221 Bo ena Kaniuczak Ma³gorzata Kruczek Biblioteka G³ówna Politechniki Rzeszowskiej wypozycz@prz.rzeszow.pl Wp³yw nowoczesnych technologii na podniesienie standardu us³ug biblioteki (na podstawie badañ przeprowadzonych w Bibliotece G³ównej Politechniki Rzeszowskiej) The influence of modern technologies on improving the standard of library services (on the basis of the research conducted in the Main Library of Rzeszów University of Technology) Abstrakt W referacie przedstawiono wyniki badañ u ytkowników Biblioteki G³ównej Politechniki Rzeszowskiej. Badania przeprowadzono w roku akademickim 2004/2005. Ich celem by³o poznanie opinii studentów i pracowników na temat us³ug oferowanych przez bibliotekê. Wspó³czesny u ytkownik oczekuje ³atwego i szybkiego dostêpu do informacji. Aby sprostaæ tym potrzebom, biblioteka musi wprowadzaæ nowoczesne rozwi¹zania i technologie. Obs³uga wypo yczeñ w Bibliotece Politechniki Rzeszowskiej jest ca³kowicie zautomatyzowana. Czytelnik ma mo liwoœæ zarówno przegl¹dania katalogu, jak i pracy na w³asnym koncie w Internecie. Analiza ankiet wykaza³a du e zainteresowanie tymi us³ugami biblioteki. The article presents the results of the user investigation at the Main Library of the Rzeszów University of Technology. The investigation was performed in the academic year 2004/2005. The aim of the investigation was to know the student s and staff s opinion on the services offered by our library. The present user expects easy and quick access to information. In order to fulfill the user s needs, the library has to introduce modern applications and technologies. The lending service in Main Library of the Rzeszów University of Technology is fully automated. The reader can not only review the catalogue, but also check his account by means of the Internet. The analysis of public opinion poll showed a large interest in the services.
222 BO ENA KANIUCZAK, MA GORZATA KRUCZEK 1. Wstêp Dynamiczny postêp w nauce i technice poci¹ga za sob¹ koniecznoœæ zmian wizerunku biblioteki. Wspó³czesny u ytkownik oczekuje szybkiego i ³atwego dostêpu do informacji. Biblioteka, aby lepiej mog³a spe³niaæ swoj¹ funkcjê, musi wyjœæ naprzeciw nowym oczekiwaniom swoich czytelników. Komputer jest dzisiaj obecny niemal we wszystkich dziedzinach ycia. Wykorzystywany jest nie tylko przez du e firmy i instytucje, ale tak e przez osoby prywatne w domach. Coraz bardziej popularny Internet staje siê bardzo wa nym narzêdziem s³u ¹cym do promowania ró norodnych us³ug. W obliczu tych zmian biblioteki prawie natychmiast zaczê³y wykorzystywaæ nowe technologie do swoich potrzeb. Ju od kilku lat w sieci funkcjonuj¹ strony domowe bibliotek, które s¹ Ÿród³em informacji o dzia³alnoœci tych placówek. W Bibliotece G³ównej Politechniki Rzeszowskiej uruchomiono w 2002 roku Katalog Internetowy SOWA-WWW, który umo liwi³ u ytkownikom ca- ³odobowy dostêp do informacji o zbiorach biblioteki oraz rezerwowanie i zamawianie ksi¹ ek. By³ to koñcowy etap automatyzacji rozpoczêtej w 1993 roku. W tym czasie stopniowo komputeryzowano poszczególne dzia³y. Pierwszym etapem by³o stworzenie katalogu w wersji komputerowej, nastêpnie zak³adanie kont czytelniczych, automatyzacja obs³ugi wypo yczeñ i uruchomienie katalogu OPAC w sieci lokalnej. Wszystkie te dzia³ania mia³y na celu zarówno podniesienie standardu us³ug oferowanych przez bibliotekê, jak i usprawnienie pracy bibliotekarza. W roku akademickim 2004/2005 przeprowadzono badania ankietowe wœród u ytkowników Biblioteki G³ównej Politechniki Rzeszowskiej. Celem ich by³o poznanie opinii na temat dotychczasowych prac w zakresie automatyzacji, okreœlenie wp³ywu wprowadzenia nowych technologii na jakoœæ us³ug biblioteki, rozpoznanie zapotrzebowania u ytkowników na te us³ugi, jak równie poznanie skali ich wykorzystywania. Badaniami objêto losowo wybran¹ grupê studentów studiów dziennych i zaocznych, pracowników reprezentuj¹cych wszystkie wydzia³y Politechniki Rzeszowskiej oraz studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego zapisanych do biblioteki. Formularze ankiet rozdawano w wypo yczalni, respondenci mogli je wype³niaæ na miejscu lub zabieraæ do domu. W kwestionariuszu oprócz pytañ zamkniêtych zastosowano pytania o charakterze otwartym, w których mo na by³o wyra aæ w³asne opinie. Spoœród 400 rozdanych ankiet sp³ynê³o 380. Do analizy ostatecznie wybrano 366 poprawnie wype³nionych formularzy. W referacie wykorzystano równie wyniki badañ opublikowanych w Internecie przez G³ówny Urz¹d Statystyczny, dotycz¹cych wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych. Du e znaczenie mia³a tak e obserwacja i rozmowa z czytelnikami podczas pracy w bibliotece.
Wp³yw nowoczesnych technologii na podniesienie standardu us³ug biblioteki... 223 2. Analiza przeprowadzonych badañ Analizê badañ rozpoczêto od próby porównania komputerowego systemu obs³ugi wypo yczeñ i tradycyjnego wypo yczania na rewersy. Pytanie skierowano g³ównie do pracowników i studentów starszych lat, którzy pamiêtaj¹ tradycyjn¹ obs³ugê czytelnika. Na pytanie odpowiadali równie studenci pierwszych i drugich lat studiów, którzy swoj¹ opiniê opierali na doœwiadczeniach z innych bibliotek. 95% badanych odpowiedzia³o, e komputerowy system obs³ugi u ytkownika jest lepszy od tradycyjnego. Natomiast pozosta³e 5% nie wyrazi³o swojego zdania (rys. 1). Kolejne pytanie mia³o wykazaæ, z jakich form pomocy u ytkownicy najczêœciej korzystaj¹ w celu poznania komputerowego programu biblioteki. Badania wykaza³y, e najwiêksza grupa respondentów, bo a 57% w tym celu wykorzystuje instrukcjê obs³ugi. W sali katalogowej przy ka dym stanowisku komputerowym znajduje siê bardzo szczegó³owa Instrukcja dla czytelników. Zawiera ona niezbêdne informacje, w jaki sposób skutecznie pos³ugiwaæ siê katalogiem. Program do rezerwacji i zamawiania (OPAC) posiada równie funkcjê pomoc, z której czytelnicy mog¹ korzystaæ w razie w¹tpliwoœci. 15% badanych zapozna³o Rys. 1. Czy uwa a Pan(i), e komputerowy system obs³ugi wypo yczeñ jest lepszy od poprzedniego tradycyjnego wypo yczania na rewersy? Rys. 2. W jaki sposób zapozna³(a) siê Pan(i) z programem SOWA? siê z programem dziêki pomocy kolegów. 11% skorzysta³o z informacji przekazywanych w czasie szkolenia bibliotecznego i oceni³o je nastêpuj¹co: 65% uzna³o, e jest ono wystarczaj¹ce, 33% przydatne w lepszym korzystaniu z biblioteki, 2% uzna³o, e jest zbêdne uzasadniaj¹c, e program jest ³atwy i nie wymaga szkolenia. Kolejne 8% ankietowanych odpowiedzia³o, e w celu poznania programu poprosi³o o pomoc bibliotekarza. Pozostali respondenci (9%) odpowiedzieli, e nie potrzebowali pomocy, bo program jest ³atwy i nie sprawia trudnoœci w obs³udze (rys. 2). Potwierdza to równie analiza kolejnego pytania dotycz¹cego oceny kom-
224 BO ENA KANIUCZAK, MA GORZATA KRUCZEK puterowego katalogu biblioteki dostêpnego w sali katalogowej, w którym 93% respondentów uzna³o, e jest ³atwy i przyjazny dla u ytkownika, 2,5% nie wyrazi- ³o zdania na ten temat, tylko 0,5% uzna³o, e jest trudny i skomplikowany. Pozosta³e 4% udzieli³o innych odpowiedzi, najczêœciej powtarzaj¹ce siê to: 20 minut to za d³ugi czas oczekiwania na odbiór zarezerwowanej ksi¹ ki, brak spisu treœci ksi¹ ek (rys. 3). OPAC daje mo liwoœæ ustawienia siê w wirtualnej kolejce po ksi¹ - kê, która jest wypo yczona przez innego czytelnika. Przed jego uruchomieniem nie by³o to mo liwe. Twórca programu nazwa³ tê funkcjê zamawianiem. Ka dy czytelnik mo e sam sprawdziæ, któr¹ osob¹ jest w kolejce oczekuj¹cych. Ksi¹ ka przy zwrocie zostaje automatycznie przekazana do pozycji do odbioru Rys. 3. Co Pan(i) s¹dzi o komputerowym katalogu biblioteki dostêpnym w sali katalogowej? pierwszej osobie z kolejki oczekuj¹cych. Analiza ankiet wykaza³a, e czytelnicy bardzo chêtnie korzystaj¹ z tej mo liwoœci. Jedyny problem, jaki zaobserwowano, jest zwi¹zany z nazewnictwem. Autor programu nazwa³ wybieranie ksi¹ ki dostêpnej w bibliotece rezerwacj¹, a oczekiwanie na wypo yczon¹ zamawianiem. Powszechnie jednak te pojêcia s¹ rozumiane odwrotnie. Ponadto w wiêkszoœci bibliotek równie funkcjonuj¹ na odwrót, co dodatkowo pog³êbia trudnoœæ rozró niania. Badania wykaza³y, e 27% respondentów ma problem z rozró nianiem pojêæ. Natomiast 73% nie (rys. 4). Nale y zaznaczyæ jednak, e mylenie tych pojêæ nie wp³ywa znacz¹co na jakoœæ obs³ugi czytelnika. Zapytano równie respondentów, z której funkcji korzystaj¹ czêœciej. Analiza odpowiedzi wykaza³a, e 47% korzysta z obu Rys. 4. Czy ma Pan(i) problem z rozró nianiem funkcji rezerwacja i zamawianie? funkcji jednakowo, 29% korzysta czêœciej z zamówieñ, a 24% z rezerwacji (rys. 5). Du ym udogodnieniem dla u ytkowników jest mo liwoœæ kontaktowania siê z bibliotek¹ za poœrednictwem poczty elektronicznej, dziêki której mog¹ uzyskiwaæ potrzebne informacje. Studenci studiów zaocznych za pomoc¹ e-maila mog¹ zg³aszaæ potrzebê przed³u enia terminu odbioru zamówionych lub zarezerwowanych
Wp³yw nowoczesnych technologii na podniesienie standardu us³ug biblioteki... 225 ksi¹ ek. Skrzynka pocztowa jest codziennie sprawdzana i na bie ¹co s¹ udzielane odpowiedzi lub przed³u any termin odbioru wskazanych ksi¹- ek. Nastêpna grupa pytañ dotyczy- ³a stopnia wykorzystania katalogu internetowego przez u ytkowników. Omówienie wyników badañ zdecydowano siê poprzedziæ nakreœleniem sytuacji, jaka rysuje siê w kraju. Na podstawie badañ przeprowadzonych przez G³ówny Urz¹d Statystyczny w maju 2004 roku dotycz¹cych wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych wykazano, e techniczne mo liwoœci dostêpu do Internetu w domu mia³o 26% wszystkich gospodarstw domowych w Polsce... przy czym odsetek ten by³ znacz¹co wy szy w mieœcie (31%) ni na wsi 15%. 1 Czynnikiem sprzyjaj¹cym posiadaniu dostêpu do Internetu w domu by³a obecnoœæ dzieci w rodzinie i tutaj odsetek wynosi 37%. W dalszej czêœci raportu czytamy, e jako przyczynê nieposiadania dostêpu do Internetu w domu wymienia a 77% ankietowanych cz³onków gospodarstw domowych wysokie koszty dostêpu i 75% du e koszty sprzêtu. W œrodowisku uczelni wy szej ta sytuacja wygl¹da nieco korzystniej. W przypadku Politechniki Rzeszowskiej w³adze uczelni do³o y³y wielu starañ w celu u³atwienia dostêpu do Internetu jak najwiêkszej liczbie studentów i pracowników. Na ka dym wydziale utworzono pracownie komputerowe z bezp³atnym dostêpem do Internetu, we wszystkich czytelniach znajduj¹ siê stanowiska komputerowe. Studenci mieszkaj¹cy w domach studenckich maj¹ mo liwoœæ bezp³atnego korzystania z Internetu (w ka dym pokoju znajduje siê gniazdo Rys. 6. Czy korzysta Pan(i) z katalogu biblioteki SOWA WWW dostêpnego w Internecie? Rys. 5. Z której funkcji programu korzysta Pan(i) czêœciej? internetowe). Pracownicy mog¹ korzystaæ z Internetu w macierzystych zak³adach i katedrach. Przeprowadzone badania wy- 1 Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiêbiorstwach i gospodarstwach domowych w 2004r., dane opublikowane przez G³ówny Urz¹d Statystyczny [online].2005 [dostêp 1 luty 2005]. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/spoleczenstwo_informacyjne/2004/index.htm.
226 BO ENA KANIUCZAK, MA GORZATA KRUCZEK Rys. 7. Co Pan(i) s¹dzi o katalogu internetowym biblioteki? kaza³y, e 55% respondentów korzysta z katalogu SOWA WWW. Pozosta³e 45% jednak nie korzysta, a powody, jakie podawali respondenci to: 25% nie ma dostêpu do Internetu, co spowodowane jest wysokim kosztem tej us³ugi, 13% woli korzystaæ z katalogu znajduj¹cego siê w sali katalogowej, 4% badanych nie wiedzia- ³o, e jest taka mo liwoœæ. Pozosta³e 3%, udzieli³o innych odpowiedzi, np.: mam dostêp do Internetu przez telefon i jest to droga us³uga, nie korzystam bo nie mam takiej potrzeby (rys. 6). W przypadku uczelni technicznej mog³oby siê wydawaæ, e dostêp do internetowych Ÿróde³ informacji jest niezbêdny w procesie kszta³cenia, to jednak sytuacja, jaka rysuje siê po przeanalizowaniu ankiet, jest daleka od idea³u. Nastêpnie zapytano o ocenê katalogu internetowego biblioteki, który tylko nieco ró ni siê od OPAC-u w sieci lokalnej. 64% ankietowanych odpowiedzia³o, e katalog internetowy jest prosty i u³atwia korzystanie z biblioteki, tylko 3% e Rys. 8. Czy jest Pan(i) zadowolony z mo liwoœci korzystania z biblioteki przez Internet ca³a dobê? trudny i zbyt skomplikowany w obs³udze, 33% nie mia³o zdania, poniewa nie korzysta z tego katalogu (rys. 7). Internetowy katalog biblioteki dostêpny jest ca³¹ dobê. Z wprowadzenia tej us³ugi zadowolonych jest 65% ankietowanych, a 33% nie wyrazi³o swojej opinii na ten temat (by³y to osoby, które w poprzednim pytaniu odpowiedzia³y, e nie korzystaj¹ z tego katalogu). Niezadowolonych jest 2% i s¹ to osoby, które jako powód podaj¹ problemy z po³¹czeniem siê z bibliotek¹ (rys. 8). Z korespondencji oraz rozmów z tymi czytelnikami wynika, e problemem powoduj¹cym brak po³¹czenia z SOW WWW najczêœciej jest u ywanie przegl¹darek niezgodnych ze standardem. Inn¹ przyczyn¹ jest te blokowanie portów przez administratorów sieci i niepowiadamianie o tym swoich u ytkowników. Wszystkie tego typu problemy wyjaœniane s¹ na bie ¹co. Po przeanalizowaniu odpowiedzi zauwa ono, e szczególnie wa ny jest ca³odobowy dostêp do katalogu dla studentów
Wp³yw nowoczesnych technologii na podniesienie standardu us³ug biblioteki... 227 Rys. 9. Czy fakt, e Biblioteka Politechniki Rzeszowskiej jest ca³kowicie zautomatyzowana powoduje, e chêtniej korzysta Pan(i) z jej us³ug? studiów zaocznych, doje d aj¹cych z daleka. Z obserwacji obs³ugi u ytkowników wynika, e korzystaj¹ oni z katalogu internetowego przez 24 godziny na dobê, œwiadcz¹ o tym wydruki rewersów z godzin po zamkniêciu biblioteki. Ankietê zakoñczono pytaniem niejako podsumowuj¹cym dotychczasowe dzia³ania biblioteki w zakresie automatyzacji, a jednoczeœnie bêd¹cym odpowiedzi¹ na temat zawarty w tytule referatu. Na pytanie czy fakt, e Biblioteka G³ówna Politechniki Rzeszowskiej jest ca³kowicie zautomatyzowana powoduje, i u ytkownicy chêtniej korzystaj¹ z jej us³ug, pozytywnie odpowiedzia³o 79% ankietowanych, negatywnie 1% (byli to przede wszystkim starsi pracownicy, którym pos³ugiwanie siê komputerem sprawia trudnoœæ). Pozosta³e 20% respondentów odpowiedzia³o, e nie ma zdania i by³y to osoby, które w pytaniach powy szych zaznaczy³y, e nie korzystaj¹ z katalogu internetowego (rys. 9). 3. Podsumowanie Przeprowadzone badania dowiod³y, e automatyzacja us³ug oferowanych przez bibliotekê wp³ynê³a korzystnie na ocenê jej dzia³alnoœci przez u ytkowników. Rozwój nowoczesnych technologii stworzy³ nowe mo liwoœci w zakresie obs³ugi u ytkowników, które by³y niemo liwe w klasycznej bibliotece. Przyspieszy³ proces udostêpniania zbiorów, umo liwi³ korzystanie z komputerowych baz danych, umo liwi³ ca³odobowe rezerwowanie, zamawianie, przegl¹danie w³asnego konta bibliotecznego, a tak e szybki kontakt z bibliotek¹ za poœrednictwem poczty elektronicznej. Ci¹g³e d¹ enie do poprawy jakoœci us³ug ma na celu stworzenie dogodnych warunków dla wszystkich u ytkowników do otrzymania szybkiej, aktualnej i poszukiwanej informacji w po ¹danej postaci. U ytkownicy Biblioteki G³ównej Politechniki Rzeszowskiej to g³ównie studenci i pracownicy naukowi, s¹ to w wiêkszoœci ludzie m³odzi otwarci na nowoœci, którym obs³uga nowoczesnych urz¹dzeñ nie sprawia trudnoœci. Przeprowadzone badania wskaza³y równie, niestety, na istniej¹ce bariery uniemo liwiaj¹ce korzystanie z nowoczesnych us³ug. Jest to przede wszystkim wysoki koszt sprzêtu i dostêpu do Internetu. Badania wykaza³y tak e niewielkie
228 BO ENA KANIUCZAK, MA GORZATA KRUCZEK zainteresowanie studentów szkoleniem bibliotecznym. Jest ono organizowane dla studentów pierwszych lat studiów na pocz¹tku ka dego roku akademickiego, w momencie, kiedy m³ody cz³owiek jest zagubiony w nowym œrodowisku. Nie jest te obowi¹zkowe. Tematyka szkolenia zawiera ogólne informacje o zasobach biblioteki i zasadach korzystania oraz praktyczn¹ naukê obs³ugi programu komputerowego. Mimo wielu starañ ze strony biblioteki, nie uda³o siê ani przesun¹æ terminu ani wyegzekwowaæ od w³adz uczelni obowi¹zku wpisu do indeksu. Wyniki badañ wskaza³y na koniecznoœæ podjêcia kolejnej próby zajêcia siê tym tematem. Obserwacja u ytkowników wykaza³a, e jest niewielka grupa osób, przede wszystkim s¹ to starsi pracownicy, dla których spotkanie ze skomputeryzowan¹ bibliotek¹ okazuje siê barier¹ trudn¹ do pokonania. Z doœwiadczenia wynika jednak, e wystarczy jednorazowa pomoc bibliotekarza, aby u ytkownik samodzielnie zacz¹³ korzystaæ z nowych us³ug oferowanych przez bibliotekê. Ci¹g³y rozwój techniki wymusza na bibliotekach wprowadzanie coraz to nowszych rozwi¹zañ u³atwiaj¹cych i przyspieszaj¹cych dostêp do informacji. Proces implementacji nowych technologii w Bibliotece G³ównej Politechniki Rzeszowskiej nie jest wiêc procesem zamkniêtym. Bibliografia [1] D¹browska H.: Komputeryzacja dzia³alnoœci informacyjnej Biblioteki G³ównej AWF w Warszawie Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2002, nr 1, s. 36-38 [2] G³owacka E.: Funkcja informacyjna internetowych stron WWW bibliotek na przyk³adzie polskich bibliotek uniwersyteckich Przegl¹d Biblioteczny Z.4, (2000), s. 291-301 [3] Mangione T.W.: Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych Warszawa: Wydaw.Nauk. PWN, 1999 [4] Szreder M.: Metody i techniki sonda owych badañ opinii Warszawa: PWE, 2004 [5] Œwiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej: mo liwoœci rozwoju, uwarunkowania i ograniczenia: materia³y konferencyjne. Pod red. H.Ganiñskiej, Poznañ: Biblioteka G³ówna Politech.Pozn.,19-20 marca 1998 [6] Œwigoñ M.: Poszukiwanie informacji w bibliotece jako Ÿród³o niepokoju-badania wœród studentów Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2002, nr 1, s. 12-19 [7] Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiêbiorstwach i gospodarstwach domowych w 2004r., dane opublikowane przez G³ówny Urz¹d Statystyczny [online].2005 [dostêp 1 luty 2005]. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/spoleczenstwo_informacyjne/2004/index.htm