nawet zasiêg œwiatowy i wtedy nie wielkoœæ parku, ale jego po³o enie odgrywa rolê. Wiele jednak zagro eñ pochodzi z bliskiego otoczenia parku i dla zabezpieczenia przed nimi rozmiary powierzchni objêtej ochron¹ maj¹ du e znaczenie. W celu zmniejszenia zagro eñ z bliskiego s¹siedztwa parku tworzy siê te strefê ochronn¹, zwan¹ otulin¹, w której ograniczeniu podlega dzia³alnoœæ gospodarcza mog¹ca powodowaæ szkody w przyrodzie parku. Parki, które powsta³y, zanim wesz³a w ycie ustawa wprowadzaj¹ca obowi¹zek tworzenia stref ochronnych, stopniowo je uzyskiwa³y i do dziœ tylko S³owiñski i Tatrzañski s¹ ich pozbawione. Parki narodowe bardzo siê ró ni¹ wielkoœci¹ powierzchni (tab. 1, ryc. 3). Najwiêkszy Biebrzañski zajmuje ponad 59 tys. ha, co stanowi 19,3% ³¹cznej powierzchni parków narodowych w Polsce, zaœ najmniejszy Ojcowski jest ponad 27 razy mniejszy. Jego obszar ledwie przekracza 2 tys. ha, co wynosi 0,7%. Bior¹c pod uwagê wielkoœæ powierzchni mo na parki podzieliæ na piêæ grup: 1. Wielkie (w skali kraju, gdy w porównaniu z istniej¹cymi na œwiecie wszystkie nasze parki s¹ stosunkowo ma³e) Biebrzañski, Kampinoski i Bieszczadzki (ponad 29 tys. ha). 2. Du e Tatrzañski, Magurski, S³owiñski i Wigierski (15 22 tys. ha). 3. Œrednie Drawieñski, Woliñski, Bia³owieski, Poleski, Roztoczañski, Ujœcie Warty, Œwiêtokrzyski, Wielkopolski, Narwiañski, Gorczañski, Gór Sto³owych i Karkonoski (5 12 tys. ha). 4. Ma³e Bory Tucholskie i Babiogórski (3 5 tys. ha). 5. Bardzo ma³e Pieniñski i Ojcowski (poni ej 3 tys. ha). Wielkoœæ stref ochronnych jest te bardzo zró nicowana. Najwiêksza strefa (ok. 67 tys. ha) otacza najwiêkszy z parków, Biebrzañski, ale niewiele jej ustêpuje strefa przylegaj¹ca do znacznie mniejszego Bieszczadzkiego 56 tys. ha. Do du ych nale ¹ otuliny parków: Roztoczañskiego, Kampinoskiego, Drawieñskiego. Najmniejsze przylegaj¹ do Pieniñskiego i Bia³owieskiego.

358 Tadeusz WILGAT Ryc. 3. Powierzchnie parków narodowych (kolor bia³y) i stref ochronnych (szary) Areas of national parks and their protective zones Stosunek powierzchni strefy ochronnej A S do powierzchni parku A stanowi pewnego rodzaju wskaÿnik zabezpieczenia parku. Im wskaÿnik wiêkszy, tym dla parku lepiej. Jednak jest on w pe³ni porównywalny tylko dla parków, które nie le ¹ przy granicy pañstwowej. Parki przygraniczne maj¹ strefy ochronne wy³¹cznie na terytorium kraju, a graniczyæ mog¹ z obszarami chronionymi lub pozbawionymi ochrony. WskaŸnik nie jest te miarodajny dla parków nadmorskich, w których morze stanowi swego rodzaju strefê ochronn¹. Z 13 parków niestykaj¹cych siê z morzem ani z granic¹ pañstwow¹ najwiêkszy wskaÿnik A S /A ma Roztoczañski, a nastêpnie Ojcowski i Drawieñski. Du ymi wskaÿnikami odznaczaj¹ siê jeszcze parki: Œwiêtokrzyski, Bory Tucholskie, Gorczañski i Narwiañski. Trzy parki Poleski, Ujœcie Warty i Biebrzañski maj¹ wskaÿnik nieco wiêkszy od 1, a dwa Kampinoski i Wielkopolski nie-

Polskie parki narodowe w liczbach 359 mal równe 1. Natomiast w Wigierskim strefa ochronna jest mniejsza od parku. Podkreœliæ warto, e z pozosta³ych parków du ymi strefami ochronnymi odznaczaj¹ siê parki: Babiogórski i Karkonoski, a bardzo ma³ymi: Bia³owieski i Woliñski. Znaczenie otuliny zale y nie tylko od jej rozmiarów, ale równie od tego, jak oddziela park od terenów niechronionych. Najlepsz¹ sytuacjê maj¹ te parki, w których granice parku i strefy ochronnej przebiegaj¹ w du ej odleg³oœci od siebie. Tak jest w przypadku parków: Roztoczañskiego, Drawieñskiego czy te Borów Tucholskich otoczonych parkiem krajobrazowym. Mniejsze zabezpieczenie stwarza strefa ochronna, gdy jej granice bardzo zbli aj¹ siê do granic parku lub siê z nimi na niektórych odcinkach pokrywaj¹, jak np. w Poleskim lub w Ujœcie Warty. Wielkoœæ parku zale y przede wszystkim od rozleg³oœci obszaru, na którym wystêpuj¹ walory przyrodnicze i krajobrazowe, uzasadniaj¹ce ich ochronê. Jednak e nawet gdy kryteria oceny s¹ dobrze okreœlone, kwestia waloryzacji terenu, a zatem i wyznaczenie granic projektowanego parku mog¹ byæ dyskusyjne. Poza tym o przebiegu granic i wielkoœci parku decyduj¹ te wzglêdy pozaprzyrodnicze gospodarcze i spo³eczne. Granice, w jakich zostaje powo³any park, s¹ przeto wynikiem œcierania siê d¹ eñ przyrodników z przeciwdzia- ³aniami osób i instytucji reprezentuj¹cych inny pogl¹d na mo liwoœci wykorzystania danego obszaru. Parki tworzono w ró nych okresach i nierzadko wyznaczenie optymalnych z przyrodniczego punktu widzenia granic by³o zadaniem trudnym do realizacji z powodu oporu w³adz administracyjnych. Konsekwencj¹ tego jest d¹ enie do korekty granic i powiêkszania istniej¹cych parków. Nie wszêdzie takie mo liwoœci istniej¹. Jednak w wielu przypadkach zmiany s¹ mo liwe i uzasadnione. Nie nale y z nimi zwlekaæ, gdy w zwi¹zku z postêpuj¹cym zagospodarowaniem kraju sprawa zwiêkszania powierzchni parkowych staje siê coraz trudniejsza do przeprowadzenia. GRANICE I KSZTA T PARKÓW D³ugoœæ granicy parku zale y nie tylko od jego wielkoœci, ale równie od krêtoœci granicy i rozcz³onkowania parku. Ma³o jest parków, jak Bia³owieski, o nieskomplikowanym kszta³cie i prostolinijnych granicach na d³ugich odcinkach. Wiêkszoœæ parków ma kszta³ty mniej lub bardziej z³o one. W wielu na ca³oœæ powierzchni sk³adaj¹ siê oprócz g³ównego kompleksu niepo³¹czone z nim bezpoœrednio fragmenty terenu. W skrajnym przypadku, park w planie wygl¹da jak archipelag, w którym obok g³ównej wyspy rozsiane s¹ mniejsze wysepki. Niektóre parki, jak Magurski czy Kampinoski, maj¹ takich odpry-

360 Tadeusz WILGAT sków terytorialnych wiele. Powierzchnie wysepek s¹ przewa nie ma³e w stosunku do kompleksu g³ównego, ale przyczyniaj¹ siê do wyd³u enia granic, które liczy siê jako sumê d³ugoœci linii oddzielaj¹cych park od terenów s¹siaduj¹cych. Istniej¹ te inne konfiguracje. W Poleskim Parku Narodowym tylko jeden doœæ du y obszar nie ³¹czy siê z g³ówn¹ czêœci¹ i oddalony jest od niej ponad 5 km. Podobnie jest w Bieszczadzkim. Równie Woliñski sk³ada siê z dwóch, bardzo blisko siebie po³o onych czêœci, mniej ró ni¹cych siê wielkoœci¹ ni w przypadku poprzednich parków. W niewielu parkach Bia³owieskim, Biebrzañskim, Borach Tucholskich, Drawieñskim, Gór Sto³owych, Narwiañskim, Roztoczañskim i Ujœciu Warty terytorium stanowi jedn¹ ca³oœæ, a granica zewnêtrzna jedn¹ liniê o mniej lub bardziej nieregularnym przebiegu. Oprócz granic zewnêtrznych w niektórych parkach s¹ te granice wewnêtrzne. Biegn¹ one wokó³ enklaw wy³¹czonych spod ochrony w obrêbie parku. Du o enklaw ma Biebrzañski Park Narodowy, d³ugoœæ ich granic wynosi 57 km. Dwie enklawy, z których jedna znacznych rozmiarów, wystêpuj¹ w Parku Gór Sto³owych, a niewielkie powierzchniowo enklawy znajduj¹ siê jeszcze w kilku parkach: Magurskim, Babiogórskim, Roztoczañskim, Wielkopolskim. Granice wewnêtrzne nie s¹ przewa nie wliczane w ogóln¹ d³ugoœæ granic. Jest to uzasadnione zw³aszcza w przypadkach, gdy enklawy s¹ ma³e i przewiduje siê ich przejêcie przez park. Od kszta³tu parku i d³ugoœci jego granic zale y wielkoœæ strefy kontaktu obszaru chronionego z jego otoczeniem, a przeto i mo liwoœæ przenikania negatywnych wp³ywów z zewn¹trz. Równie warunki zabezpieczenia parku przed niektórymi zagro eniami (jak niekontrolowana penetracja ludzi czy kradzie e) s¹ uzale nione od d³ugoœci granic. D³ugoœæ granic parku w odniesieniu do jego powierzchni mo na oceniæ za pomoc¹ tzw. wspó³czynnika Graveliusa, czyli stosunku obwodu danego obszaru do obwodu ko³a o takiej samej powierzchni. Wspó³czynnik oblicza siê z wzoru: K = 0,28 P A gdzie P jest obwodem obiektu, zaœ A jego powierzchni¹. Wspó³czynnik jest tym wiêkszy od 1, im dany obszar bardziej odbiega kszta³tem od okrêgu, a jego granice s¹ bardziej krête. Zale noœæ wspó³czynnika od dwóch cech mierzonego obiektu wymaga uwagi przy interpretacji wyników, teoretycznie bowiem jest mo liwe, e figura kszta³tem zbli ona do ko³a, ale z bardzo krêt¹ granic¹, ma taki sam lub wiêkszy wspó³czynnik ni pole o powierzchni nieregularnej, lecz ograniczonej prostymi liniami. Do porównania wy³¹cznie kszta³tu obszarów mo na zastosowaæ generalizacjê granic, ale efekty

Polskie parki narodowe w liczbach 361 takiego zabiegu nie s¹ w pe³ni obiektywne. W przypadku parków narodowych w³aœciwsze wydaje siê przyjêcie do obliczeñ granic rzeczywistych, a nie zgeneralizowanych. Uzyskane wyniki liczbowe okreœlaj¹ wtedy rozwiniêcie granic parków, nie wyjaœniaj¹c, w jakim stopniu ma na to wp³yw kszta³t obiektu, a w jakim krêtoœæ granicy. Tab. 2. Wspó³czynnik Graveliusa (K) i d³ugoœæ boków prostok¹ta równowa nego Gravelius coefficient (K) and side lengths of equivalent rectangle L l Park narodowy K L/l km km Bory Tucholskie 1,62 17,23 2,80 6,15 Bia³owieski 1,83 29,96 3,52 8,51 Ujœcie Warty 1,95 28,26 2,80 10,09 Gór Sto³owych 2,03 24,46 2,40 10,19 Wigierski 2,19 44,66 3,36 13,29 Babiogórski 2,19 21,19 1,59 13,33 Kampinoski 2,47 81,86 4,72 17,34 Tatrzañski 2,53 62,35 3,39 18,39 Roztoczañski 2,69 42,17 2,01 20,98 Pieniñski 2,81 23,27 1,01 23,04 S³owiñski 2,85 66,83 2,78 24,04 Gorczañski 2,94 42,37 1,65 25,68 Woliñski 2,98 53,63 2,04 26,29 Bieszczadzki 3,06 90,13 3,24 27,82 Wielkopolski 3,06 45,93 1,65 27,84 Drawieñski 3,18 58,54 1,94 30,18 Narwiañski 3,43 51,04 1,44 35,44 Karkonoski 3,43 44,55 1,25 35,64 Ojcowski 3,63 29,28 0,74 39,57 Poleski 3,85 66,46 1,46 45,52 Biebrzañski 4,25 181,43 3,26 55,65 Œwiêtokrzyski 4,27 65,40 1,17 55,90 Magurski 7,71 190,86 1,02 187,12 Wspó³czynniki dla polskich parków obliczono bior¹c w rachubê granice zewnêtrzne. Dane o ich d³ugoœci nie s¹ publikowane, a uzyskano je dziêki uprzejmoœci dyrekcji parków. Wprawdzie stopieñ dok³adnoœci, z jak¹ zosta³y one okreœlone, jest ró ny, nie uniemo liwia to jednak porównania rozwiniêcia granic parków. Rozpiêtoœæ wspó³czynnika w polskich parkach jest du a od 1,6 do 7,7 (ryc. 4). Tylko trzy parki: Bory Tucholskie, Bia³owieski i Ujœcie Warty maj¹ wspó³czynniki mniejsze od 2, co wynika z ich zwartego kszta³tu i ma³o skomplikowanych granic. Ma³e wspó³czynniki do 2,2 charakteryzuj¹

362 Tadeusz WILGAT te parki: Gór Sto³owych, Wigierski i Babiogórski. W pozosta³ych parkach wspó³czynniki wynosz¹ od 2,5 do 4,3, tylko Magurski odznacza siê bardzo du- ¹ wartoœci¹ 7,7. Ryc. 4. Rozwiniêcie granic parków narodowych National parks ordered with the increasing Gravelius coefficient Rozwiniêcie granic 17 parków narodowych obliczyli wczeœniej Andrzejewski i Lubczyñski (1992). Doœæ znaczne ró nice miêdzy poprzednimi i obecnymi wynikami mog¹ byæ konsekwencj¹ zmian, jakie zasz³y w powierzchniach parków w ci¹gu ostatniego 10-lecia, jak równie z przyjêcia w obliczeniach innej d³ugoœci granic (np. tylko kompleksu g³ównego). Nieregularnoœæ kszta³tu parków mo na oceniæ za pomoc¹ tzw. prostok¹ta równowa nego, zastosowanego przez Roche'a (1963) do porównania zlewni rzecznych. Za³o eniem metody jest, e prostok¹t równowa ny ma tê sam¹ powierzchniê i taki sam obwód, co badany obiekt. Boki prostok¹ta oblicza siê z wzoru: L, l = K A 1,12 [1 + 1 ( 1,12 K ] )2 gdzie K jest wspó³czynnikiem Graveliusa, zaœ A powierzchni¹ obiektu. Na nieregularnoœæ kszta³tu wskazuje wyd³u enie prostok¹ta równowa nego. Im wiêksza jest ró nica d³ugoœci boków, tym bardziej skomplikowany

Polskie parki narodowe w liczbach 363 kszta³t parku. W tab. 2 zestawiono d³ugoœci boków prostok¹tów równowa nych wszystkich parków wed³ug kolejnoœci wzrastaj¹cej nieregularnoœci kszta³tów powierzchni parkowych. Zró nicowanie wielkoœci parków utrudnia wprawdzie ocenê, ale bezpoœrednio na ró nice nieregularnoœci kszta³tów wskazuje iloraz d³ugoœci boków prostok¹ta, wynosz¹cy od 6 do 187. Najkorzystniejszym kszta³tem (iloraz d³ugoœci boków prostok¹ta równowa nego poni ej 10) wyró niaj¹ siê dwa parki Bory Tucholskie i Bia³owieski. Do maj¹cych kszta³t stosunkowo ma³o skomplikowany (iloraz od 10 do 20) zaliczaj¹ siê parki: Ujœcie Warty, Gór Sto³owych, Wigierski, Babiogórski, Kampinoski i Tatrzañski. Ilorazy wiêksze od 20, wskazuj¹ce na znaczne rozcz³onkowanie powierzchni, charakteryzuj¹ 15 parków. Znajduj¹cym siê przy koñcu listy parkom odpowiadaj¹ prostok¹ty równowa ne bardzo wyd³u one, o ilorazie d³ugoœci boków ponad 45, a koñcz¹cy listê Magurski Park Narodowy ma iloraz jeszcze ponad czterokrotnie wiêkszy. Kolejnoœæ parków ustawionych wed³ug rosn¹cego ilorazu d³ugoœci boków prostok¹ta równowa nego i wspó³czynnika Graveliusa jest identyczna, poniewa L/ A jest funkcj¹ K. Jednak e metoda prostok¹ta równowa nego w sposób bardziej spektakularny przedstawia zró nicowanie nieregularnoœci kszta³tów powierzchni parkowych. Najlepiej to siê uwidacznia przy porównaniu parków o podobnej powierzchni. Na ryc. 5 przedstawiono prostok¹ty równowa ne kilku parków. Dwa: Bia³owieski i Woliñski, ma³o ró ni¹ce siê powierzchni¹ 105 i 109 km 2 maj¹ prostok¹ty równowa ne o ró nych wymiarach, pierwszy 30,0 km i 3,5 km, zaœ drugi 61,3 km i 2,0 km, a iloraz d³ugoœci boków prostok¹ta jest w Woliñskim ponad trzykrotnie wiêkszy ni w Bia³owieskim. Równie powierzchnie trzech pozosta³ych parków ma³o siê ró ni¹ Roztoczañski ma 85 km 2, Ujœcie Warty 80 km 2 i Œwiêtokrzyski 76 km 2. Natomiast ich prostok¹ty równowa ne s¹ bardzo zró nicowane. Ryc. 5. Prostok¹ty równowa ne wybranych parków narodowych Equivalent rectangles for the selected national parks

364 Tadeusz WILGAT Prostok¹t równowa ny mo e byæ wykorzystany tak e do obliczenia przybli onej wartoœci œredniego nachylenia terenu w obrêbie badanej powierzchni. Jej miar¹ jest stosunek ró nicy wysokoœci bezwzglêdnych terenu (maksymalna deniwelacja) w metrach do d³ugoœci prostok¹ta równowa nego w kilometrach. Zarys granic parku w planie wraz z obliczonymi wskaÿnikami daj¹ podstawê do porównawczej charakterystyki kszta³tu parków. Najbardziej zwartymi powierzchniami wyró niaj¹ siê dwa parki: Bory Tucholskie i Bia³owieski (ryc. 6a). W obu rozci¹g³oœæ równole nikowa i po³udnikowa niewiele siê miêdzy sob¹ ró ni¹. W Borach Tucholskich skrajne punkty le ¹ w odleg³oœci ok. 9 km liczonej po po³udniku i ok. 7 km po równole niku, a w Bia³owieskim odpowiednio ok. 12 km i ok. 8 km. W obu parkach nie ma ani enklaw, ani terenów chronionych poza g³ównym kompleksem, a granice s¹ nieskomplikowane i na d³ugich odcinkach biegn¹ prostolinijnie. Zwarty kszta³t i ma³a krêtoœæ granic znajduj¹ odbicie w najmniejszych wspó³czynnikach Graveliusa i najmniej zró nicowanych d³ugoœciach boków prostok¹ta równowa nego. Podobnymi cechami odznacza siê Park Ujœcie Warty, który od dwóch poprzednich ró ni siê tylko wyd³u eniem. Jego rozci¹g³oœæ w kierunku zbli onym do równole nikowego (wzd³u rzeki) wynosi ok. 19,5 km, a najwiêksza odleg³oœæ mierzona po po³udniku nie przekracza 10 km. Wspó³czynnik Graveliusa jest równie mniejszy od 2. Ryc. 6a. Zarysy granic parków narodowych: Bory Tucholskie, Bia³owieski, Ujœcie Warty Shapes of the following national parks: "Bory Tucholskie," Bia³owieski, "Ujœcie Warty"

Polskie parki narodowe w liczbach 365 Zwart¹ powierzchni¹ cechuj¹ siê jeszcze trzy parki Gór Sto³owych, Wigierski i Babiogórski ale ich kszta³ty s¹ bardziej urozmaicone (ryc. 6b). Wskazuje na to wspó³czynnik Graveliusa, który jednak w adnym z parków nie przekracza 2,2. Park Narodowy Gór Sto³owych ma najbardziej krête granice, ale poza kompleksem g³ównym nie wystêpuj¹ wyspy chronionego obszaru. Obejmuje natomiast w swych granicach dwie enklawy. W Wigierskim Parku od g³ównego trzonu ci¹gnie siê ku pó³nocy w¹ski pó³wysep o d³ugoœci ok. 6 km, zwiêkszaj¹cy rozci¹g³oœæ po³udnikow¹ parku do 22 km. W Babiogórskim przebieg linii granicznej jest z ma³ymi wyj¹tkami nieskomplikowany, ale poza g³ównym kompleksem istniej¹ ma³e wysepki nale ¹ce do parku. Ryc. 6b. Zarysy granic parków narodowych: Gór Sto³owych, Wigierski, Babiogórski Shapes of the following national parks: Góry Sto³owe, Wigierski, Babiogórski Do ma³o rozcz³onkowanych mo na jeszcze zaliczyæ cztery parki: Kampinoski, Tatrzañski, Pieniñski i Gorczañski (ryc. 6c). Pierwszy z nich jest wyraÿnie rozci¹gniêty w kierunku równole nikowym. Jego d³ugoœæ wynosi ok. 40 km i jest znacznie wiêksza od rozci¹g³oœci po³udnikowej, która nie przekracza 16 km. Granica g³ównego kompleksu jest na d³ugich odcinkach ma³o skomplikowana, ale poza ni¹ le ¹ wyspy parkowe, wp³ywaj¹ce na wielkoœæ wspó³czynnika Graveliusa. Tatrzañski jest równie wyci¹gniêty równole nikowo (najkrótsza odleg³oœæ po³udnikowa jest ponad piêciokrotnie mniejsza od równole nikowej). Jego nieco wiêkszy wspó³czynnik Graveliusa wynika z wiê-

366 Tadeusz WILGAT Ryc. 6c. Zarysy granic parków narodowych: Kampinoski, Tatrzañski, Pieniñski, Gorczañski Shapes of the following national parks: Kampinoski, Tatrzañski, Pieniñski, Gorczañski kszej krêtoœci granic w terenie górskim oraz z nieregularnoœci granicy, zw³aszcza w czêœci pó³nocno-wschodniej, gdzie wystêpuje kilka wyci¹gniêtych ku pó³nocy pó³wyspów i niewielkich wysp. Trzeci z parków, Pieniñski, podobnie jak dwa poprzednie, ma kszta³t wyd³u ony równole nikowo. D³ugoœæ kompleksu g³ównego, wynosz¹c¹ prawie 10 km, powiêkszaj¹ le ¹ce na zachód od jego granicy wyspy chronionego terenu. W najwiêkszym przewê eniu po³udnikowym park nie osi¹ga 1,5 km. Nieregularny kszta³t i krête granice decyduj¹

Polskie parki narodowe w liczbach 367 o du ym wspó³czynniku Graveliusa. Jeszcze wiêkszy wspó³czynnik i to nie tylko od trzech poprzednich parków, ale i od dwóch innych, odznaczaj¹cych siê bardziej skomplikowanymi kszta³tami ma Gorczañski Park Narodowy. Sk³ada siê na to kilka przyczyn: krêtoœæ linii granicznej, kilka g³êboko wcinaj¹cych siê w g³ówny kompleks zatok terenów niechronionych oraz wyspy terenów chronionych, nale ¹ce do parku. Pozosta³ych 13 parków ma kszta³ty znacznie bardziej nieregularne. Kilka charakteryzuje siê du ym wyd³u eniem. Cechê tê wykazuj¹ oba parki nadmorskie (ryc. 6d). S³owiñski Park ci¹gnie siê wzd³u morza na d³ugoœci ok. 34 km pasem o zmiennej szerokoœci, od prawie 10 km do mniej ni 2,5 km. Rozwiniêcie granic wynosi 2,9. Woliñski Park jest te wyci¹gniêty równolegle do linii brzegowej, a rozwiniêcie jego granic wynosi 3,0. Ryc. 6d. Zarysy granic parków narodowych: S³owiñski, Woliñski Shapes of the following national parks: S³owiñski, Woliñski

368 Tadeusz WILGAT Znacznie wiêksze wartoœci wspó³czynnika maj¹ parki ci¹gn¹ce siê wzd³u rzek (ryc. 6e). Narwiañski Park (wspó³czynnik Graveliusa 3,4) kszta³tem przypomina meandruj¹c¹ rzekê. Odleg³oœæ skrajnych punktów wynosi w linii prostej 22,5 km, a szerokoœæ od 1,5 do 4 km, zaœ w najwê szym miejscu tylko 0,7 km. W znacznie wiêkszym Biebrzañskim Parku najdalsze punkty oddalone s¹ od siebie o 92 km w linii prostej, a szerokoœæ bardzo zró nicowana w najwê szym miejscu wynosi zaledwie 0,6 km. Wyd³u ony kszta³t i nieregularne granice sprawiaj¹, e wspó³czynnik Graveliusa (4,2) nale y do najwiêkszych wœród polskich parków. W parku istniej¹ liczne enklawy, których granice nie zosta³y uwzglêdnione przy obliczaniu wspó³czynnika. Ryc. 6e. Zarysy granic parków narodowych: Narwiañski, Biebrzañski Shapes of the following national parks: Narwiañski, Biebrzañski Bardzo wyd³u one kszta³ty maj¹ dwa parki górskie: Karkonoski i Bieszczadzki (ryc. 6f). Pierwszy ci¹gnie siê wzd³u granicy pañstwowej pasem o d³ugoœci 63 km i o zmiennej szerokoœci od prawie 9 km do mniej ni 1,5 km. Bardzo nieregularny jego kszta³t i dwie wyspy niezwi¹zane z g³ównym kompleksem znajduj¹ wyraz w wysokim wspó³czynniku Graveliusa 3,4. W Bieszczadzkim Parku, d³ugim na 40 km, szerokoœæ wynosi od 12,5 do 3,5 km. Park obejmuje oprócz g³ównego kompleksu niezwi¹zan¹ z nim du ¹ wyspê, oddalon¹ o kilka kilometrów. Mimo tej nieregularnoœci wspó³czynnik Graveliusa (3,1) jest ni szy ni w poprzednim parku, gdy granice nie maj¹ tak skomplikowanego przebiegu.

Polskie parki narodowe w liczbach 369 Ryc. 6f. Zarysy granic parków narodowych: Karkonoski, Bieszczadzki Shapes of the following national parks: Karkonoski, Bieszczadzki Do wyci¹gniêtych w jednym kierunku nale y te Œwiêtokrzyski Park Narodowy, który odznacza siê jeszcze wiêksz¹ nieregularnoœci¹ kszta³tu (wspó³czynnik Graveliusa 4,3). G³ówny kompleks ci¹gnie siê na d³ugoœci 22 km, a w najwiêkszym zwê eniu odleg³oœæ granic wynosi 0,5 km. Nieregularnoœæ zwiêkszaj¹ odrêbne wyspy nale ¹ce do parku. Najbardziej nieregularny kszta³t ma Magurski Park, którego skomplikowane granice ustalono w wyniku uzgodnieñ sprzecznych interesów ochrony i miejscowej ludnoœci (Borek, Jêdrychowski 1999). O jego wyj¹tkowo wysokim wspó³czynniku Graveliusa decyduje oprócz krêtoœci granic g³êboka zatoka terenu niechronionego, niemal rozcinaj¹ca g³ówny kompleks oraz oddzielone od niego nale ¹ce do parku liczne wysepki. Z racji tych nieregularnoœci dwa wymienione parki mo na uwa aæ za maj¹ce najbardziej niekorzystne kszta³ty powierzchni (ryc. 6g). Piêæ pozosta³ych parków stanowi grupê, której jedyn¹ wspóln¹ cech¹ jest du a nieregularnoœæ kszta³tów. S¹ to wed³ug rosn¹cej wartoœci wspó³czynnika Graveliusa parki: Roztoczañski 2,7, Wielkopolski 3,1, Drawieñski 3,2, Ojcowski 3,6 i Poleski 3,8 (ryc. 6h). Roztoczañski Park stanowi jeden kompleks, ale sk³adaj¹cy siê jakby z trzech czêœci, po³¹czonych dwoma zwê eniami. Maksymalna odleg³oœæ skrajnych punktów wynosi w linii prostej 17 km, a jedno z przewê eñ ma 1,2 km. W drugim, nieco szerszym, park przeciêty jest torowiskami, bêd¹cymi w zarz¹dzie PKP. W Wielkopolskim Parku granica krêci, omijaj¹c tereny osiedli. We wschodniej czêœci fragment parku jest niemal

370 Tadeusz WILGAT Ryc. 6g. Zarysy granic parków narodowych: Œwiêtokrzyski, Magurski Shapes of the following national parks: Œwiêtokrzyski, Magurski odciêty od g³ównego trzonu, a po stronie zachodniej s¹ wyspy niepo³¹czone z nim. Zazêbianie siê terenów parkowych i otoczenia jest bardzo du e. Drawieñski Park przypomina kszta³tem literê V, której zachodnie ramiê jest w górnej czêœci bardzo w¹skie. Ojcowski Park ci¹gnie siê w kierunku zbli onym do po³udnikowego wzd³u doliny Pr¹dnika, ale nie ma kszta³tu parku nadrzecznego. Jego szerokoœæ jest zró nicowana. Stosunek odleg³oœci skrajnych punktów po³o onych na pó³nocnym i po³udniowym krañcu parku (9,5 km) do szerokoœci parku zmienia siê: od prawie 2 w najwiêkszym rozszerzeniu do 32 w miejscu

Polskie parki narodowe w liczbach 371 Ryc. 6h. Zarysy granic parków narodowych: Roztoczañski, Wielkopolski, Drawieñski, Ojcowski, Poleski Shapes of the following national parks: Roztoczañski, Wielkopolski, Drawieñski, Ojcowski, Poleski

372 Tadeusz WILGAT najwê szym, maj¹cym ok. 300 m. Najgorsze parametry w tej grupie parków ma Poleski Park Narodowy. Zawdziêcza je temu, e oprócz g³ównego kompleksu park obejmuje du y odrêbny obszar Bagna Bubnów. Poza tym g³ówny kompleks ma kszta³t bardzo nieregularny. Sk³ada siê z dwóch czêœci po³¹czonych przewê eniem o szerokoœci 300 m. Uproszczenie przebiegu granic parków narodowych nie stanowi najwa - niejszego argumentu za powiêkszeniem ich powierzchni. Decyduj¹ce s¹ oczywiœcie walory przyrodnicze i potrzeba ich ochrony. One uzasadniaj¹ starania o poszerzenie jednego z najcenniejszych w Polsce obiektów przyrodniczych, jakim jest Bia³owieski Park Narodowy, mimo i jego kszta³t jest bardzo korzystny. Jednak e korekta granic tam, gdzie s¹ po temu mo liwoœci, nie powinna budziæ zastrze eñ, nawet jeœli walory przyrodnicze w³¹czonych obszarów nie w pe³ni to usprawiedliwiaj¹. Z przegl¹du aktualnej sytuacji mo na wysnuæ wniosek, e do parków, dla których by³oby to najbardziej przydatne, nale y piêæ zaliczonych do ostatniej grupy oraz Œwiêtokrzyski i Magurski. GRUNTY OBCE W PARKACH NARODOWYCH Realizacja zadañ, do jakich powo³ane s¹ parki narodowe, zale y w du ej mierze od postawy ludzi zamieszka³ych w s¹siedztwie lub w samym parku i zwi¹zanych z nim swymi interesami. Nastawienie negatywne miejscowej ludnoœci nie tylko utrudnia powo³anie czy powiêkszenie parku, ale mo e byæ Ÿród³em d³ugotrwa³ych konfliktów z dyrekcj¹ parku. Oprócz wielkoœci strefy kontaktowej z otoczeniem, zale nej od kszta³tu i d³ugoœci granic parku oraz istnienia enklaw niechronionych w jego obrêbie, na warunki realizacji zadañ statutowych wp³yw wywieraæ mog¹ stosunki w³asnoœciowe wewn¹trz parku. Z ca³ej powierzchni 22 parków do skarbu pañstwa nale y 84,2%, z czego 83,2% znajduje siê w zarz¹dzie parków, a mniej ni 1% w innych zarz¹dach. Pozosta³e tereny parków, zajmuj¹ce 15,8% powierzchni, maj¹ swych w³aœcicieli, w wiêkszoœci (15,4% powierzchni) s¹ to osoby prywatne. Grunty obce, niebêd¹ce w zarz¹dzie parków, zajmuj¹ w sumie 51 364 ha, co stanowi 16,8% powierzchni parków. Sk³adaj¹ siê na nie przede wszystkim grunty orne 52,2%, a ponadto grunty leœne 15,3%, wody 1,7% oraz pozosta³e grunty 30,8%, wœród których dominuj¹ nieu ytki 25,2%. Ze wszystkich parków tylko w Bia³owieskim ca³y obszar stanowi w³asnoœæ skarbu pañstwa i pozostaje pod zarz¹dem parku. W innych parkach stosunki w³asnoœciowe gruntów przedstawiaj¹ siê ró nie (ryc. 7). Najwiêcej gruntów obcych znajduje siê w Biebrzañskim 26,9 tys. ha, z czego 62,3% stanowi¹ grunty rolne. Du e powierzchnie zajmuj¹ grunty obce w parkach: Kampinoskim 6,7 tys. ha (z tego prawie 70% grunty rolne), Narwiañskim 5,7 tys.

Polskie parki narodowe w liczbach 373 ha (78% nieu ytki), Wigierskim 2,7 tys. ha (73% grunty rolne), Tatrzañskim 2,7 tys. ha (93% lasy), Poleskim 1,4 tys. ha (43% grunty rolne i 38% lasy) i Pieniñskim 1 tys. ha (57% lasy). W czterech parkach grunty obce zajmuj¹ od 1000 do 500 ha: Wielkopolskim (g³ównie grunty rolne 70%), Ojcowskim (grunty rolne i leœne po 47%), S³owiñskim (51% nieu ytki) i Gorczañskim (63% grunty rolne). Od 300 do 100 ha gruntów obcych ma szeœæ parków: Drawieñski, Œwiêtokrzyski, Gór Sto³owych, Roztoczañski, Bieszczadzki i Babiogórski. W dwóch parkach: Woliñskim i Magurskim grunty obce zajmuj¹ niewielkie powierzchnie 91 i 76 ha, zaœ bardzo ma³e w Karkonoskim Parku 17 ha i w Parku Bory Tucholskie 1 ha. Ryc. 7. Grunty obce w parkach narodowych Proportion of terrains within national parks but not under park administration W liczbach wzglêdnych najgorzej przedstawia siê sytuacja w Narwiañskim Parku, gdzie grunty obce zajmuj¹ 76,7% powierzchni, z czego do prywatnych w³aœcicieli nale y 72%. Du e odsetki obcych gruntów maj¹ te parki: Pieniñski (46,5%), Biebrzañski (45,4%), Ojcowski (38,2%), Wigierski (17,9%), Kampinoski (17,3%), Poleski (14,8%), Tatrzañski (12,7%) i Wielkopolski (12,6%).

374 Tadeusz WILGAT Istnienie gruntów obcych w granicach parku stanowi niew¹tpliwie utrudnienie dla racjonalnej gospodarki w parkach, jednak e ich wykupienie jest zadaniem trudnym do rozwi¹zania, chocia by z powodów finansowych. Program przewiduje wprawdzie wykup 89% powierzchni gruntów obcych (w 15 parkach), ale jego realizacja przebiega bardzo wolno. W 2000 r. w 7 parkach wykupiono nieca³e 94 ha, a wiêc zaledwie 0,2% przewidzianej powierzchni. KATEGORIE OCHRONY POWIERZCHNI W PARKACH NARODOWYCH Parki narodowe obejmuj¹ swymi granicami tereny zró nicowane pod wzglêdem zachowania i stopnia atrakcyjnoœci przyrody, dlatego stosuje siê w nich kilka kategorii ochronnoœci. Najcenniejsze fragmenty chroni siê w rezerwatach œcis³ych, gdzie niedopuszczalna jest ingerencja w procesy naturalne. Obszary, których walory przyrodnicze zosta³y obni one przez niew³aœciw¹ gospodarkê i wymagaj¹ zabiegów rekultywacyjnych, podlegaj¹ ochronie czêœciowej. Pozosta³e, niepoddane ochronie czynnej, objête s¹ ochron¹ krajobrazow¹. W polskich parkach narodowych (bez Parku Ujœcie Warty ) w koñcu 2000 r. tereny objête ochron¹ czêœciow¹ zajmowa³y 186,0 tys. ha, co stanowi³o 60,7% powierzchni parków. Ochronie œcis³ej podlega³o 64,3 tys. ha 21,0% i krajobrazowej 56,2 tys. ha 18,3%. Chocia tereny œciœle chronione zajmuj¹ ma³¹ czêœæ powierzchni parkowej, rola parków narodowych w zabezpieczeniu przed niszczeniem najcenniejszych przyrodniczo fragmentów kraju jest ogromna. Tam bowiem znajduje siê a 94% powierzchni objêtych w kraju najwy sz¹ form¹ ochrony. Poza parkami w 1999 r. zarejestrowanych by³o 81 rezerwatów œcis³ych, zajmuj¹cych tylko 3964 ha, czyli zaledwie 6% ca³ej powierzchni tak chronionej. W 2000 r. ich ³¹czna powierzchnia zmniejszy³a siê jeszcze do 3952 ha. W poszczególnych parkach pod œcis³¹ ochron¹ znalaz³y siê ró ne powierzchnie. Najwiêksze wydzielono w Bieszczadzkim 18,4 tys. ha i Tatrzañskim 11,5 tys. ha. Razem te dwa parki obejmowa³y prawie 47% wszystkich obszarów parkowych œciœle chronionych. W pozosta³ych parkach takich obszarów by³o znacznie mniej, w dziesiêciu od 6 do 1 tys. ha i w dziewiêciu poni ej 1 tys. ha. Dwa parki: Bory Tucholskie i Narwiañski nie maj¹ ich wcale (tab. 3). Udzia³ rezerwatów œcis³ych w ogólnej powierzchni parku jest tak e zró nicowany. W czterech parkach: Bieszczadzkim, Tatrzañskim, Gorczañskim i Bia- ³owieskim udzia³ ten przekracza 40%. Ponad 30% powierzchni zajmuje równie w czterech: Pieniñskim, Babiogórskim, Karkonoskim i S³owiñskim, a ponad 20% w Œwiêtokrzyskim. Udzia³ rezerwatów œcis³ych w pozosta³ych parkach jest mniejszy, przekracza 10% w Magurskim, Kampinoskim i Ojcow-

Polskie parki narodowe w liczbach 375 skim, w trzech parkach: Roztoczañskim, Biebrzañskim i Gór Sto³owych wynosi 5 10%, a w piêciu jest mniejszy od 5% (ryc. 8). Tab. 3. Powierzchnie objête ochron¹ œcis³¹ w parkach narodowych (stan z koñca 2000 r.) Areas of strict reserves in national parks (state from the end of 2000) Ogó³em W tym leœne Park w % pow. ha w % pow. parku ha objêtej ochron¹ œcis³¹ Babiogórski 1062 31,3 943 88,8 Bia³owieski 4747 45,2 4747 100 Biebrzañski 5075 8,6 4137 81,5 Bieszczadzki 18425 63,1 16739 90,8 Bory Tucholskie Drawieñski 368 3,2 361 98,1 Gorczañski 3611 51,4 3596 99,6 Gór Sto³owych 376 5,9 359 95,5 Kampinoski 4638 12,0 4129 89,0 Karkonoski 1718 30,8 138 8,0 Magurski 2408 12,4 2408 100 Narwiañski Ojcowski 251 11,7 251 100 Pieniñski 750 32,0 684 91,2 Poleski 116 1,2 115 99,1 Roztoczañski 806 9,5 806 100 S³owiñski 5619 30,2 2529 45,0 Œwiêtokrzyski 1731 22,7 1710 98,8 Tatrzañski 11514 54,4 6149 53,4 Wielkopolski 260 3,4 115 44,2 Wigierski 623 4,1 283 45,4 Woliñski 224 2,0 200 90,6 Przedmiotem ochrony œcis³ej s¹ przede wszystkim ekosystemy leœne. Tylko w trzech parkach: S³owiñskim, Wielkopolskim i Wigierskim lasy stanowi¹ nieco mniej ni 50% terenów œciœle chronionych, zaœ w Karkonoskim zaledwie 8%. W pozosta³ych parkach z wyj¹tkiem Tatrzañskiego lasy stanowi¹ ponad 80% powierzchni œciœle chronionej, a w czterech parkach nawet ponad 95%. W Tatrzañskim udzia³ wynosi 53%. W wiêkszoœci parków g³ówn¹ form¹ jest ochrona czêœciowa. Obszary tak chronione zajmuj¹ od ponad 90% w parkach: Woliñskim, Bory Tucholskie i Drawieñskim, do 17% w S³owiñskim. Do parków, w których ta forma ochrony odgrywa mniejsz¹ rolê, nale ¹ te Pieniñski 21% i Narwiañski 28%.

376 Tadeusz WILGAT Ryc. 8. Kategorie ochrony powierzchni w parkach narodowych Categories of protected areas in national parks We wszystkich niemal parkach poza Bieszczadzkim i Woliñskim jakaœ czêœæ powierzchni podlega ochronie krajobrazowej. Przewa nie odsetek tak chronionej powierzchni jest niewielki, w dwunastu parkach poni ej 10%. Ale w niektórych parkach jest to forma g³ówna, jak w Narwiañskim, gdzie obejmuje 72%, w S³owiñskim 53% i w Pieniñskim 47%. Niewiele mniejszy udzia³ ma w Biebrzañskim 44%. W czterech pozosta³ych parkach tej formie ochrony podlega od 12 do 23% powierzchni. Udzia³ obszarów poddanych ochronie krajobrazowej pozostaje w wyraÿnym zwi¹zku z powierzchni¹ gruntów prywatnych w parkach. Tak odmienne proporcje trzech kategorii ochronnoœci w parkach tylko w czêœci wynikaj¹ z ró nego stanu zachowania ich przyrody i zagospodarowania przestrzeni. Wp³yw ma te podejœcie twórców i gospodarzy parku do kategoryzacji powierzchni parkowej. Dotyczy to w pierwszym rzêdzie rezerwatów œcis³ych. Nieingerowanie w œrodowisko przyrodnicze powoduje w nim niekiedy ewolucjê, która mo e byæ oceniana jako niekorzystna. W takich sytuacjach pogl¹dy na zakres ochrony i udzia³ œwiadomego oddzia³ywania na to, co siê w œrodowisku dzieje, a wiêc i na tworzenie rezerwatów œcis³ych mog¹ siê ró -

Polskie parki narodowe w liczbach 377 niæ. Poza tym rezygnacja z gospodarki, zw³aszcza leœnej, na znacznych powierzchniach powoduje realne straty ekonomiczne, co w borykaj¹cych siê z trudnoœciami finansowymi parkach nie jest bez znaczenia. Niemniej z uwagi na wielk¹ rolê rezerwatów œcis³ych jako naturalnych laboratoriów, w których badania s³u ¹ ochronie przyrody, tworzenia ich w parkach narodowych nie nale y ograniczaæ. Dyrekcje i rady parków, zw³aszcza tych, gdzie takich rezerwatów nie ma lub ich udzia³ powierzchniowy jest ma³y, powinny rozwa yæ mo liwoœci wydzielenia lub zwiêkszenia powierzchni chronionej œciœle. Wydaje siê to celowe nawet w przypadkach terenów o obni onej naturalnoœci zespo³ów roœlinnych, choæby dla porównania sukcesji w warunkach braku i istnienia ingerencji ludzkiej. Rozwi¹zaniem zastêpczym zw³aszcza w parkach, w których zmiany utrudnia zatwierdzony plan ochrony mo e byæ równie zaniechanie wszelkich zabiegów w wybranych fragmentach powierzchni chronionej czêœciowo na d³ugi okres (20 30 lat) bez zmiany kategorii ochronnoœci. LASY W PARKACH NARODOWYCH W pierwotnej szacie roœlinnej ziem polskich przewa a³y lasy. W ci¹gu wieków skurczy³a siê ich powierzchnia i zmieni³ sk³ad gatunkowy, jednak zachowa³y siê w nich liczne fragmenty z roœlinnoœci¹ naturaln¹ lub zbli on¹ do naturalnej. Wœród istniej¹cych w kraju rezerwatów przyrody najwiêcej (ponad 50%) jest leœnych i zajmuj¹ najwiêksz¹ powierzchniê (ponad 33%). Lasy dominuj¹ te w wiêkszoœci parków narodowych. Wed³ug danych KZPN w 22 parkach zajmowa³y one w koñcu 2000 r. ³¹cznie 190 573 ha, co stanowi³o 62,2% powierzchni parkowej. Najwiêksze powierzchnie leœne chroni siê w parkach: Kampinoskim 27,5 tys. ha i Bieszczadzkim 24,7 tys. ha, a du e (ponad 15 tys. ha) jeszcze w trzech parkach: Magurskim, Biebrzañskim i Tatrzañskim. Inna jest kolejnoœæ parków, gdy weÿmie siê pod uwagê udzia³ lasów w ogólnej powierzchni parku. Ponad 90% powierzchni zajmuj¹ lasy w siedmiu parkach: Roztoczañskim, Magurskim, Œwiêtokrzyskim, Babiogórskim, Gorczañskim, Bia³owieskim i Gór Sto³owych. W trzech: Bieszczadzkim, Drawieñskim i Bory Tucholskie ich udzia³ przekracza 80%. Przewaga powierzchni leœnej wystêpuje jeszcze w 7 parkach, a w dwóch wynosi ponad 40%. Tylko w trzech parkach lasy stanowi¹ element drugorzêdny w Biebrzañskim i S³owiñskim, w których zajmuj¹ 1/4 powierzchni, oraz w Narwiañskim, gdzie udzia³ ich zaledwie przekracza 1% (ryc. 9). Powierzchnie leœne przewa aj¹ we wszystkich parkach górskich, natomiast w parkach po³o onych na wy ynach i na ni u udzia³ lasów jest bardzo zró nicowany. Znajduje siê tu najbardziej leœny Roztoczañski Park Narodowy i niemal bezleœny Narwiañski Park Narodowy.

378 Tadeusz WILGAT Ryc. 9. Kategorie gruntów w parkach narodowych Land categories in national parks Nie mniej ni wielkoœæ powierzchni leœnej zró nicowane s¹ w parkach narodowych typy siedliskowe lasu. Orientuj¹ w tym dane zgromadzone przez Krajowy Zarz¹d Parków Narodowych (Sumiñski 1999; Ochrona Œrodowiska 2001). Czynnikiem ró nicuj¹cym s¹ warunki naturalne zale ne w du ej mierze od po³o enia parku, dlatego ostre kontrasty zaznaczaj¹ siê miêdzy parkami górskimi i ni owymi (ryc. 10). W górskich parkach istnieje generalnie mniejsze urozmaicenie typów siedliskowych lasu, ale i one wykazuj¹ wyraÿne odmiennoœci. Jednorodnoœæ typu siedliskowego charakteryzuje Bieszczadzki Park Narodowy, w którym 100% powierzchni leœnej zajmuje las górski z dominuj¹cym bukiem. Niemal jednorodne s¹ te parki: Magurski i Pieniñski. W pozosta³ych parkach górskich wystêpuje wiêksze zró nicowanie typów. W Gorczañskim, oprócz przewa aj¹cego lasu górskiego, znacz¹cy udzia³ maj¹ górskie lasy i bory mieszane, zaœ w Parku Gór Sto³owych dominuje las mieszany górski. W parkach o najwiêkszych wysokoœciach bezwzglêdnych Tatrzañskim, Karkonoskim i Babiogórskim du e powierzchnie zajmuje bór wysokogórski. Najbardziej ró ni siê od innych Œwiêtokrzyski, w którym nad górskimi typami siedliskowymi lasu przewa aj¹ typy wy ynne.

Polskie parki narodowe w liczbach 379 Ryc. 10. Typy siedliskowe powierzchni leœnej w parkach narodowych; siedliska borowe: Bs bór suchy, Bœw bór œwie y, Bw bór wilgotny, Bb bór bagienny, BMœw bór mieszany œwie y, BMw bór mieszany wilgotny, BMb bór mieszany bagienny; siedliska lasowe: LMœw las mieszany œwie y, LMw las mieszany wilgotny, LMb las mieszany bagienny, Lœw las œwie- y, Lw las wilgotny, L³ las ³êgowy, OLj ols jesionowy, OL ols; siedliska wy ynne i górskie: Lmwy las mieszany wy ynny, Lwy las wy ynny, BWG bór wysokogórski, BG bór górski, BMG bór mieszany górski, LMG las mieszany górski, LG las górski, L³G las ³êgowy górski. Siedliska zajmuj¹ce bardzo ma³y odsetek powierzchni leœnej nie zosta³y wydzielone Habitat types of forest in national parks; coniferous forest habitats: Bs dry coniferous forest, Bœw fresh coniferous forest, Bw humid coniferous forest, Bb marshy coniferous forest, BMœw fresh mixed coniferous forest, BMw humid mixed coniferous forest, BMb marshy mixed coniferous forest; deciduous forest habitats: LMœw fresh mixed forest, LMw humid mixed forest, LMb marshy mixed forest, Lœw fresh forest, Lw humid forest, L³ riverine forest, OLj alder carr with ash admixture; OL alder carr; upland and mountain habitats: Lmwy upland mixed forest, Lwy upland forest, BWG high-mountain coniferous forest, BG mountain coniferous forest, BMG mountain mixed coniferous forest, LMG mountain mixed forest, LG mountain forest; L³G mountain riverine forest. Habitats, which cover a very small part of forest area are not distinguished

380 Tadeusz WILGAT Parki ni owe s¹ bardziej zró nicowane ni górskie. Niektóre, jak Ojcowski czy Narwiañski, odznaczaj¹ siê ma³ym urozmaiceniem typów lasu. W przeciwieñstwie do nich w parkach: Bia³owieskim, Biebrzañskim, Kampinoskim czy Poleskim wystêpuje po kilkanaœcie typów siedliskowych borowych i lasowych. Roztoczañski wyró nia siê tym, e lasy wy ynne maj¹ przewagê nad typami siedliskowymi charakterystycznymi dla obszarów nizinnych. Sk³ad gatunkowy drzewostanów leœnych w parkach narodowych równie zale y g³ównie od warunków œrodowiskowych, ale wp³yw wywar³o te d³ugotrwa³e gospodarowanie zasobami leœnymi. Sosna jest gatunkiem panuj¹cym na najwiêkszych obszarach 36% powierzchni leœnej wszystkich parków. Inne gatunki lasotwórcze zajmowa³y mniejsze powierzchnie: buk 21%, œwierk 17%, olcha 7%, brzoza 6%, jod³a 5% i d¹b 4%. Na jeszcze inne gatunki iglaste i liœciaste przypada³o po 2%. W poszczególnych parkach udzia³ gatunków drzew przedstawia siê ró nie. W wiêkszoœci parków Polski ni owej przewa a sosna, ale jej dominacja jest bardzo zró nicowana. Wyró nia siê Park Bory Tucholskie, w którym sosna stanowi 98% sk³adu gatunkowego. Du a przewaga sosny ponad 70% powierzchni charakteryzuje jeszcze cztery parki: Wigierski, Drawieñski, S³owiñski i Kampinoski. We wszystkich tych parkach inne poza sosn¹ gatunki panuj¹ce zajmuj¹ kilka lub kilkanaœcie procent powierzchni. Ponad 50% powierzchni nale y do sosny w Woliñskim Parku, gdzie znacz¹cy udzia³ maj¹ te lasy z panuj¹cym bukiem i dêbem, jak równie w Roztoczañskim, który mimo to nale y do grupy najbardziej urozmaiconych pod wzglêdem gatunków panuj¹cych drzew. W pozosta³ych czterech parkach Polski œrodkowej i pó³nocnej sosna nie odgrywa tak du ej roli. W Poleskim nad sosn¹ (35%) przewa a brzoza (39%), a znacz¹cy udzia³ ma równie olcha (19%). W Ojcowskim sosna zajmuje najwiêksze powierzchnie (30%), ale du ¹ rolê odgrywaj¹ te inne gatunki, przede wszystkim buk, jod³a i œwierk. Najwiêkszy park ni owy, Biebrzañski, ma udzia³ sosny jeszcze mniejszy. Panuje ona na 25% powierzchni leœnej i ustêpuje brzozie, której powierzchniowo dorównuje olcha. Równie w Bia³owieskim sosna zajmuje najwiêksz¹ powierzchniê, ale stanowi to tylko 20%. Na niewiele mniejszych obszarach panuje œwierk 18%, olcha 17%, d¹b 16%. W parkach górskich sosna nie wystêpuje wcale lub na znikomych powierzchniach. Jedynie w parkach Œwiêtokrzyskim i Magurskim jej udzia³ jest znacz¹cy, ponad 20%, lecz ustêpuje bukowi (46%) w Magurskim, a jodle (39%) i bukowi (30%) w Œwiêtokrzyskim. Z górskich parków najmniejszym urozmaiceniem gatunkowym odznacza siê Karkonoski, w którym 95% powierzchni nale- y do œwierka. Œwierk dominuje poza tym w parkach: Gór Sto³owych 83%, Tatrzañskim 76% i Babiogórskim 74%. W Gorczañskim istnieje niemal równowaga miêdzy œwierkiem (43%) i bukiem (49%), a Bieszczadzki wyró nia

Polskie parki narodowe w liczbach 381 siê najwiêksz¹ dominacj¹ buka 78% powierzchni leœnej. W Pieniñskim zdecydowan¹ przewagê ma jod³a 58%, znacznie mniejsz¹ rolê odgrywaj¹ œwierk i buk. Zró nicowanie parków przedstawia ryc. 11. Ryc. 11. Gatunki drzew panuj¹cych w parkach narodowych; gatunki iglaste: 1 sosna, 2 œwierk, 3 modrzew, 4 jod³a, 5 pozosta³e; gatunki liœciaste: 6 buk, 7 d¹b, 8 brzoza, 9 jesion, 10 olcha, 11 pozosta³e Dominant species of trees in national parks coniferous species: 1 pine, 2 spruce, 3 larch, 4 fir, 5 others; deciduous species: 6 beech, 7 oak, 8 birch, 9 ash, 10 alder, 11 others

382 Tadeusz WILGAT POZYSKIWANIE DREWNA W PARKACH NARODOWYCH Jednym ze Ÿróde³ dochodów w parkach narodowych jest sprzeda drewna. Surowiec jest dostarczany dziêki zabiegom hodowlanym, maj¹cym za zadanie utrzymanie dobrej kondycji lasu oraz przebudowê drzewostanów niezgodnych z warunkami siedliskowymi, jak równie ciêcia sanitarne, likwiduj¹ce szkody powsta³e w wyniku wiatro³omów, œniego³omów i po arów. Pojawiaj¹ siê niekiedy opinie, e parki prowadz¹ rabunkow¹ gospodarkê lasu w celu zdobycia niezbêdnych funduszy. Nie mo na oczywiœcie wykluczyæ przypadków niew³aœciwej gospodarki, jednak e du e iloœci pozyskiwanego drewna s¹ przede wszystkim wynikiem wielkich strat powodowanych przypadkami losowymi. Od 1994 r., gdy wydawnictwo Ochrona Œrodowiska zaczê³o publikowaæ dane o pozyskiwaniu drewna w parkach narodowych do 2000 r., czyli przez siedem lat, wszystkie parki dostarczy³y ponad 1,3 mln m 3 drewna. Z ciêæ rêbnych pochodzi³o 4,3% ca³ej masy, z ciêæ hodowlanych 33,5% i a 62,0% z sanitarnych. Œrednio w roku z parków uzyskano 190,1 tys. m 3 drewna, a w poszczególnych latach od 162,7 tys. m 3 w 1994 r. do 238,6 tys. m 3 w 2000 r. (tab. 4). Najwiêcej drewna wyeksploatowano w Kampinoskim Parku Narodowym, œrednio w roku 32 tys. m 3, a w poszczególnych latach od 14 do 41 tys. m 3. Ponad 20 tys. m 3 pozyskano w parkach: Wigierskim (10 32 tys. m 3 ) i Roztoczañskim (11 45 tys. m 3 ), a ponad 10 tys. m 3 w parkach: Magurskim, Drawieñskim, Tatrzañskim i Bieszczadzkim. Najmniej drewna (nie licz¹c niemal bezleœnego Narwiañskiego) pochodzi³o z parków: Bia³owieskiego, Pieniñskiego i Ojcowskiego (œrednio rocznie poni ej 1 tys. m 3 ). Bezwzglêdne iloœci pozyskiwanego drewna ró ni¹ siê znacznie przede wszystkim z powodu ró nic w rozmiarach powierzchni leœnej w parkach. O intensywnoœci pozysku informuje wskaÿnik iloœci wywiezionego z lasu drewna przypadaj¹cej na 1 ha powierzchni. Wielkoœæ tego wskaÿnika przekracza w roku œrednim 2 m 3 /ha w czterech parkach: Roztoczañskim, Ojcowskim, Wielkopolskim i Karkonoskim. WskaŸnik jest wiêkszy od 1 m 3 /ha w szeœciu parkach: Gór Sto³owych, Drawieñskim, Babiogórskim, Woliñskim, Kampinoskim i Bory Tucholskie. W 11 parkach wskaÿnik jest mniejszy, najmniejsz¹ wartoœæ ma w Bia³owieskim 0,09 m 3 /ha. Trzeba jeszcze wzi¹æ pod uwagê, e prawie we wszystkich parkach czêœæ powierzchni leœnej objêto ochron¹ œcis³¹ i e stamt¹d nie usuwa siê drzew zwalonych czy uszkodzonych w wyniku klêski ywio³owej. Drewno pozyskuje siê wy³¹cznie z lasów po³o onych poza rezerwatami œcis³ymi. W odniesieniu do powierzchni tych lasów wskaÿniki najwiêksze maj¹ te same cztery parki: Roztoczañski 2,9 m 3 /ha, Wigierski 2,6 m 3 /ha, Wielkopolski i Karkonoski (po 2,1 m 3 /ha), a ponadto Babiogórski prawie 2 m 3 /ha. Ponad 1,5 m 3 /ha pozyskano w trzech parkach: Gór Sto³owych, Bieszczadzkim i Drawieñskim.