DOSTOSOWANIE WYMAGAŃ EDUKACYJNYCH DO INDYWIDUALNYCH POTRZEB PSYCHOFIZYCZNYCH I EDUKACYJNYCH UCZNIÓW Z INTELIGENCJĄ NIŻSZĄ NIŻ PRZECIĘTNA Inteligencja niższa niż przeciętna charakterystyka: Inteligencja niższa niż przeciętna to poziom sprawności poznawczej znajdujący się pomiędzy rozwojem przeciętnym a upośledzeniem umysłowym (APA, 2000). Ponadto wraz z wprowadzeniem IX Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów Światowej Organizacji Zdrowia (ICD - 9), inteligencja niższa niż przeciętna została zaliczona do tzw. szeroko rozumianej normy. Natomiast w klasyfikacji DSM IV - TR Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA, 2000) powyższy poziom sprawności intelektualnej diagnozuje się m.in. biorąc pod uwagę wyniki otrzymane w skalach inteligencji, które mieszczą się w granicach 71 84 IQ. Warto zauważyć jednak, iż pełne rozpoznanie obniżenia sprawności poznawczej wymaga uwzględnienia diagnozy klinicznej jednostki (Bogdanowicz, Jankowska, 2013) Aktualnie w naszym kraju dla tej grupy dzieci funkcjonują następujące nazwy: inteligencja niższa niż przeciętna, niższy niż przeciętny rozwój umysłowy, niższy niż przeciętny poziom sprawności intelektualnych (Kostrzewski, 1981), dzieci z szeroko rozumianej normy, dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną, dzieci z trudnościami w nauce (Wojnarska 2003). Natomiast w Stanach Zjednoczonych specjaliści posługują się różnymi terminami dla określenia tego typu trudności występujących u uczniów, zaś w użyciu potocznym, występują takie określenia, jak: shadowchildren (dzieci cienie) czy greyareakids (dzieci z szarej strefy). Tego typu określenia eksponują niejasną sytuację tych uczniów w systemie edukacji, gdyż wpadają one w szarą strefę systemu edukacji pomiędzy jednostki z przeciętym poziomem rozwoju poznawczego, a uczniów u których stwierdzono upośledzenie umysłowe. Należy jednak zauważyć, iż dzieci te ze względu na szereg ograniczeń natury intelektualnej oraz emocjonalnej i osobowościowej, nie są w stanie poradzić sobie z wymaganiami szkoły masowej (Bogdanowicz, Jankowska, Łockiewicz, 2013) Uczniowie z inteligencją niższą niż przeciętna stanowią 14%. Przekładając ten wynik na rzeczywistość szkolną można stwierdzić, że średnio, w każdej klasie szkoły podstawowej, występuje około troje uczniów z takim poziomem rozwoju poznawczego. Dlatego też coraz głośniej mówi się, iż problemy edukacyjne, społeczne i psychologiczne jednostek z inteligencją niższą niż przeciętna nie mogą być dłużej ignorowane w edukacji oraz w systemie społecznym. Powyższe trudności ujawniają się najbardziej, kiedy dziecko rozpoczyna naukę w szkole. Wtedy to, w konfrontacji z materiałem szkolnym, okazuje się, że uczniowie ci napotykają znaczne trudności w nabywaniu podstawowych umiejętności szkolnych. Wielokrotne niepowodzenia i piętrzące się trudności w nauce powodują narastającą frustracją tych dzieci. Można stwierdzić, że większość ich kłopotów wynika z niższych możliwości intelektualnych, które wpływają nie tylko na wyniki w nauce, ale także warunkują przystosowanie się do wymogów środowiska szkolnego, jak również mogą rzutować na pozycję tych uczniów w grupie rówieśniczej (Bogdanowicz, Jankowska, 2013). Charakterystyka funkcjonowania poznawczego uczniów z inteligencją niższą niż przeciętna: Uczniowie z obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego napotykają szereg trudności w przyswajaniu materiału szkolnego, których przyczyny tkwią w deficytach poznawczych. Interesujące informacje na temat ich wpływu na przebieg procesu uczenia się dzieci z tej strefy przedstawił Steven Shaw (2008). Pogrupował on trudności poznawcze, jakimi charakteryzują się te jednostki, na 5 kategorii czyli: 1.Preferencja do działania na materiale konkretnym wiele trudności dzieciom tym sprawia zrozumienie i dokonywanie operacji umysłowych na materiale abstrakcyjnym. Zatem uczniowie 1
z inteligencją niższą niż przeciętna najefektywniej uczą się i pracują przy zastosowaniu konkretnych pomocy naukowych. Wspierając naukę szkolną, ważne jest, by umożliwić im korzystanie z pomocy dydaktycznych tak długo, jak będzie to dla nich niezbędne. 2.Trudności w organizacji wiedzy - w przypadku tych uczniów obserwuje się trudności w dostrzeganiu i rozumieniu relacji między wiedzą już posiadaną a informacjami, których się uczą. Skuteczne nauczanie dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna możliwe jest zatem przy stosowaniu strategii integrujących nową i posiadaną już wiedzę, przy stałym ukierunkowaniu myślenia i pracy dziecka. 3.Trudności w generalizowaniu wiedzy - uczniów z obniżonym poziomem intelektualnym cechuje mniejsza zdolność do wykorzystywania uprzednio zdobytej wiedzy i umiejętności. Podstawową strategią uczenia się jest tzw. uczenie się na pamięć (pamięć mechaniczna), bez logicznego i pełnego zrozumienia przyswajanego materiału. 4. Potrzeba utrwalania wiedzy - jednostki te wymagają większej liczby ćwiczeń i powtórzeń, by skutecznie opanować materiał szkolny. Wielokrotne ćwiczenie nabywanych umiejętności szkolnych jest czynnikiem koniecznym do trwałego nabywania umiejętności przez te dzieci. 5.Deficyt motywacji do nauki szkolnej u uczniów z obniżonym poziomem sprawności intelektualnej pojawia się motywacja do unikania wszelkiego rodzaju zadań i sytuacji, w których ujawnić się może brak wiedzy i kompetencji, zaś dziecko może doświadczyć upokorzenia. Uczniowie z niższym niż przeciętny poziomem zdolności umysłowych niejednokrotnie oceniani są przez nauczycieli jako niezmotywowani i niezainteresowani, a przede wszystkim niechętni do wysiłku umysłowego i męczliwi (Bogdanowicz, Jankowska, Łockiewicz, 2013). Ponadto wysoce interesujące wydają się być wyniki analizy trudności edukacyjnych oraz strategii uczenia się dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna prowadzonej przez Ewę Bosca (2003), Na ich podstawie można stwierdzić, iż u jednostek tych występują: - opóźnienia w rozwoju myślenia, poszczególne stadia rozwoju myślenia u tych uczniów osiągane są znacznie dłużej, - obniżenie sprawności pamięci roboczej, - nieefektywne strategie przyswajania wiedzy, uczenie się na pamięć, bez logicznego zrozumienia treści, - obniżony poziom rozwoju językowego utrzymują się trudności w czytaniu i rozumieniu czytanego tekstu, pisaniu ze słuchu, jasnym formułowaniu swoich myśli, a tym samym tworzeniu wypowiedzi ustnych i pisemnych, - duża męczliwość oraz niechęć do wysiłku umysłowego, - obniżony poziom krytycyzmu, skutkujący takim samym czasem poświęconym na zdobywanie wiedzy nie dającym rezultatów analogicznych, jak w przypadku rówieśników z normą intelektualną, - ograniczona świadomość przebiegu procesów poznawczych oraz wglądu we własne stany psychiczne, poczucie posiadania wiedzy pojawia się stosunkowo wcześnie, zanim jeszcze materiał zostanie przyswojony, - trudności w relacjach interpersonalnych (z kontaktów społecznych całkowicie wycofało się 13% badanych dzieci), trudności w zachowaniu (problem ten dotyczył 58% uczniów, 40% dzieci zaś przejawiało zachowania agresywne), występowaniem niepokoju psychoruchowego i nadruchliwością (18% dzieci, ADHD zdiagnozowano u 4% badanych), zaburzenia emocjonalne, takie jak zaburzenia lękowe (18%) oraz depresja (6%), 2
- trudności w koncentracji uwagi (89% badanych), niepokój ruchowy i wolne tempo działania (80% dzieci), czego skutkiem była znaczna dezorientacja badanych dzieci w trakcie zajęć, brak samodzielności oraz potrzeba stałej pomocy ze strony nauczyciela, - tendencja do introwersji, nadmierna zależność od dorosłych (63%), - niewielka liczba strategii radzenia sobie w sytuacjach emocjonalnie trudnych, jak również niska świadomość i zdolność wglądu we własne stany psychiczne, - niezdolność do odraczania gratyfikacji, impulsywność oraz nieumiejętność radzenia sobie z dyskomfortem psychicznym i trudnymi emocjami determinują preferencję wśród tych jednostek do korzystania z alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych łagodzących napięcie i lęk. Natomiast rodziców dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna charakteryzują: - postawy, które nie sprzyjały budowaniu pozytywnej motywacji uczniów do nauki i relacji rodzic dziecko, - niewielka dbałość o rozwój intelektualny dziecka w domu, poświęcanie ich edukacji mniej czasu, nie pomaganie w odrabianiu lekcji, nie udzielanie dzieciom wsparcia. Ponadto matki tych dzieci cechowały się mniej pozytywną postawą wobec nich, wykazywały niski poziom empatii i akceptacji dziecka, oceniały swoje dzieci jako problematyczne, niegrzeczne i sprawiające kłopoty (Bogdanowicz, Jankowska, Łockiewicz, 2013). Podsumowując warto zauważyć, iż przy braku wystarczającego wsparcia specjalistycznego dla tych dzieci mogą wystąpić nie tylko opóźnienia w nabywaniu wiadomości i umiejętności szkolnych, ale również zwiększa się ryzyko drugoroczności, czy nawet porzucenia nauki przed formalnym jej ukończeniem. Ponadto uczniowie ci są szczególnie podatni na wszelkiego rodzaju problemy: emocjonalne, z zachowaniem, a nawet znaczne nieprzystosowanie społeczne, co nierzadko wymaga objęcia ucznia dodatkową pomocą specjalistyczną. Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb uczniów z inteligencją niższa niż przeciętna: (na podstawie Edukacja skuteczna, przyjazna i nowoczesna. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przewodnik. Ministerstwo Edukacji Narodowej Warszawa 2010). Podstawowym celem dostosowania wymagań jest wyrównanie szans edukacyjnych uczniów oraz zapobieganie wtórnym zaburzeniom sfery emocjonalno - motywacyjnej. Dostosowanie wymagań edukacyjnych - to zastosowanie takich kryteriów do wymagań edukacyjnych (zarówno w zakresie formy, jak i treści wymagań), które uwzględniają możliwości i ograniczenia ucznia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania dziecka. Dostosowanie wymagań: powinno dotyczyć głównie form i metod pracy z uczniem, zdecydowanie rzadziej treści nauczania, nie może polegać na takiej zmianie treści nauczania, która powoduje obniżanie wymagań wobec uczniów z inteligencją niższą niż przeciętna, nie oznacza pomijania haseł programowych, tylko ewentualne realizowanie ich na poziomie wymagań koniecznych lub podstawowych, nie może prowadzić do zejścia poniżej podstawy programowej, a zakres wiedzy i umiejętności powinien dać szansę uczniowi na sprostanie wymaganiom kolejnego etapu edukacyjnego. 3
Wymagania edukacyjne oczekiwane osiągnięcia ucznia, sformułowane przez nauczyciela na podstawie realizowanego programu nauczania. Należy je ustalić na takim poziomie, by uczeń mógł im sprostać i by skłaniały ucznia do odpowiedniego wysiłku edukacyjnego oraz zapewniały mu otrzymywanie ocen motywujących go do wytężonej pracy, wykorzystując w tym celu pełną skalę ocen. Wymagania te powinny zapewniać realizację celów edukacyjnych wynikających z podstawy programowej w takim stopniu, w jakim jest to możliwe z uwagi na występujące u ucznia trudności w uczeniu się. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 kwietnia 2013r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych, nauczyciel jest obowiązany indywidualizować pracę z uczniem na obowiązkowych i dodatkowych zajęciach edukacyjnych, odpowiednio do jego potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych. Zobowiązany jest na podstawie opinii poradni psychologiczno pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, jak również na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo nauczania indywidualnego, dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom. Pod pojęciem ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi trzeba rozumieć dzieci: które posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, mające trudności w realizacji standardów wymagań programowych, wynikających ze specyfiki ich funkcjonowania poznawczo percepcyjnego (niższe niż przeciętne możliwości intelektualne, a także dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia), zdrowotnego (dzieci przewlekle chore, znajdujące się w sytuacji kryzysowej lub traumatycznej) oraz ograniczeń środowiskowych (dzieci emigrantów, dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo), uczniowie z zaburzeniami komunikacji językowej, dzieci ze szczególnymi uzdolnieniami. Wszelkie formy indywidualizacji - dotyczące uczniów ze specjalnymi potrzebami, w tym dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się powinny bazować na rozpoznawaniu i wykorzystaniu ich potencjału do pokonywania deficytów. Jeśli nauczyciel pozwoli dziecku na osiąganie sukcesu na miarę jego możliwości, wówczas dziecko ma szansę na rozwój ogólny i edukacyjny. Zatem nauczyciel powinien bardzo uważnie dobierać zadania, aby z jednej strony nie przerastały one możliwości ucznia (uniemożliwiały osiągnięcie sukcesu), a z drugiej nie były poniżej jego możliwości (nie powodowały obniżenia motywacji do radzenia sobie z wyzwaniem). W przypadku dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna konieczne jest dostosowanie zarówno w zakresie formy, jak i treści wymagań. W zasadzie tylko w tej grupie uczniów możemy mówić o obniżeniu wymagań pamiętając jednak, że obniżenie kryteriów jakościowych nie może zejść poniżej podstawy programowej. 4
Ogólne wymagania, co do formy w przypadku dzieci z inteligencją niższą niż przeciętna: Omawianie niewielkich partii materiału i o mniejszym stopniu trudności, Pozostawienie więcej czasu na jego utrwalenie, Podawanie poleceń w prostszej formie, Unikanie trudnych, czy bardzo abstrakcyjnych pojęć, Częste odwoływanie się do konkretu, przykładu, odwoływanie się do znanych sytuacji z życia codziennego, Wolniejsze tempo pracy (mniej zadań na klasówkach), Odrębne instruowanie dzieci, Zadawanie do domu tyle, ile uczeń jest w stanie wykonać samodzielnie, Wprowadzanie dodatkowych środków dydaktycznych, np. ilustracje, ruchomy alfabet, Częste podchodzenie do ucznia w trakcie samodzielnej pracy w celu udzielania dodatkowej pomocy, wyjaśnień, Dokańczanie w domu niektórych prac wykonywanych na lekcjach, Przeprowadzanie dyktand w formie indywidualnej w wolniejszym tempie (dzieci te często nie nadążają za klasą), Odpytywanie po uprzedzeniu: kiedy i z czego dokładnie uczeń będzie pytany, Wypisywanie kilku podstawowych pytań, na które uczeń powinien znaleźć odpowiedź czytając dany materiał, W przypadku nauki języków obcych zmniejszanie ilości słówek do zapamiętania, pozostawianie większej ilości czasu na ich przyswojenie. Ponadto bardzo ważne jest budowanie motywacji, wyrabianie pozytywnego stosunku do wyzwań, które stawiamy przed dzieckiem ze specjalnymi potrzebami. Nauczyciel może to osiągnąć poprzez: aktywizowanie (stwarzanie warunków dla samodzielnej inwencji dziecka, praca metodami aktywizującymi), docenianie wysiłków (zauważanie każdej próby rozwiązania zadania, choćby droga rozwiązania nie była najłatwiejsza lub nie zakończyła się sukcesem, np.: Cieszę się, że próbowałeś sobie poradzić ), zachęcanie do podejmowania kolejnych prób (np.: Spróbuj jeszcze raz. Czasem trzeba wiele razy próbować zanim coś nam wyjdzie. Wierzę, że Ci się uda ), chwalenie (docenianie tego, co uczeń umie i co udało mu się osiągnąć, a nie wytykanie błędów). Podsumowanie Wiedza dotycząca dzieci z inteligencją niższa niż przeciętna wskakuje na fakt, że grupa tych osób jest dość liczna oraz wymagająca zastosowania różnorodnego specjalistycznego wsparcia na etapie przyswajania wiadomości szkolnych oraz nabywania kompetencji społecznych od początku nauki w szkole. Ponadto świadomość długofalowych skutków niepowodzeń szkolnych oraz trudności 5
adaptacyjnych tych jednostek powinny wpłynąć na udzielenie dzieciom wsparcia na różnych płaszczyznach ich funkcjonowania psychospołecznego. Tylko działania wspierające i usprawniające ich rozwój mogą zapobiec w przyszłości występowaniu w tej grupie społecznej marginalizacji, uzależnień oraz problemów natury psychicznej. Opracowały: Ewa Turczyn Iskrzak psycholog Jowita Kostrubała - pedagog Bibliografia: 1. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (2000), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder IV. Text Revision, Waszyngton. 2. Bogdanowicz M., Jankowska A., (2013) Uczeń z inteligencją niższą niż przeciętna, Koncepcje, klasyfikacje i charakterystyka uczniów z niższym niż przeciętny poziomem sprawności umysłowej [w] Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji. 3. Bogdanowicz M., Jankowska A., Łockiewicz M., (2013) Dzieci szarej strefy aktualizacja stanu wiedzy dotyczącej funkcjonowania psychospołecznego uczniów z inteligencją niższą niż przeciętna [w] Edukacja, 1(121), 24-36. 4. Kostrzewski J., (1981) Osoby o niższym niż przeciętny poziomie sprawności intelektualnych [w:] Upośledzenie umysłowe, Kirejczyk K. (red.), Warszawa. 5. Ministerstwo Edukacji Narodowej Warszawa 2010. Edukacja skuteczna, przyjazna i nowoczesna. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przewodnik.. 6. Wojnarska A., Kompetencje szkolne uczniów z obniżoną sprawnością intelektualną [w:] Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną, Janiszewska Nieścioruk Z. (red.), Kraków 2003. 6