ZALEŻNOŚCI CENOWE W ŁAŃCUCHACH DOSTAW ŻYWNOŚCI NA PRZYKŁADZIE CEN MIĘSA

Sudia Ekonomiczne. Zeszyy Naukowe Uniwersyeu Ekonomicznego w Kaowicach ISSN 083-8611 Nr 49 015 Uniwersye Oolski Wydział Ekonomiczny aluczak@uni.oole.l ZALEŻNOŚCI CENOWE W ŁAŃCUCHACH DOSTAW ŻYWNOŚCI NA PRZYKŁADZIE CEN MIĘSA Sreszczenie: Łańcuch dosaw żywności łączy działania, kórych odsawowym celem jes zaewnienie zadowolenia nabywców oraz zysku rzedsiębiorswom uczesniczącym w rzeływie roduków i usług ze sfery ierwonej rodukcji rolnej (rolnika) aż do konsumena. Łańcuch dosaw żywności charakeryzuje się dużą różnorodnością odmioów wchodzących w jego skład. Obejmuje on roducenów, dosawców, firmy ransorowe, magazyny, srzedawców hurowych i dealicznych, organizacje usługowe oraz konsumenów. Zmiany zachodzące na rynku żywności mają zazwyczaj charaker cykliczny. Poziom cen dealicznych na rynku żywności oraz zależności omiędzy ich oziomem w oszczególnych ogniwach łańcucha dosaw charakeryzują się również cyklicznością. Celem arykułu jes zbadanie na odsawie danych ochodzących z Głównego Urzędu Saysycznego wysęujących zależności omiędzy cenami na rynku mięsa w oszczególnych ogniwach łańcucha dosaw roduków mięsnych oraz usalenie ich kierunku. W badaniach wsomnianych zależności omocny będzie es rzyczynowości Grangera oraz modele VAR, rzy kórych konsrukcji nie wymaga się zgodności modelu z eorią ekonomii. Zakres czasowy analiz obejmuje laa 010-014. Słowa kluczowe: ceny, rzyczynowość, rynek mięsa, es Grangera. Wrowadzenie Zmiana sysemu gosodarczego oraz oddanie rynków rolno-żywnościowych działaniu mechanizmu rynkowego sowodowały znaczące zmiany w rynkowych uwarunkowaniach rodukcji rolniczej. Po akcesji do UE nasąiło rzysieszenie dynamiki wzrosu cen dealicznych żywności. Wedy o od wływem dużych różnic cen między Polską a sarymi krajami członkowskimi w momencie włączenia do jednoliego rynku euroejskiego, szybko malejącego bezrobocia i szybszego wzrosu dochodów, a akże desabilizacji rynku świaowego i rekordowo wysokich cen zbóż i rzeworów mlecznych w 007 r. oy na żywność znacząco wzrósł zarówno ze srony krajowych konsumenów, jak i eksorerów. Badanie cen roduków ochodzenia rolniczego w łańcuchu żywnościowym jes zagadnieniem skomlikowanym ze względu na o, że surowce rolni-

86 cze z reguły odlegają rzewarzaniu i różnicowaniu w rocesie dososowań do wymagań konsumena [Morkis, Nosecka, Seremak-Bulge, 010]. Łańcuch dosaw żywności, rolnicwo, rzemysł rolno-sożywczy i dysrybucja sanowią onad 5% warości dodanej wywarzanej w Euroie i zaewniają 7% miejsc racy. Ponado sekory rolnicwa i rzemysłu sożywczego mają warość 1400 miliardów euro rocznie. Jes o więcej niż w rzyadku jakiegokolwiek innego sekora rodukcyjnego w UE [Piorowski, 013]. W Polsce sekor mięsny jes największym działem rzemysłu sożywczego, a mięso, odroby i rzewory mięsne są jednymi z głównych owarów eksorowych w gruie roduków rolno-sożywczych [Piwowar, 014]. Zakłady mięsne są świenie wyosażone, dososowane do najwyższych sandardów euroejskich, jak również osiadają ciekawe rozwiązania echnologiczne i receury [Filo-Zagraba, 014]. Przysąienie Polski do Unii Euroejskiej i włączenie do Jednoliego Rynku Euroejskiego sowodowało wzros wymiany handlowej w zakresie roduków ochodzenia zwierzęcego. Waro odkreślić, że branża mięsna odnoowuje relaywnie dobre wyniki w handlu zagranicznym na le innych sekorów rzemysłu sożywczego w okresie osłabienia koniunkury gosodarczej [Kowalski, 014]. Jakiekolwiek zakłócenia działania łańcucha dosaw żywności mogą mieć oważne skuki ekonomiczne i sołeczne dla rolników, sółdzielni i erenów wiejskich. Wahania cen w ciągu osanich la, zarówno ych łaconych rolnikom, jak i ych łaconych rzez konsumenów, dobinie okazały brak równowagi w łańcuchu. Sanowi o oważne zagrożenie dla rwałości sekora, zwłaszcza w rolnicwie. Głównymi rzyczynami ego zachwiania są wzmożona globalizacja i koncenracja, zwłaszcza w sekorze dealicznym. Dorowadziło o do obecnej syuacji, w kórej niewielu dealisów jes arnerami handlowymi 13,4 milionów rolników i 310 ysięcy rzedsiębiorsw sekora żywności w UE. Głównym skukiem ego braku równowagi jes bardzo silna resja na obniżanie cen łaconych rolnikom. Rolnicy nie są w sanie samodzielnie okryć koszów rodukcji ani nie mają ieniędzy na inwesycje, co rowadzi do zaniechania działalności oraz dużych oóźnień w inwesycjach i innowacjach. Osanie dane Eurosau doyczące dochodów rolników za 009 r. wykazują sadek o 11,6% na oziomie UE (WPR do 00). Ze względu na dużą złożoność sieci, w kórej działają odmioy worzące łańcuch dosaw żywności, oraz wysęujące w niej owiązania, ełne wykorzysanie oencjału łańcucha jes bardzo rudne. Uczesnikami łańcucha dosaw są bowiem jednocześnie bardzo duże, średnie oraz małe rzedsiębiorswa wysęujące w roli konkurenów, dosawców oraz klienów. Globalizacja i uworzenie jednoliego rynku euroejskiego wymuszają zmiany w oliyce logisycznej uczesników łańcucha dosaw żywności. Podmioy międzynarodowe sanowią bowiem coraz oważniejszą konkurencję w oszczególnych sekorach ego łańcucha [Moowidlak, Fajczak-Kowalska, 010]. 1. Meodologia Głównym celem badań była idenyfikacja związków rzyczynowych omiędzy cenami mięsa w oszczególnych ogniwach łańcucha dosaw. Wyodrębnione ogniwa o: (1) unky skuu oferujące roducenom rolnym cenę za żywiec rzeźny, kóry musi sełniać

Zależności cenowe w łańcuchach dosaw żywności... 87 określone warunki; () rzewórcy ego mięsa, kórzy nabywają mięso bezośrednio od rolników, ale w dużej mierze z unków skuu; (3) dealiczne unky srzedaży, kóre oferują klienom rzeworzony roduk. Dokonano analizy mechanizmu rzenoszenia się imulsów cenowych omiędzy oszczególnymi oziomami: skuu, rodukcji i handlu na rynku mięsa. Do weryfikacji hioezy o wysęowaniu związków rzyczynowych omiędzy zmiennymi zosał wykorzysany es rzyczynowości Grangera 1, kóry oiera się na modelach wekorowej auoregresji (VAR) [Kusideł, 000]. Aby zbadać wysęowanie rzyczynowości w sensie Grangera, należy oszacować aramery modeli [Kusideł, 000; Charemza, Deadman, 1997]: y = α 0 + α1y 1 +... + α y + ε (1) y = α 0 + α1y 1 +... + α y + β1x 1 + βx +... + β x + η () gdzie: x realizacja zmiennej X; y realizacja zmiennej Y; rząd oóźnień zmiennych. Tesowane hioezy o wysęowaniu rzyczynowości srowadza się do orównania wariancji składników reszowych modeli 1 i : H 0 : σ ( ε ) = σ ( ); H 1 : σ ( ε ) σ ( ) η η a saysyka esowa w omawianym eście Grangera według kryerium Walda rzyjmuje osać [Tłuczak, 011]: ( s ( ε ) s ( η )) n F =. (3) s ( ε ) rzy rawdziwości hioezy zerowej saysyka a ma rozkład chi-kwadra χ ( ), gdzie α o rząd oóźnień. Przed zasosowaniem esu Grangera należy srowadzić (o ile o konieczne) zmienne do sacjonarności. Nieuwzględnienie sacjonarności owoduje, że moc esu Grangera dla zmiennych niesacjonarnych zachowana jes ylko w rzybliżeniu [Przekoa, Lisowska 013]. Sośród wielu roonowanych w lieraurze rzedmiou esów do badania sacjonarności wykorzysano oularny es ADF, czyli rozszerzony es Dickeya-Fullera 3. Tes en 1 3 Przyczynowość w sensie Grangera głosi, że zmienna x jes rzyczyną zmiennej y, jeśli bieżące warości zmiennej y można rognozować z większą dokładnością za omocą rzeszłych warości zmiennej x niż bez ich wykorzysania, z założeniem, że ozosała informacja jes niezmienna. Parz: [Tłuczak, 011, s. 17-7; Szewczyk, Widera, Parvi, 013, s. 156-159]. Koncecja rzyczynowości Grangera sama nie daje jednoznacznych dowodów rozsrzygających o charakerze rzyczynowości. Dosarcza ona jednak dodakowych argumenów naury saysycznej. Por. [Seremak-Bulge (red.), 006, s. 11 i nas.]. Hioeza zerowa sanowi swierdzenie, że X nie jes rzyczyną kszałowania warości oczekiwanej zmiennej Y. Brak sacjonarności zmiennych może rowadzić do obiecujących wyników, nawe jeśli regresja nie będzie miała sensu. Sacjonarność w węższym sensie, bo aką będziemy się ineresować na orzeby badań, oznacza sałość średniej oraz wariancji w czasie oraz niezależność kowariancji od czasu.

88 zakłada w hioezie zerowej, że badany szereg jes niesacjonarny z owodu wysęowania ierwiaska jednoskowego (H 0 : δ = 0). Hioeza alernaywna mówi o sacjonarności szeregu (H 1 : δ < 0). Do rzerowadzenia esu orzebna jes częso zmodyfikowana wersja esu (ADF) dana nasęującą relacją [Tłuczak, 011]: Δy k 1 δ i= 1 = μ + δy + Δy + e lub Δy = δ y + Δy + e (4) i k 1 δ i i= 1 i Decyzję o odrzuceniu bądź nie hioezy zerowej odejmuje się na odsawie saysyki DF liczonej za omocą ilorazu -Suden [Borzyszkowska, 011]: ˆ δ DF =. (5) S( ˆ) δ. Rynek mięsa rzyczyny i skuki Dane emiryczne wykorzysane w badaniach obejmują okres od sycznia 010 do grudnia 014 r. Są o średnie miesięczne nominalne ceny bydła w skuie (byd_sk), ceny roducena mięsa wołowego kością (wol_z_k_r) oraz ceny dealiczne mięsa wołowego z kością (wol_z_k_de ) w Polsce, wyrażone w złoych za kilogram. Dodakowo zbadano zależności na rynku mięsa wierzowego, a co za ym idzie średnie miesięczne nominalne ceny rzody chlewnej w skuie (rz_sk), ceny roducena mięsa wierzowego (wierz_r) oraz ceny dealiczne mięsa wierzowego z kością (wierz_de) w Polsce, wyrażone w złoych za kilogram. Dane zgromadzono na odsawie informacji udosęnianych rzez Główny Urząd Saysyczny (Ceny w gosodarce narodowej 014 oraz Biuleyny Saysyczne z la 010-015). W ierwszym eaie badań wyznaczono logarymiczne rzyrosy cen oszczególnych kaegorii cen 4. Na rysunkach 1 i rzedsawiono kszałowanie się cen analizowanych mięs, zaś na odsawie logarymicznych rzyrosów zosały wyznaczone wybrane saysyki oisowe (ab. 1). Tabela 1. Saysyki oisowe logarymicznych rzyrosów cen mięs Zmienna Średnia Ws. zmienności Skośność Kuroza byd_sk 0,005 5,36 1,364 4,609 wol_z_k_r 0,007,34 3,564 17,601 wol_z_k_de 0,001 3,59-6,139 41,008 rz_sk 0,008 5,79 0,1 0,414 wierz_r 0,00 6, 0,547,170 wierz_de 0,000 36,16-1,675 5,793 szyn_wie_r 0,00,43 0,974 3,610 szyn_wie_de 0,001 11,4-3,034 17,760 Źródło: Na odsawie danych GUS. 4 Logarymiczne rzyrosy obliczono według formuły, gdzie P oznacza cenę w chwili, a P 1 o cena owaru w okresie orzednim. Jak wykazały liczne badania, dane charakeryzujące się dużą częsoliwością wykazują się dużą zmiennością, a szeregi rerezenujące ceny są niesacjonarne. Obliczenie logarymicznych rzyrosów cen owoduje, że rozważane szeregi sają się zazwyczaj szeregami sacjonarnymi, or. [Syczewska, 004].

Zależności cenowe w łańcuchach dosaw żywności... 89 W laach 010-014 na rynku mięsa można zaobserwować endencję rosnącą zarówno cen w skuie, jak i cen roducena oraz cen dealicznych. Załamanie rynku widoczne jes doiero na ocząku 014 roku kiedy o można zaobserwować sadek cen, w szczególności zjawisko o doyczyło cen dealicznych mięsa oraz jego rzeworów (szynka wierzowa). Syuacja aka była konsekwencją ówczesnych urudnień w handlu zagranicznym, onado na olskim rynku ojawiła się dodakowa odaż mięsa. Skukiem ak rowadzonej oliyki handlu zagranicznego były zgromadzone nadwyżki mięsa, kóre wcześniej były lokowane na rynkach wschodnich. Należy eż mieć w ym miejscu na uwadze fak, że rodukcja mięsa wołowego i rzede wszyskim mięsa wierzowego charakeryzuje się cyklicznością. W rzyadku rynku mięsa wołowego cykl rwa 8-10 la, zaś w rzyadku rynku mięsa wierzowego ok. 3 laa. Zaem urudnienia w handlu zagranicznym, oraz nakładanie się różnych faz cyklu rodukcji mięsa mają znaczący wływ na kszałowanie się oziomu cen i na rzenoszenie imulsów cenowych omiędzy oszczególnymi ogniwami łańcucha dosaw żywności. Zesawiając ceny roducena mięsa wołowego z cenami skuu bydła, obserwujemy bardzo dużą zmienność. Niemniej jednak ceny roducena są średnio blisko czerokronie wyższe niż ceny w skuie, w kórym roducen rolny może odsrzedać żywiec rzeźny. Najmniej korzysna relacja ych cen dla roducena rolnego miała miejsce w licu 014, kiedy o za 5 kg żywca wołowego można było uzyskać 1 kg mięsa wołowego z kością o cenie roducena. Zdecydowanie inaczej wyglądają relacje cen dealicznych do cen roducena mięsa wołowego. Poza gwałownym sadkiem w drugiej ołowie 014 r. na korzyść cen roducena relacje e urzymywały się na względnie sałym oziomie. Na rynku mięsa wierzowego syuacja kszałuje się analogicznie. Przecięny sosunek cen roducena mięsa wierzowego do cen w skuie, jakie uzyskuje roducen rolny, o 3:1. Zdecydowanie gorzej dla rolnika wyglądają relacje cen dealicznych do cen w skuie średnio za jeden kilogram szynki wierzowej w srzedaży dealicznej można uzyskać blisko 5 kilogramów żywca wierzowego w skuie. Sosowanie esu rzyczynowości wymusza sacjonarność zmiennych. Uzyskane na osawie esu ADF warości saysyki esowej obliczonej według wzoru (5) ozwoliły na odrzucenie hioezy zerowej na korzyść hioezy alernaywnej, kóra głosi że rozarywany szereg czasowy jes sacjonarny 5. Zaem na oziomie isoności 0,05 rzyjęo hioezę, że zmienne rozarywane w badaniu są sacjonarne. 5 Obliczenia wykonano w rogramie GRETL.

90 byd_sk wol_z_k_r 7 6,5 6 5,5 5 4,5 4 9 8 7 6 5 4 3 1 0 19 18 wol_z_k_de 7 6 5 4 3 1 0 Rys. 1. Kszałowanie się cen mięsa wołowego w laach 010-014 Źródło: Na odsawie danych GUS. ch_sk wie_r 6 15 5,5 14,5 14 5 13,5 4,5 13 4 1,5 1 3,5 11,5 wie_de 16,5 16 15,5 15 14,5 14 13,5 13 Rys.. Kszałowanie się cen mięsa wierzowego w laach 010-014 Źródło: Na odsawie danych GUS.

Zależności cenowe w łańcuchach dosaw żywności... 91 Głównym celem badania było srawdzenie, czy omiędzy cenami mięsa w oszczególnych ogniwach łańcucha dosaw wysęują zależności rzyczynowe oraz jaki jes kierunek ych zależności. Pomocny w ym es Grangera, kóry ze względu na wrażliwość na liczbę oóźnień mających wływ na wysęowanie zależności, zosał rozarzony dla rzędu 1,, 3, 4 6. W rzyadku analizowanego rynku chodzi o określenie, czy imulsy cenowe biegną od cen skuu orzez ceny na oziomie zakładów rzewórczych aż do cen dealicznych, czy w odwronym kierunku, czy eż zależności mają charaker dwukierunkowy. Analiza orzymanych wyników ozwoliła na sformułowanie nasęujących wniosków: zmiany cen bydła w skuie są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen roducena mięsa wołowego z kością dla k =, 3, 4; zmiany cen roducena mięsa wołowego z kością są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen bydła w skuie dla k = 1,, 3, 4; zmiany cen roducena mięsa wołowego z kością są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen dealicznych mięsa wołowego z kością dla k = 1,, 3, 4; zmiany cen rzody w skuie są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen roducena mięsa wierzowego dla k = 3,4; zmiany cen roducena mięsa wierzowego są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen rzody chlewnej w skuie dla k = 4; zmiany cen roducena mięsa wierzowego są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen dealicznych mięsa wierzowego dla k =, 3. zmiany cen dealicznych mięsa wierzowego są rzyczyną w sensie Grangera zmian cen roducena mięsa wierzowego dla k = 1,, 4. W rzyadku cen bydła w skuie i cen roducena mięsa wołowego mamy do czynienia z rzyczynowością wzajemną. Co oznacza, że ceny bydła w skuie i ceny roducena mięsa wołowego są swoimi rzyczynami i skukami jednocześnie. W konsekwencji es rzyczynowości Grangera ozwolił na idenyfikację mechanizmu rzenoszenia się imulsów cenowych omiędzy oszczególnymi ogniwami łańcucha dosaw mięsa wołowego i wierzowego, oczynając od unków skuu rzez roducena a na dealicznych unkach srzedaży kończąc. Wyniki esu na rzyczynowość Grangera wskazują na dominację rzeływu imulsów cenowych w górę kanałów markeingowych. Wśród analizowanych kombinacji nie swierdzono jednokierunkowego rzeływu imulsów w dół, od cen dealicznych do cen roducena. Swierdzono naomias rzeływ imulsów od cen roducena do cen skuu. Wyraźnie widać również, że rzenoszenie się imulsów nasęuje z różnym oóźnieniem, od 1 do 4, nie zawsze reakcje rynku są naychmiasowe. W dalszym eaie należałoby oszacować modele wekorowej auoregresji (VAR), kóre ozwoliłyby na bardziej szczegółową analizę ransmisji cen oraz ilościową ocenę wielkości wływu imulsów na oszczególne kaegorie cen 7. 6 7 Rozarywanie wyższych rzędów oóźnień uznano za bezzasadne w niniejszej racy ze względu na długość cyklu bydlęcego, kóry w zależności od auora rowadzącego badania na en ema określany jes na okres 8-1 la. Parz [Mahews i in., 1999; Noron, 005; Zawadzka, 013, s. 58-70]. Analogiczne badania na rynku zbóż rzerowadził m.in. J. Rembeza, a wyniki ych badań rzesawione są w racy od redakcją J. Seremak-Bulge [006, s. 11 i nas.].

9 Podsumowanie Zmiany w kierunku działań łańcucha dosaw w gosodarce euroejskiej mają wływ na funkcjonowanie oszczególnych jego ogniw w Polsce. Syuacja rodukcyjno- -ekonomiczna sekorów wchodzących w skład łańcucha dosaw żywności w Polsce kszałuje się od wływem m.in. dużych wahań dynamiki rodukcji roślinnej i zwierzęcej w oszczególnych laach, sysemaycznego wzrosu cen środków rodukcji oraz zmiennej koniunkury na świaowych rynkach. Działanie czynników srukuralnych oraz rzejściowych owoduje sowolnienie dynamiki wzrosu rodukcji w jednoskach owiązanych z łańcuchem dosaw żywności w sosunku do ozosałych sekorów gosodarki [Moowidlak, Fajczak-Kowalska, 010]. Celem niniejszej racy była analiza rzyczynowości w sensie Grangera cen na rynku mięsa wołowego w Polsce. Dokonano charakerysyki szeregów czasowych, złożonych z cen bydła w skuie, cen roducena mięsa wołowego i cen dealicznych mięsa wołowego oraz ich logarymicznych rzyrosów. Aby odowiedzieć na yanie, czy zmiany cen danego zboża są rzyczyną w sensie Grangera, dla oszczególnych ar zmiennych budowano i esymowano odowiednie modele. Orzymane wyniki ujawniły wysęowanie zależności rzyczynowych w sensie Grangera na rynku mięsa wołowego w Polsce w laach 010-014. Oznacza o, że rzyrosy oszczególnych kaegorii cen oszczególnych mogą być leiej rognozowane, gdy uwzględni się odowiednio oóźnione rzyrosy cen ozosałych kaegorii cen. Reakcja cen dealicznych na zmiany cen na oziomie zakładów rzewórczych była zróżnicowana w zależności od gaunku mięsa. Najszybszą i najsilniejszą reakcję obserwowano w rzyadku koszyka roduków wołowych. Wolniejszą reakcję obserwowano w rzyadku mięsa wierzowego. Jednym z możliwych wyłumaczeń jes owiązanie cen dealicznych wierzowiny oraz wołowiny z cenami innych gaunków mięsa, n. drobiowego. Lieraura Borzyszkowska M. (007), Analiza emiryczna wybranych zmiennych wchodzących w skład funkcji oyu na ieniądz [w:] Dynamiczne Modele Ekonomeryczne, X Ogólnoolskie Seminarium Naukowe, Uniwersye Mikołaja Koernika w Toruniu, h://www.dem.umk.l/dme/ 007/borzyszkowska.df (dosę: 19.0.015). Charemza W., Deadman D. (1997), Nowa ekonomeria, PWE, Warszawa. Filo-Zagraba A. (014), Czy na rynku jes jeszcze miejsce dla nowych roducenów?, Gazea Finansowa, 14-0 lisoada 014. Kowalski I. (014), Co czeka rynek mięsny w 015 roku?, Gazea Finansowa, 14-0 lisoada 014. Kusideł E. (000), Modele wekorowo-auoregresyjne VAR. Meodologia i zasosowania [w:] B. Suchecki (red.), Dane anelowe i modelowanie wielowymiarowe w badaniach ekonomicznych, Tom 3, Absolwen, Łódź. Mahews K.H. i in., (1999), U.S. Beef Indusry: Cale Cycles, Price Sreads and Packer Concenraion. Marke and Trade Economics Division, ERS/USDA, Technical Bullein, No. 1874. Moowidlak U., Fajczak-Kowalska A. (010), Warość dodana w łańcuchu dosaw żywności, Problemy Rolnicwa Świaowego, om 10 (XXV), zeszy.

Zależności cenowe w łańcuchach dosaw żywności... 93 Noron M. (005), Facors Affecing Beef and Cale Producers Prices Movemens, Monhly Labor Review, Vol. 18, No. 5. Piorowski P. i in., (013), Analiza odmioów oraz owiązań kooeracyjnych w sekorze rolno- -sożywczym w konekście zarządzania regionalnym łańcuchem dosaw żywności, Raor końcowy z badania ogłębionego, h://www.efs.007-013.gov.l/ AnalizyRaoryPodsumowania/baza_rojekow_badawczych_efs/Documens/analiza_odmioow_oraz_owiazan_koo eracyjnych_sekor_rolno_sozywczy_ lubelskie_ 10314.df (dosę: 1.0.015). Piwowar A. (014), Jaka jes skala eksoru olskiego mięsa?, Gazea Finansowa, 14-0 lisoada 014. Przekoa G., Lisowska A. (013), Powiązania kursu waluowego i wymiany handlowej Polski, Zeszyy Naukowe Uniwersyeu Przyrodniczo-Humanisycznego w Siedlcach. Seria: Adminisracja i Zarządzanie, nr 99. Seremak-Bulge J., red. (006), Ewolucja rynku zbożowego i jej wływ na roces ransmisji cen, IERiGŻ, Warszawa. Syczewska E. (004), Wływ agregacji danych na mierniki długiej amięci na rzykładzie kursów waluowych, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Szewczyk M., Widera K., Parvi R. (013), The Relaionshi Beween Unemloymen And Enerreneurshi, A Case Of Oolskie Voivodshi, ARSA 013, EDIS-Publishing Insiuion of he Universiy of Zlina. Tłuczak A. (011), Wływ cen skuu żywca na ceny dealiczne mięsa, Meody ilościowe w badaniach ekonomicznych, om XII/. Tłuczak A. (011), Wływ czynników ogodowych na wielkość i ceny skuu szenicy i żya w Polsce, Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie,. 11, z. 4 (36). WPR do 00 r.: srosać wyzwaniom rzyszłości związanym z żywnością, zasobami nauralnymi oraz asekami eryorialnymi, Komunika Komisji Do Parlamenu Euroejskiego, Rady Euroejskiego Komieu Ekonomiczno-Sołecznego I Komieu Regionów, Bruksela, dnia 18.11.010, KOM(010) 67. Zawadzka D. (013), Cykliczność rodukcji i cen wołowiny w Sanach Zjednoczonych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej", nr. CAUSAL RELATIONSHIPS IN FOOD SUPPLY CHAIN ON THE EXAMPLE OF MEAT MARKET Summary: The food suly chain connecs he aciviies whose rimary urose is o ensure he saisfacion of buyers and rofi comanies ariciaing in he movemen of goods and services from he shere of rimary agriculural roducion (farmer) o he consumer. The food suly chain is characerized by a large variey of eniies in is comosiion. I includes manufacurers, suliers, ransor comanies, warehouses, wholesalers and reailers, service organizaions, and consumers. Changes occurring in he food marke are usually cyclical. The level of reail rices in he food marke and he relaionshi beween heir level of individual suly chain are also characerized by cyclical. The aim of his aricle is o examine occurring he relaionshi beween he marke rices of mea in each suly chain of mea roducs and deermine heir direcion. In he sudies he Granger causaliy es will be helful. The ime horizon of he analysis covers he eriod 010-014. Keywords: rices, causaliy, mea marke, Granger es.