Kształtowanie pojęć przyrodniczych w klasach I-III. Kierunki zmian w modernizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego na szczeblu propedeutycznym, zmierzające do większej niż dotąd efektywności nauczania i wychowania w celowo organizowanym procesie kształcenia, wytyczone zostały między innymi zwiększającymi się możliwościami rozwojowymi współczesnych dzieci. Dla wykorzystania okresu wczesnego dzieciństwa poszukuje się też takich sposobów oddziaływania na dziecko, by mogło ono w pełni urzeczywistnić własne możliwości rozwojowe. W pedagogice okresu wczesnoszkolnego te nowe tendencje przejawiają się między innymi w harmonijnym traktowaniu i pojmowaniu nauki początkowej, w dążeniu do zachowania równowagi między poznaniem a działaniem, między wiadomościami a umiejętnościami i nawykami. Myślenie, jako złożona czynność umysłowa, której rezultatem jest odzwierciedlenie świata zewnętrznego w postaci wyobrażeń, pojęć i sądów, zaczyna w wieku wczesnoszkolnym przekształcać się z konkretno - obrazowego na coraz bardziej ogólnoabstrakcyjne. To przekształcenie pozostaje w wyraźnej zależności od sposobów uczenia się wspierających rozwój intelektualny dziecka. Kształtowanie pojęć u dzieci w młodszym wieku szkolnym powinno opierać się na podstawach naukowych, przy zastosowaniu odpowiednich metod i środków dydaktycznych. Błędne pojęcia wytworzone i utrwalone na poziomie nauczania początkowego są trudne, a nawet często niemożliwe do wyeliminowania w klasach wyższych. Można więc przypuszczać, że od stopnia opanowania pojęć przyrodniczych w klasach początkowych zależą postępy uczniów na poziomie bardziej intensywnego poznania umysłowego w zakresie nauk przyrodniczych. Ponieważ najwięcej wiadomości zapamiętuje się poprzez działanie i przeżywanie, dlatego najlepszą metodą do przedstawiania związków i zależności między przyrodą ożywioną a nieożywioną jest eksperyment. Pozwala on zapoznać dzieci z prawami przyrody i zrozumieć je. Najlepiej spełnia on swoją rolę przy zapoznawaniu dzieci z zagadnieniami dotyczącymi: wody, światła i powietrza. Pozwala w prosty sposób odpowiedzieć na trudne dziecięce pytania: Gdzie znajduje się woda? Jak powstaje deszcz? Co to jest powietrze? itp. Przykłady eksperymentów przyrodniczych w Klasach I - III. Temat: Gdzie znajduje się woda? Cele lekcji: - uświadomienie uczniom że woda znajduje się wszędzie - docenianie znaczenia wody - wyrabianie umiejętności uważnego obserwowania przeprowadzonych doświadczeń i samodzielnego formułowania wniosków Przebieg lekcji: Wprowadzenie do tematu lekcji.
Na biurku stoi karton przykryty materiałem. W środku znajduje się pojemnik z wodą. Dziecko podchodzi do biurka, wkłada ręce do kartonu, nie zaglądając do środka, i mówi, co to jest. Wypowiedzi dzieci na temat wody : Uczniowie przelewają wodę do różnych naczyń, dzieląc się spostrzeżeniami na temat cech wody. Nauczyciel może podać kilka zagadek o wodzie, np: Bez tego byłbyś brudny i zwiądłby każdy kwiatek. Służy do picia, służy do mycia, bez niej na Ziemi nie byłoby życia. Uczniowie wspólnie z nauczycielem ustalają: wygląd - kształt wody zależy od naczynia, w jakim się znajduje; smak - bez smaku; kolor - czysta woda jest przezroczysta; zastosowanie - komu i do czego potrzebna jest woda? Spostrzeżenia dzieci: - wody potrzebują ludzie do picia - do gotowania i pieczenia - do mycia i kąpieli, do prania... itd. Jak myślicie, czy owoce i warzywa zawierają wodę? Na tarce ucieramy jabłko, surowe ziemniaki i marchew. Utarte ziemniaki (z sokiem) kładziemy na podwójnie złożoną gazę i wyciskamy z nich sok do szklanki (spodeczka). Podobnie postępujemy z jabłkiem, marchewką. Sok z jabłek, marchwi, ziemniaków składa się prawie wyłącznie z wody. WNIOSEK: W owocach i warzywach znajduje się woda. Czy powietrze zawiera wodę? Przygotowujemy dwie szklanki. Do jednej wkładamy kawałki lodu. Drugą pozostawiamy pustą. Co zaobserwujemy po chwili? Pusta szklanka pozostaje bez zmian, natomiast szklanka napełniona lodem w dotyku jest chłodniejsza i na zewnątrz wilgotna. Znajdująca się w powietrzu woda skropliła się na zewnątrz zimnej szklanki. WNIOSEK: Woda znajdująca się w powietrzu jako para wodna, osadza się na zimnych przedmiotach w postaci kropelek. DOŚWIADCZENIE 3 Czy ziemia zawiera wodę? (doświadczenie musi być przygotowane dzień wcześniej). Do jednego pojemnika (przezroczystego) wsypujemy świeżą ziemię, drugi pozostawiamy pusty. Oba szczelnie przykrywamy spodkami. Po jednym dniu zauważamy, że na wewnętrznej stronie spodeczka przykrywającego pojemnik z ziemią zebrało się sporo wody. Skąd się ona wzięła? Z zewnątrz na pewno nie, bo pojemnik był szczelnie przykryty spodeczkiem. Woda mogła się wziąć jedynie z ziemi. WNIOSEK: W ziemi znajduje się woda.
DOŚWIADCZENIE 4 Czy płatki i liście też zawierają wodę? Płatki różnych kwiatów, sałatę, liście pietruszki rozcieramy w dłoniach. Wyczuwamy wilgoć - to jest woda. Gdy rozetniemy liście także wydzieli się woda. WNIOSEK: Płatki i liście zawierają wodę. Wnioski z przeprowadzonych doświadczeń : Woda jest wszędzie : w rzekach, jeziorach, morzach, w roślinach i owocach. Zawiera ją również ziemia i powietrze. Wody potrzebują ludzie, zwierzęta i rośliny. Bez wody życie jest niemożliwe. Temat : Jak powstaje deszcz? Przebieg zajęcia: Rozwiązanie zagadki jako nawiązanie do tematu lekcji. Gdy długo go nie ma, wszyscy narzekają, a gdy przyjdzie, pod parasol przed nim się chowają. Rozmowa z dziećmi na temat pogody. Co składa się na pogodę? (mocne podkreślenie faktu, że pogoda jest zawsze, może być słoneczna lub pochmurna, ale zawsze jest.) Opisując jaka jest pogoda mówimy o: zachmurzeniu - chmury; wietrze - silny, słaby, porywisty; opadach - deszcz, śnieg, grad, mgła, szron. (Nauczyciel wyjaśnia, że jest pięć rodzajów opadów atmosferycznych, a ulewa, mżawka, kapuśniaczek to rodzaje deszczu). Jak powstaje deszcz? Potrzebne: gorąca woda w termosie, szklane naczynie, lusterko. Nauczyciel rozdaje szklane naczynia zespołom, wlewa do nich gorącą wodę i poleca dzieciom przykryć naczynie lusterkiem. Nauczyciel pomaga dzieciom wysnuć prawidłowy wniosek. WNIOSEK: Woda z jezior, mórz itp. pod wpływem ciepła paruje i wędruje do góry, gdzie tworzy chmury; para pod wpływem oziębienia tworzy krople, które spadają tworząc deszcz.. chmury oziębienie
parowanie deszcz Temat: Do czego jest potrzebne światło? Przebieg zajęcia: Zajęcie rozpoczynamy od doświadczenia, które zmusza dzieci do bezpośredniej aktywności. Dlaczego widzimy? Potrzebne: całkowicie zaciemnione pomieszczenie, latarki (dla każdego dziecka). Nauczyciel daje dzieciom do wykonania kilka poleceń. Uczniowie udzielają odpowiedzi na postawione przez niego pytania: Zasłońcie oczy - czy coś widzicie? Odsłońcie oczy, zgasimy teraz światło - czy coś widzicie? Zgasimy światło, rzucę na podłogę zeszyt, macie latarki - co zrobić, żeby znaleźć zeszyt w ciemności? Zasłońcie oczy, zgaszę światło, a wy zapalcie latarki i z zamkniętymi oczami znajdźcie zeszyt. Czy to możliwe? Odpowiedzcie na pytanie: Co jest potrzebne, żeby widzieć? WNIOSEK: Żeby widzieć, potrzebne są oczy i światło. Czy światło może być pochłonięte przez przedmioty? Potrzebne: Czarny materiał, folia aluminiowa, latarka lub lampa, zaciemnione pomieszczenie. W ciemnym pomieszczeniu nauczyciel skierowuje źródło światła na ciemny materiał, następnie drugie źródło światła na folię. Dzieci głośno komentują swoje wrażenia. Przy oświetleniu materiału w pomieszczeniu jest ciemniej niż przy oświetleniu folii. WNIOSKI: Światło zostało pochłonięte przez czarną powierzchnię. Folia odbija światło (podobnie jak lusterko ). DOŚWIADCZENIE 3 Odbicie światła od dwóch lusterek. Potrzebne: Dwa lusterka, źródło światła, biały ekran, zaciemnione pomieszczenie. Nauczyciel ustawia dwóch uczniów z lusterkami tak, aby światło odbite od jednego, a następnie drugiego lusterka padło na ekran. Jakie jest to światło odbite od dwóch lusterek? Czy natężenie (siła) światła jest takie samo, jak natężenie światła odbitego od jednego lusterka? WNIOSKI: Światło odbite od dwóch lusterek jest słabsze niż światło odbite od jednego lusterka, czyli światło, zanim padnie na ekran, jest częściowo pochłonięte przez lusterka. Nie tylko ciemne powierzchnie pochłaniają światło - częściowo pochłaniają je też gładkie powierzchnie. Temat: Czy powietrze można zobaczyć? Cele lekcji: Zapoznanie z następującymi właściwościami powietrza: * ciepłe powietrze rozszerza się; * ciepłe powietrze jest lżejsze od zimnego i unosi się do góry. Przebieg lekcji: Czy rzeczywiście powietrza nie można zobaczyć?
Duch w butelce Potrzebne: butelka po Pepsi, moneta 50 - groszowa. Na uprzednio zwilżonym wejściu do chłodnej butelki kładziemy monetę. Butelkę chwytamy w możliwie ciepłe ręce i pocieramy ją. Co zaobserwujemy? Moneta zaczyna się poruszać, drgać, jakby podnosił ją jakiś duch znajdujący się w butelce. Ale czy to jest rzeczywiście duch? Nie. To tylko ciepło z naszych rąk zostało przeniesione na zimną butelkę, a stamtąd na znajdujące się w butelce powietrze. Ciepłe powietrze rozszerza się i podczas wydostawania się z butelki podnosi monetę. Nie są to więc żadne czary. Pusta butelka nadmuchuje balon Potrzebne: butelka, gorąca woda, duży pojemnik. Na szyjkę możliwie chłodnej butelki nakładamy balon i przymocowujemy go gumką, aby szczelnie przylegał do butelki. Butelkę wstawiamy do gorącej wody. Co zaobserwujemy? Bezwładny przedtem balon napina się. Ogrzane powietrze rozszerza się. Nie pusta butelka, ale znajdujące się w środku ogrzane powietrze nadmuchuje balon. Następnie butelkę stawiamy w chłodnym miejscu. (Po pewnym czasie wracamy do doświadczenia.) Balon stał się znów bezwładny....