Załącznik 2 / str. 1. Załącznik 2

Załącznik 2 / str. 1 Załącznik 2 Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych - Poradnik dla placówek służby zdrowia Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Patryk Zradziński

Załącznik 2 / str. 2 Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych - Poradnik dla placówek służby zdrowia dr inż. Jolanta Karpowicz, dr inż. Krzysztof Gryz, mgr inż. Patryk Zradziński projekt okładki - Włodzimierz Mazerant opracowano w ramach umowy nr TZ/370/37/08/F z dnia 25.09.2008 zawartej pomiędzy ZUS i CIOP-PIB Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy Warszawa 2008 Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa tel. (48-22) 623 36 98, fax (48-22) 623 36 93 www.ciop.pl

Załącznik 2 / str. 3 Spis treści Strona Cele opracowania 4 1. Wstęp 5 2. Charakterystyka pól elektromagnetycznych i ich oddziaływania na 7 ludzi i środowisko 2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych 7 2.2. Źródła pól elektromagnetycznych 8 2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko 10 3. Ochrona pracowników przed nadmierną ekspozycją na pola 12 elektromagnetyczne w uregulowaniach prawnych 3.1. Zasady oceny narażenia pracowników 12 3.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól 13 elektromagnetycznych w środowisku pracy 3.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne 16 3.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników 18 4. Charakterystyka ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne 25 przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych 4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze 25 urządzeń magnetoterapeutycznych 4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze 34 diatermii fizykoterapeutycznych 4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych 40 urządzeń fizykoterapeutycznych 5. Metody ograniczania ekspozycji 41 5.1. Urządzenia do magnetoterapii 41 5.2. Diatermie fizykoterapeutyczne 42 6. Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola 44 elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych 7. Podsumowanie 53 Bibliografia 54 Załączniki A. Definicje 57 B. Znaki ostrzegawcze i bezpieczeństwa stosowane w odniesieniu do pól 59 elektromagnetycznych C. Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w polach 61 elektromagnetycznych

Załącznik 2 / str. 4 Cele opracowania Celem opracowania jest zaprezentowanie podstawowej wiedzy na temat czynnika środowiska pracy, jakim są pola elektromagnetyczne, w zakresie obejmującym: zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, które mogą wystąpić podczas obsługi urządzeń fizykoterapeutycznych postanowienia przepisów dotyczących zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz obowiązków i odpowiedzialności w tym zakresie zasady wykonywania pracy przy urządzeniach fizykoterapeutycznych z zachowaniem wymagań bhp metody ograniczania ekspozycji i zapobiegania zagrożeniom zgodnie z wymaganiami krajowych przepisów.

Załącznik 2 / str. 5 1. Wstęp Ocena ryzyka zawodowego odgrywa istotną rolę w procesie monitorowania parametrów środowiska pracy, będąc źródłem informacji niezbędnych do planowania działań korygujących i zapobiegawczych w stosunku do zidentyfikowanych niezgodności w systemie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ekspozycja pracowników na pola elektromagnetyczne o wysokim poziomie może wystąpić m.in. przy niektórych urządzeniach fizykoterapeutycznych (diatermie krótkofalowe), szczególnie w przypadku wykonywania pracy w sposób niezgodny z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy. W związku z tym powinna być ona uwzględniona w procesie oceny ryzyka zawodowego w placówkach fizykoterapeutycznych. W celu przeprowadzenia właściwej oceny ryzyka zawodowego i podjęcia działań korygujących niezbędne jest dysponowanie szeregiem informacji dotyczących m.in. charakterystyki warunków narażenia pracowników, postanowień przepisów regulujących zasady dopuszczalnej ekspozycji pracowników oraz sposobów ograniczania występujących zagrożeń. Tego rodzaju dane zaprezentowano w niniejszym opracowaniu w odniesieniu do warunków ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne urządzeń fizykoterapeutycznych. Fizykoterapia to zespół metod leczniczych związanych z oddziaływaniem na organizm pacjenta różnych czynników fizycznych, w tym pola elektromagnetycznego. Zastosowanie pola elektromagnetycznego wykorzystuje mechanizm stymulacji tkanek pobudliwych (nerwowej i mięśniowej) przez pole magnetyczne małej częstotliwości (tzw. magnetostymulacja i magnetoterapia) lub mechanizm absorpcji energii pola i jej zamiany na energie cieplną (skutki termiczne w diatermiach fizykoterapeutycznych) rys. 1.

Załącznik 2 / str. 6 a) b) Rys. 1. Przykładowe aplikatory urządzeń do magnetoterapii (a) i diatermia fizykoterapeutyczna (b)

Załącznik 2 / str. 7 2. Charakterystyka pól elektromagnetycznych i ich oddziaływania na ludzi i środowisko 2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych Widmo elektromagnetyczne obejmuje pola i promieniowania o różnych częstotliwościach i właściwościach biofizycznych: pole elektromagnetyczne i promieniowanie optyczne, które są promieniowaniem niejonizującym, oraz promieniowanie rentgenowskie, gamma i kosmiczne, które są promieniowaniem jonizującym. Terminem "pola elektromagnetyczne" określa się pola elektrostatyczne i magnetostatyczne (niezmienne w czasie, tj. o umownej częstotliwości 0 Hz) oraz pola zmienne w czasie o częstotliwościach nie przekraczających 300 GHz (tj. 300 000 000 000 Hz). Są to pola występujące przy źródłach promieniowania elektromagnetycznego emitujących fale o długości większej niż 1 mm, nierejestrowane bezpośrednio przez zmysł wzroku człowieka i niewywołujące jonizacji ośrodka, przez który przechodzą. Odnośnie pól o częstotliwościach większych od kilku MHz używany jest również termin promieniowanie elektromagnetyczne. Do scharakteryzowania pól i promieniowania elektromagnetycznego w środowisku stosowane są następujące wielkości fizyczne (Załącznik A): natężenie pola magnetycznego (H) natężenie pola elektrycznego (E) częstotliwość (f). Natężenie pola z reguły szybko maleje w miarę oddalania się od źródła pola.

Załącznik 2 / str. 8 Poziom zagrożeń elektromagnetycznych zależy również od polaryzacji i rozkładu przestrzennego pola w stosunku do ciała człowieka oraz od stosunku wielkości natężenia pola elektrycznego do natężenia pola magnetycznego. Pole magnetyczne występuje wokół ładunków poruszających się (tzn. tworzących prąd elektryczny) lub na skutek namagnesowania niektórych materiałów, a pole elektryczne występuje zarówno przy ładunkach poruszających się, jak i nieruchomych. 2.2. Źródła pól elektromagnetycznych Wokół wszystkich urządzeń zasilanych energią elektryczną występują pola elektromagnetyczne. Wskutek tego współcześnie człowiek przebywa stale w sztucznym środowisku elektromagnetycznym, podlegając ekspozycji na pole elektromagnetyczne, złożone z komponentów o różnych częstotliwościach. Pole magnetyczne związane jest z przepływem prądu elektrycznego (występuje wokół ładunków poruszających się, tzn. tworzących prąd elektryczny lub na skutek namagnesowania niektórych materiałów), a pole elektryczne związane jest z różnicą potencjału elektrycznego obiektów (występuje zarówno przy ładunkach poruszających się, jak i nieruchomych). Pracownicy obsługujący różnorodne urządzenia mogą być narażeni na pola elektromagnetyczne o stosunkowo dużych natężeniach i warunki ich ekspozycji powinny być z tego powodu kontrolowane [4, 5, 6, 9, 29]. Najbardziej rozpowszechnione w środowisku pracy źródła ekspozycji pracowników należą do następujących kategorii [4, 9, 29] (rys. 2): urządzenia medyczne obiekty elektroenergetyczne - linie wysokiego napięcia, stacje przesyłowo-rozdzielcze, energetyczna instalacja zasilająca

Załącznik 2 / str. 9 urządzenia przemysłowe - piece, zgrzewarki i spawarki urządzenia radio- i telekomunikacyjne - anteny nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje radiolokacyjne, systemy telefonii ruchomej inne urządzenia elektryczne - urządzenia komputerowe, kuchnie mikrofalowe i indukcyjne, koce elektryczne, instalacje ogrzewania podłogowego, telefony komórkowe, bezprzewodowe łącza pomiędzy urządzeniami, systemy antykradzieżowe i kontroli dostępu, itd. b) a) c) Rys. 2. Przykładowe źródła pól elektromagnetycznych: antena nadawcza (a), nagrzewnica indukcyjna (b), urządzenie elektrochirurgiczne (c) Medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne będące źródłami pól elektromagnetycznych, powszechnie występujące w placówkach służby zdrowia to: urządzenia diagnostyczne rezonansu magnetycznego (tzw. tomografy rezonansu magnetycznego) diatermie fizykoterapeutyczne diatermie elektrochirurgiczne, itp.

Załącznik 2 / str. 10 2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko Energia pól elektrycznych oddziałuje zarówno na ładunki ruchome, jak i nieruchome, a pól magnetycznych jedynie na ładunki ruchome. Pole elektromagnetyczne może wpływać na ludzi oddziałując bezpośrednio na organizm eksponowanego człowieka [4, 10, 11, 14]. Z reguły pola elektromagnetyczne nie są rejestrowane zmysłami człowieka. W pewnych sytuacjach możliwe jest jednak bezpośrednie odczuwanie pól elektromagnetycznych, np. w silnych polach magnetycznych lub elektrycznych małych częstotliwości (tj. kilkanaście do kilkudziesięciu Hz) człowiek może odczuwać wrażenia wzrokowe, tzw. magneto- lub elektrofosfeny, a w impulsowych polach mikrofalowych możliwe jest odczuwanie wrażeń słuchowych. Poruszanie się w obszarze silnego pola magnetostatycznego (>2T) powoduje różnorodne odczucia, jak np. zawroty głowy, nudności, utrudnioną koordynację ruchu. Są one skutkiem występowania w poruszającym się organizmie zaindukowanych prądów elektrycznych. Objawy te ustają po zakończeniu ekspozycji i mają nieustalony dotychczas wpływ na stan zdrowia przy ekspozycji chronicznej, natomiast mogą istotnie ograniczać zdolność do wykonywania precyzyjnej pracy. Pola elektromagnetyczne w czasie ekspozycji mogą wywołać w organizmie: stymulację tkanki nerwowej lub mięśniowej przez indukowane w ciele prądy elektryczne - dominującą rolę zjawisko to ma przy ekspozycji w polach o częstotliwości mniejszej od kilkuset khz ogrzewanie tkanek przez pochłoniętą w nich energię pól, tzw. skutki termiczne - największe znaczenie tego zjawiska występuje przy ekspozycji w polach o częstotliwości powyżej 1 MHz.

Załącznik 2 / str. 11 Pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych przejawia się głównie jako prądy kontaktowe przepływające przez ciało człowieka, który dotyka obiektu, znajdującego się na skutek oddziaływania pola na innym niż jego ciało potencjale elektrycznym. Przy częstotliwościach mniejszych od 100 khz, zjawisko to może wywoływać stymulację tkanek i odczuwanie bólu. Pole elektromagnetyczne może stwarzać zagrożenie dla ludzi także na skutek oddziaływania na infrastrukturę techniczną, takiego jak: zakłócenia pracy automatycznych urządzeń sterujących uszkodzenia magnetycznych nośników pamięci pożary i eksplozje, występujące wskutek m.in. indukowania przez pola elektromagnetyczne prądów elektrycznych przepływających w urządzeniach. Zarówno prądy indukowane, jak i kontaktowe przepływające w organizmie mogą również zakłócać pracę aktywnych implantów medycznych, takich jak stymulatory serca, bądź oddziaływać na funkcjonowanie w organizmie implantów mechanicznych. Badania naukowe nie rozstrzygnęły dotychczas w jakim stopniu wieloletnia, chroniczna ekspozycja na pola elektromagnetyczne może zwiększać zagrożenie wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych, takich jak zaburzenia układu nerwowego, krwionośnego, odpornościowego lub zmiany nowotworowe [14].

Załącznik 2 / str. 12 3. Ochrona pracowników przed nadmierną ekspozycją na pola elektromagnetyczne w uregulowaniach prawnych 3.1. Zasady oceny narażenia pracowników Oddziaływanie pól elektromagnetycznych z organizmem eksponowanego człowieka może być wykorzystywane do diagnostyki lub terapii medycznej, m.in. w tomografach rezonansu magnetycznego, fizykoterapeutycznych urządzeniach diatermicznych, urządzeniach elektrochirurgicznych, urządzeniach do magnetoterapii. Narażenie pacjentów podlega ograniczeniom zgodnie z zasadami interwencji medycznych - tj. ryzyko wystąpienia ubocznych, negatywnych skutków może być zaakceptowane, jeżeli są oczekiwane przewyższające je korzyści wynikające z diagnostyki lub terapii. Odnośnie pracowników obowiązują inne zasady oceny narażenia i ograniczenia ryzyka zawodowego. Wskutek wieloletniej ekspozycji pracownika nie powinny wystąpić u niego negatywne skutki zdrowotne (nawet wskutek 30-40 letniej aktywności zawodowej), jak również u jego potomstwa. Aby osiągnąć taki poziom ochrony zdrowia pracowników ustanowiono przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) - w Polsce są to rozporządzenia ministra pracy (m.in. DzU 217/2002, poz. 1833 [23]), a na poziomie europejskim dyrektywy dotyczące bezpieczeństwa pracowników (89/391/EWG i 2004/40/WE [2]). W celu zapobiegania szkodliwym lub niepożądanym skutkom oddziaływania pola elektromagnetycznego na ludzi prowadzi się identyfikację źródeł ekspozycji na pola elektromagnetyczne i ocenia jej

Załącznik 2 / str. 13 poziom, a w przypadku występowania wysokiego poziomu ekspozycji prowadzi się jej okresową kontrolę oraz ogranicza jej poziom metodami technicznymi i organizacyjnymi [4, 12, 29]. 3.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól elektromagnetycznych w środowisku pracy Zasady oceny warunków ekspozycji zawodowej regulowane są przez postanowienia rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych w środowisku pracy, DzU 217/2002, poz. 1833 [23]. Polska Norma PN-T-06580: 2002 [19], zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN, definiuje terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w polach elektromagnetycznych, tj. pomiaru i oceny natężenia pola elektrycznego, E, i magnetycznego, H, na stanowisku pracy oraz czasu przebywania pracownika w tych polach. Odnośnie pola i promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości 0-300 GHz ustanowiono: graniczny poziom ekspozycji, poniżej którego nie jest wymagany nadzór i okresowa kontrola ekspozycji (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami ochronnymi) wyższy poziom ekspozycji dopuszczalnej dla pracowników pod warunkiem spełnienia określonych wymagań, m.in. okresowej kontroli poziomu ekspozycji na stanowisku pracy (tzw. strefy ochronne pól elektromagnetycznych) NDN pól elektrycznych i magnetycznych - poziom ekspozycji dopuszczalny w ciągu 8-godzinnej zmiany roboczej (granica pomiędzy strefą pośrednią i zagrożenia) najwyższy poziom ekspozycji, uznany za ekspozycję zabronioną dla pracowników (w tzw. polach strefy niebezpiecznej)

Załącznik 2 / str. 14 dozy dopuszczalne wykorzystywane do oceny poziomu narażenia pracowników w polach o poziomie wyższym od NDN. Tabele 1 i 2 prezentują wartości graniczne pól elektrycznych i magnetycznych w odniesieniu do częstotliwości wykorzystywanych w fizykoterapii. Tabela 1. Natężenia pola elektrycznego na granicy stref ochronnych w odniesieniu do częstotliwości wykorzystywanych w fizykoterapii [23] Zakres częstotliwości Granica między strefą bezpieczną i pośrednią E0(f), V/m Granica między strefą pośrednią i zagrożenia E1(f), V/m Granica między strefą zagrożenia i niebezpieczną E2(f), V/m 0 Hz 10000 20000 40000 0,5 Hz < f 300 Hz 5000 10000 20000 0,3 khz < f 1 khz 33/f 100/f 1000/f 15 MHz < f 3 GHz 6,7 20 200 f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie zakres częstotliwości Do poziomu Hk=5H2 dopuszczalna jest ekspozycja kończyn na pola magnetyczne o częstotliwości nie przekraczającej 800 khz. Ekspozycja na pola poza strefami ochronnymi (tzn. ekspozycja na tzw. słabe pola) jest nazywana ekspozycją pozazawodową. Ekspozycja na pola stref ochronnych (tzn. ekspozycja na tzw. silne pola) jest nazywana ekspozycją zawodową i z reguły dotyczy pracowników obsługujących urządzenia wytwarzające silne pola elektromagnetyczne.

Załącznik 2 / str. 15 Dodatkowe ograniczenia mogą dotyczyć ekspozycji osób z implantami medycznymi, np. elektronicznymi stymulatorami serca. Według zaleceń ACGIH Threshold Limit Values for Chemical Substances and Physical Agents & Biological Exposure Indices [1] osoby z elektrostymulatorami serca nie powinny przebywać w polu magnetycznym o częstotliwości 50 Hz o indukcji przekraczającej 100 µt lub w polu magnetostatycznym o indukcji przekraczającej 500 µt (0,5 mt). Tabela 2. Natężenia pola magnetycznego na granicy stref ochronnych w odniesieniu do częstotliwości wykorzystywanych w fizykoterapii [21] Zakres częstotliwości Granica między strefą bezpieczną i pośrednią H0(f), A/m Granica między strefą pośrednią i zagrożenia H1(f), A/m Granica między strefą zagrożenia i niebezpieczną H2(f), A/m 0 Hz 2700 8000 80000 0,5 Hz < f 50 Hz 83 200 2000 0,05 khz < f 1 khz 3,3/f 10/f 100/f 15 MHz < f 150 MHz 2,7/f 8/f 80/f 0,15 GHz < f 3 GHz 0,017 0,053 0,53 f częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie zakres częstotliwości Zgodnie z ww. rozporządzeniem oraz ogólnymi zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, ekspozycja zawodowa jest dopuszczalna pod warunkiem, że: źródła pól elektromagnetycznych są zidentyfikowane i oznakowane (Załącznik B) pracownicy zostali poinformowani o możliwych zagrożeniach w ich otoczeniu

Załącznik 2 / str. 16 pracownicy podlegają okresowym specjalistycznym badaniom lekarskich pracownicy przechodzą okresowe szkolenia dotyczące zasad bezpiecznego wykonywania pracy w polach elektromagnetycznych [19-22]. Odnośnie pracowników młodocianych i kobiet w ciąży dopuszczalna jest tylko ekspozycja pozazawodowa, DzU 200/2004, poz. 2047 [24] i DzU 114/1996, poz. 545, zm. DzU 127/2002, poz. 1092 [25]. Poziom ekspozycji pozazawodowej, a także poziom ekspozycji dopuszczalnej dla osób ze stymulatorami serca jest zbliżony do poziomu ekspozycji dopuszczalnej dla ogółu ludności. Szczegółowe omówienie aktualnych zasad ograniczania ekspozycji pracowników można znaleźć w serwisie internetowym prowadzonym przez CIOP-PIB [27]. 3.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne Badania pola elektromagnetycznego w środowisku pracy prowadzone są w celu zidentyfikowania źródeł pól stanowiących potencjalne zagrożenie dla pracowników i oceny poziomu zagrożeń pochodzących od tych pól. Zasady ogólne prowadzenia badań określono w rozporządzeniu ministra zdrowia [23]. Powinny je wykonywać laboratoria akredytowane. Przed pomiarami pracodawca dokonuje rozeznania organizacji i sposobu wykonywania pracy oraz czynników szkodliwych dla zdrowia (pól elektromagnetycznych) w celu ustalenia ich istotności odnośnie potrzeby przeprowadzenia badań. Przy określaniu istotności występujących czynników i związanych z nimi zagrożeniami można wykorzystać np. dokumentację urządzenia, dane producenta, publikacje tematyczne z tego zakresu itp., a także ustalenia z pracownikami odnośnie rutynowych sposobów obsługi urządzeń. Badania prowadzi się wykonując pomiary lub obliczenia parametrów pola oddziałującego na pracowników i obiekty techniczne, znajdujące się w środowisku pracy [4, 11]. Pomiary wykonuje się głównie w celu oceny poziomu tzw. miar zewnętrznych ekspozycji -

Załącznik 2 / str. 17 natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego (lub indukcji magnetycznej) na stanowisku pracownika. Uzupełnieniem mogą być pomiary natężenia prądu indukowanego lub kontaktowego przepływającego w kończynach oraz obliczenia przy zastosowaniu dozymetrii komputerowej, współczynnika SAR (specific absorption rate) lub prądów indukowanych. Parametry te ocenia się szczególnie w przypadkach [17]: ekspozycji na pola o dużej niejednorodności przestrzennej dotykania przez pracownika nie izolowanych konstrukcji metalowych, będących wtórnymi źródłami pola elektromagnetycznego ręcznej obsługi urządzeń będących pierwotnym źródłem pola i dotykania jego izolowanych elementów. W odniesieniu do urządzeń fizykoterapeutycznych ma to uzasadnienie jedynie w sytuacjach odbiegających od właściwej, rutynowej obsługi, kiedy pracownik podchodzi do pracującego urządzenia i dotyka jego obudowy, elektrody lub kabli zasilających elektrodę zabiegową diatermii. SAR jest tzw. miarą wewnętrzną ekspozycji, związaną ze skutkami termicznych ekspozycji i ma zastosowanie odnośnie pól o częstotliwości powyżej 100 khz [1, 2, 7, 8, 12]. Prądy indukowane i kontaktowe, ściśle związane z miarami wewnętrznymi, ale możliwe do zmierzenia na stanowisku pracy wykorzystuje się do oceny ekspozycji na pola o częstotliwościach do 100 MHz [1, 2, 5, 7, 8, 12]. Dopuszczalne wartości miar wewnętrznych ekspozycji (współczynnika SAR oraz gęstości prądów indukowanych w głowie i tułowiu) podano w dyrektywie europejskiej 2004/40/WE [2]. Wartości graniczne dopuszczalnych miar wewnętrznych ekspozycji nie powinny być przekraczane w żadnym wypadku. Pomiary należy wykonywać zgodnie z wymaganiami norm zharmonizowanych z poszczególnymi dokumentami stanowiącymi wymagania odnośnie dopuszczalnych warunków ekspozycji. Normy

Załącznik 2 / str. 18 zharmonizowane z wymaganiami Dyrektywy 2004/40/WE [2] są w trakcie opracowywania przez CENELEC. Polska Norma PN-T-06580:2002 [17] jest zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN [21] i jest podstawowym dokumentem definiującym wymagania odnośnie sposobu wykonywania oceny warunków ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne. Wyniki pomiarów są podstawą do przeprowadzenia przez pracodawcę oceny ryzyka zawodowego. W przypadku ekspozycji pracowników na pola stref ochronnych niezbędny jest do tego chronometraż poszczególnych czynności pracownika w powiązaniu z poziomami ekspozycji (zasady oceny ryzyka podano w oddzielnym rozdziale) i oszacowany na ich podstawie wskaźnik ekspozycji. 3.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników Poziom ekspozycji na pole elektromagnetyczne personelu medycznego może być oceniany na podstawie wspomnianych czterech parametrów, które można zmierzyć na stanowisku pracy: natężenia pola elektrycznego, E, w V/m natężenia pola magnetycznego, H, w A/m natężenia prądu indukowanego, przepływającego w kończynach, IL, w ma natężenia prądu kontaktowego, przepływający w kończynach, IC, w ma oraz tzw. współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR, którego wartość można jedynie obliczyć np. przy zastosowaniu dozymetrii komputerowej lub zmierzyć w warunkach laboratoryjnych w specjalnych urządzeniach zwanych fantomami.

Załącznik 2 / str. 19 Ocena współczynnika SAR i natężenia lub gęstości prądów przepływających przez ciało pracowników eksponowanych na pole elektromagnetyczne, są metodami uzupełniającymi w stosunku do oceny ekspozycji na podstawie rutynowych, klasycznych pomiarów pól elektromagnetycznych. Kryteria oceny poziomu ekspozycji definiują krajowe przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp) [23]. Obecnie odnoszą się one do natężenia pola elektrycznego E i magnetycznego H (tab. 1. i 2.), tj. miar zewnętrznych ekspozycji. Ze względu na wdrożenie wymagań dyrektywy 2004/40/WE [2] do krajowych przepisów bhp, przygotowywane jest wprowadzenie również dopuszczalnych wartości IL, IC, SAR oraz gęstości prądu indukowanego w organizmie, tj. miar wewnętrznych ekspozycji. Wartości NDN ustalono odnośnie wartości maksymalnych natężeń pól oddziałujących na pracowników, tak aby granica strefy niebezpiecznej była zharmonizowana z wymaganiami odnośnie dopuszczalnych wartości miar wewnętrznych (takich jakie zawiera dyrektywa 2004/40/WE) w przypadku typowych, realistycznych warunków ekspozycji występujących na stanowisku pracownika. Dla uzyskania lepszej harmonizacji między granicą strefy niebezpiecznej i miarami wewnętrznymi przewiduje się również nieznaczne zmiany wartości dopuszczalnych E i H (tab. 3 i 4) [12, 26]. Należy wspomnieć, że termin transpozycji wymagań dyrektywy 2004/40/WE, dotyczącej minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników narażonych na ryzyko spowodowane polami elektromagnetycznymi do prawa pracy w Państwach Członkowskich Unii Europejskiej został przesunięty z 2008 na 2012 rok po wydaniu dyrektywy 2008/46/WE [3]. Z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 3. wynika, że spełnienie wymagań aktualnego NDN wskazuje również na spełnienie wymagań dyrektywy 2004/40/WE, z wyjątkiem wspomnianych przypadków konieczności oceny poziomu prądów indukowanych lub kontaktowych, tj. na przykład pracownika dotykającego pracującej diatermii fizykoterapeutycznej wytwarzającej silne pola przy elektrodach i zasilających je kabli.

Załącznik 2 / str. 20 Tabela 3 NDN pól elektrycznych i magnetycznych - NDN'2002 [21] i propozycja nowelizacji prndn'2007 [12, 26] w odniesieniu do częstotliwości wykorzystywanych w elektrochirurgii NDN 2002 NDN 2007 projekt Zakres częstotliwości natężenie pola elektrycznego E1, V/m (NDNE) natężenie pola magnetycznego H1, A/m (NDNE) natężenie pola elektrycznego E1, V/m (NDNE) natężenie pola magnetycznego H1, A/m (NDNE) 0 Hz 20000 8000 20000 8000 0,5 Hz < f 50 Hz 10000 200 10000 100 0,05 khz < f 0,3 khz 10000 10/f 10000 5/f 0,3 khz < f 1 khz 100/f 10/f 100/f 5/f 15 MHz < f 150 MHz 20 8/f 20 0,05 150 MHz < f 3 GHz 20 0,053 20 0,05 - f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie zakres częstotliwości - wartości graniczne ekspozycji zabronionej są 10-krotnie wyższe (granica strefy niebezpiecznej) - wartości NDN odnoszą się do maksymalnego w czasie ekspozycji natężenia pola pierwotnego, tj. zmierzonego pod nieobecność pracownika, w pionie odpowiadającym położeniu osi ciała pracownika (granica miedzy strefa pośrednią i zagrożenia) [6]

Załącznik 2 / str. 21 Tabela 4 Dopuszczalne wartości współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR oraz natężenia prądu indukowanego Il i kontaktowego Ic, według projektu nowelizacji rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej (prndn 2007) [12, 26] Zakres IC IL SARC SARGT SARK częstotliwości ma ma W/kg W/kg W/kg 100 khz < f 10 MHz 40 --- 0,4 10 20 10 MHz < f 110 MHz 40 100 0,4 10 20 Uwagi: - Wartości dopuszczalne SAR oznaczają wartości uśrednione w okresie dowolnych sześciu minut. Wartości SARC oznaczają wartość uśrednioną względem całego ciała. Wartości dopuszczalne miejscowego SAR (SARGT - wartość w głowie i tułowiu; SARK - wartość w kończynach) oznaczają maksymalne wartości uśrednione odnośnie dowolnych 10 g zwartej jednorodnej tkanki - Wartość dopuszczalna natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynie eksponowanego pracownika (IL) oznacza wartość skuteczną natężenia prądu, z dowolnie wybranych sześciu minut - Dopuszczalna wartość natężenia prądu kontaktowego przepływającego pomiędzy pracownikiem, a przewodzącym przedmiotem znajdującym się w polu elektromagnetycznym (IC), oznacza wartość skuteczną natężenia prądu - Ograniczenia dotyczące dopuszczalnych wartości SAR (SARC, SARGT i SARK) mają być spełnione równocześnie. Spełnienie ograniczeń dotyczących dopuszczalnej wartości natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynach IL jest wystarczającym potwierdzeniem spełnienia ograniczeń dotyczących wartości SARK. Postanowienia dyrektywy 2004/40/WE [2] nie definiują jednoznacznie prądu indukowanego i kontaktowego. Na potrzeby inżynierii środowiska

Załącznik 2 / str. 22 pracy autorzy opracowania proponują przyjęcie następującego rozróżnienia praktycznego [5]: prąd indukowany prąd przepływający przez ciało pracownika eksponowanego na pole elektromagnetyczne, na skutek sprzężeń pojemnościowych jego ciała z obiektem będącym pierwotnym lub wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego, albo z obiektami przewodzącymi wielkość ta odnosi się np. do pracownika trzymającego w czasie trwania zabiegu uchwyt elektrody, kable lub stojącego w ich pobliżu prąd kontaktowy prąd przepływający przez ciało pracownika w wyniku kontaktu galwanicznego jego ciała z obiektem przewodzącym, eksponowanym na pole elektromagnetyczne, niezależnie od warunków uziemienia tego obiektu i pracownika wielkość ta odnosi się np. do pracownika dotykającego w czasie trwania zabiegu takich przedmiotów metalowych, jak stół operacyjny i narzędziowy lub innej osoby. Wartość dopuszczalną natężenia prądu indukowanego w kończynach wprowadzono, aby ułatwić kontrolę spełnienia wymagań odnośnie dopuszczalnej wartości współczynnika SAR w kończynach (tj. ochrony kończyn przed nadmiernymi lokalnymi skutkami termicznymi). Dyrektywa definiuje wartość dopuszczalną SAR w kończynach odnośnie do pól o częstotliwości z zakresu 100 khz 10 GHz, obejmując częstotliwości pracy diatermii fizykoterapeutycznych, natomiast wartości dopuszczalne IL jedynie odnośnie do pól o częstotliwości z zakresu 10 MHz 110 MHz (tabela 4). Nieco odmienne ustalenia zawarto w normie międzynarodowej IEEE [8] dopuszczalną wartość natężenia prądu indukowanego (przypływającego przez jedną lub obie nogi) ustalono dla całego pasma częstotliwości 100 khz 110 MHz (odpowiednio 100 i 200 ma w całym zakresie częstotliwości). Współczynnik SAR związany jest z gęstością prądu w tkankach, J, następującą zależnością: 2 J SAR = (1) σγ

Załącznik 2 / str. 23 gdzie: J wartość skuteczna gęstości prądu, σ - przewodność elektryczna tkanki, γ gęstość właściwa tkanki. Przekrój poprzeczny ciała człowieka ma znaczne przewężenia w takich miejscach, jak: szyja, nadgarstek lub staw skokowy. W związku z tym gęstość przepływającego w tych miejscach prądu jest znacznie większa i występują tam największe skutki termiczne (głównie w tkance mięśniowej o lepszej przewodności niż tkanka kostna). W przypadku diatermii fizykoterapeutycznych, dodatkowa ocena poziomu narażenia, odnosząca się do współczynnika SAR i pomiarów natężenia prądu indukowanego (rys. 3), powinna dotyczyć ekspozycji kończyn górnych (dłoni i przedramion), podlegających silnej lokalnej ekspozycji na pola o niejednorodnym rozkładzie przestrzennym w otoczeniu elektrod zabiegowych i przewodów łączących je z generatorem diatermii. mv mv Rys. 3. Zasada pomiaru prądu indukowanego

Załącznik 2 / str. 24 Do oceny poziomu narażenia pracowników obsługujących diatermie fizykoterapeutyczne i dotykających jej elementów w czasie generacji pola elektromagnetycznego, we wszystkich przypadkach występowania wysokiego poziomu narażenia na pole elektromagnetyczne, można wykonywać pomiary natężenia prądu przepływającego w przegubie ręki i ich wyniki oceniać odnośnie do wartości 40 ma, bez względu na warunki ekspozycji poszczególnych osób i wykonywanych przez nie czynności [12].

Załącznik 2 / str. 25 4. Charakterystyka ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych 4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń magnetoterapeutycznych Magnetoterapia to wykorzystanie pola magnetycznego w leczeniu m.in. schorzeń ortopedycznych i neurologicznych. Stosowana jest także w leczeniu bólu. Źródłem pola magnetycznego są zazwyczaj cewki (aplikatory) szpulowe o różnych średnicach, w których umieszczana jest poddawana zabiegowi część ciała pacjenta (rys. 4). Aplikatory zasilane są z generatora prądu. a) b) Rys. 4. Generator (a) i aplikatory (b) (cewki szpulowe) przykładowego urządzenia do magnetoterapii

Załącznik 2 / str. 26 Najczęściej aplikatory mają szerokość ok. 20 cm i średnicę od ok. 25 do ok. 60 cm. Wiele urządzeń do magnetoterapii dostępnych jest z zestawem trzech aplikatorów o średnicach ok.: 50 cm, 33 cm oraz 25 cm. Aplikatory mogą mieć również kształt cewki płaskiej o różnych wymiarach, montowanej w materacu do leżenia lub w poduszkach przykładanych do wybranych części ciała pacjenta. Liczba różnych aplikatorów obsługiwanych przez jeden generator waha się od 1 do 6. Kilka aplikatorów może być jednocześnie aktywnych i używanych w tym samym czasie do terapii jednego lub kilku pacjentów. Aktywacja aplikatora dokonywana jest za pomocą przełączników lub oprogramowania sterującego generatora. Maksymalne wartości nastaw indukcji magnetycznej są zależne od średnicy aplikatorów. Typowe wartości maksymalne, występujące przy powierzchni aplikatorów, to: - 5 mt (dla aplikatorów o średnicy 50-60 cm) - 10 mt (dla aplikatorów o średnicy 30-40 cm) - 20 mt (dla aplikatorów o średnicy ok. 25 cm). W centrum aplikatorów szpulowych pole magnetyczne jest ok. 3-krotnie słabsze. W miarę oddalania się od obudowy aplikatorów poziom pola magnetycznego zmniejsza się gwałtownie. Poziom pola wytwarzanego przez aplikator w czasie zabiegu ustawiany jest poprzez wybranie względnego poziomu pola (od 1 do 100%) lub bezpośrednio w mt. W zależności od modelu urządzenia możliwe są różne ustawienia zmienności w czasie prądów zasilających aplikatory w czasie zabiegów częstotliwości najczęściej z zakresu 1-100 Hz oraz wybrany kształt przebiegu, np. (rys. 5): sinusoidalny: pełny (przebieg przemienny) z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą) z prostowaniem dwupołówkowym (tzw. zasilanie prądem stałym)

Załącznik 2 / str. 27 prostokątny lub trójkątny: pełny (przebieg przemienny) z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą) przebieg o kształcie zmieniającym się przy stałej częstotliwości (np. z modulacją amplitudową) przebieg o kształcie zmieniającym się z jednoczesną zmianą częstotliwości. W przypadku wspomnianych przebiegów niesinusoidalnych, oprócz składowej o częstotliwości podstawowej, wybieranej przez fizykoterapeutę przy ustawianiu trybu pracy urządzenia, pole elektromagnetyczne zawiera harmoniczne o wyższych częstotliwościach. Ze względu na liniową zależność natężenia pola magnetycznego od natężenia prądu zasilającego aplikatory, podobne przebiegi zmienności w czasie mają zarówno prąd jak i pole magnetyczne. Aplikatory podłączane są do generatora kablem o długości ok. 2 m. Obsługa urządzenia przez fizykoterapeutę polega na ustawieniu na pulpicie sterowniczym, zgodnie z zaleceniami lekarskimi, parametrów pola magnetycznego i uruchomieniu jego wytwarzania w zadanym czasie. Wszystkie urządzenia magnetoterapeutyczne posiadają wbudowany zegar z płynną regulacją czasu zabiegu. Uruchomienie urządzenia powoduje wsteczne odliczanie czasu. Po upłynięciu wybranego czasu zabiegu urządzenie automatycznie przerywa zasilanie aplikatorów, sygnalizując to dźwiękiem. W czasie trwania zabiegu nie jest wymagane przebywanie pracownika bezpośrednio przy aplikatorach i pacjencie. Jedynie sporadycznie może być niezbędne wykonanie krótkotrwałych czynności przy aplikatorze, takich jak skorygowanie ułożenia ciała pacjenta. Czynności te mogą być wykonywane przy włączonym polu magnetycznym (przy aktywnym aplikatorze), lub po wyłączeniu zasilania aplikatora z generatora.

Załącznik 2 / str. 28 Parametry zabiegu magnetoterapeutycznego ustawia ręcznie fizykoterapeuta lub w nowszych urządzeniach dokonuje wyboru zaprogramowanych wartości określonych dla typowych zabiegów. Oś symetrii aplikatorów jest ustawiana poziomo (tak dzieje się najczęściej) lub pionowo, zależnie od potrzeb terapeutycznych (rys. 6). a) b) c) d) e) Rys. 5. Przykładowe przebiegi pola magnetycznego wytwarzanego przez urządzenie magnetoterapeutyczne: a) sinusoidalny przemienny; b) sinusoidalny prostowany jednopołówkowo; c) prostokątny przemienny; d) prostokątny prostowany jednopołówkowo; e) trójkątny

Załącznik 2 / str. 29 Rys. 6. Ustawienie aplikatorów do zabiegów magnetoterapeutycznych, oś symetrii aplikatora ustawiona poziomo (a) lub pionowo (b) W otoczeniu aplikatorów mogą występować strefy ochronne pola magnetycznego (pośrednia, zagrożenia i niebezpieczna, określane wg przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [21]) oraz obszar ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca [1]. Maksymalne poziomy indukcji magnetycznej wewnątrz aplikatorów zależą od urządzenia i mogą dochodzić do B = 20 mt. Na zewnątrz aplikatorów w odległości 0,5 m od ich obudów B < ok. 70 µt. Poziom indukcji magnetycznej wokół aplikatora zależy od jego średnicy i od nastaw generatora zasilającego. Zarówno symulacje numeryczne, jak i oszacowania na podstawie uproszczonych zależności analitycznych, bazujące np. na prawie Biota-Savarta, można wykorzystać do oceny rozległości stref ochronnych wokół poszczególnych aplikatorów. Przykłady wyników symulacji numerycznych zaprezentowano na rys. 7. i 8. Analiza porównawcza wyników tych obliczeń i zaprezentowanych poniżej wyników pomiarów wykazała zadowalającą zgodność wyników uzyskanych za pomocą obu metod wyznaczania rozkładu pola magnetycznego w otoczeniu aplikatorów urządzeń do magnetoterapii.

Załącznik 2 / str. 30 4 10 380 25 970 150 60 Rys. 7. Względny rozkład poziomu pola magnetycznego w otoczeniu przykładowego aplikatora do magnetoterapii - wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta indukcja magnetyczna, mt 10,000 1,000 0,100 0,010 średnica 25 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 35 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 55 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 25 cm - w osi aplikatora średnica 35 cm - w osi aplikatora średnica 55 cm - w osi aplikatora 0,001 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 odległość od środka aplikatora, m Rys. 8. Zasięgi stref ochronnych w otoczeniu typowych aplikatorów do magnetoterapii - wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta

Załącznik 2 / str. 31 Zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego wokół aplikatorów, zmierzone dla przebiegu sinusoidalnego o częstotliwości 50 Hz w czasie badań własnych autorów wykonanych przy kilkunastu przykładowych urządzeniach, zaprezentowano na rys. 9. Przy częstotliwości pól większej od 50 Hz zasięgi stref ochronnych pola o określonym rozkładzie w otoczeniu aplikatora zwiększają się proporcjonalnie do częstotliwości, ze względu na zmniejszające się z częstotliwością pól wartości graniczne stref ochronnych. W przypadku maksymalnych nastaw przebiegu prostokątnego zasięg stref ochronnych może być większy do 1,4 razy, a dla przebiegu trójkątnego do 1,2 razy od wartości ustalonych dla przebiegu sinusoidalnie zmiennego (wskutek zawartości składowych harmonicznych o wyższych częstotliwościach w przebiegu zmienności takich pól, rys. 10). Zasady obliczania zasięgów stref dla przebiegów nieharmonicznych podano w PN-T-06580:2002 [17]. W otoczeniu aplikatorów zasilanych prądem prostowanym (ze składową stałą) występuje również pole magnetostatyczne, zazwyczaj o poziomach nie przekraczających granicy strefy bezpiecznej. W zależności od aplikatora i nastaw parametrów jego pracy strefa pośrednia może występować jedynie przy niektórych urządzeniach i ma zasięg nie przekraczający kilku cm od jego obudowy. Natomiast zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca w przypadku pól magnetostatycznych nie przekracza 10 cm od obudowy aplikatora. Zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca w przypadku pól zmiennych jest zbliżony do zasięgu strefy pośredniej takich pól. Podczas wykonywania rutynowych zabiegów przebywanie pracownika w polach magnetycznych strefy zagrożenia, występujących jedynie w najbliższym otoczeniu aktywnych aplikatorów, nie jest niezbędne. Przy właściwej organizacji pracy i stanowiska pracy takie narażenie nie powinno wystąpić. Zatem, zazwyczaj nie ma konieczności oceniania wskaźnika ekspozycji poszczególnych pracowników.

Załącznik 2 / str. 32 odległóść od obudowy, cm. 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 po promieniu aplikatora str. zagrożenia str. pośrednia apl. duży apl. średni apl. mały odległość od obudowy, cm. 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 w osi aplikatora str. niebezpieczna str. zagrożenia str. pośrednia apl. duży apl. średni apl. mały Rys. 9. Typowe zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego 50 Hz w otoczeniu aktywnych aplikatorów magnetoterapeutycznych (dane reprezentujące wyniki pomiarów przy 15 urządzeniach) Po włączeniu urządzenia, w czasie trwania zabiegu, fizykoterapeuta powinien znajdować się w miejscu, w którym występuje strefa bezpieczna lub pośrednia pola magnetycznego. Przy podchodzeniu do aktywnych aplikatorów możliwe jest krótkotrwałe narażenie na pola stref ochronnych, np. jeśli konieczne jest skontrolowanie warunków

Załącznik 2 / str. 33 przeprowadzania zabiegu, poprawa ułożenia pacjenta wewnątrz aplikatora itp. W przypadku konieczności zbliżenia się do aplikatorów zaleca się wcześniejsze wyłączanie pola, aby uniknąć ekspozycji niepotrzebnej. a) b) Rys. 10. Przykład typowego nieharmonicznego przebiegu pola magnetycznego wytwarzanego przez urządzenie do magnetoterapii (a) i jego widmo amplitudowo-częstotliwościowe (b)

Załącznik 2 / str. 34 Natężenie pola elektrycznego wokół aplikatorów nie przekracza wartości dopuszczalnych, przewidzianych dla ekspozycji bez ograniczeń czasu jej trwania (pola strefy bezpiecznej). Z uwagi na to, że urządzenia do magnetoterapii są mobilne i mogą być ustawione w różnych miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum aplikatorów bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z postanowieniami p. 3.1.1. normy PN-T-06580-3:2002). Często w gabinecie fizykoterapeutycznym może być eksploatowanych kilka urządzeń do magnetoterapii. Pole magnetyczne jest wielkością wektorową. W przypadku równoczesnego włączenia kilku aplikatorów, jeżeli aktywne aplikatory znajdują się w odległości mniejszej niż 1,5 m od siebie, mogą pojawić się dodatkowe obszary występowania stref ochronnych. Może to wystąpić na skutek łącznego oddziaływania na dane miejsce więcej niż jednego źródła pola (pola od różnych aplikatorów mogą się sumować). Zasięgi stref ochronnych w otoczeniu aplikatorów z cewkami płaskimi są z reguły znacznie mniejsze od zaprezentowanych zasięgów stref przy aplikatorach szpulowych. 4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych Diatermie fizykoterapeutyczne (rys. 11) wykorzystywane są do zabiegów leczniczych przy wykorzystaniu pola elektromagnetycznego o częstotliwości podstawowej 27,12 MHz o przebiegu sinusoidalnym ciągłym lub modulowanym impulsowo (przebieg kluczowany), o regulowanych parametrach modulacji (rys. 12). Elektrody zabiegowe mogą zawierać zarówno anteny dipolowe jak i anteny ramowe. W związku z tym występuje przy nich pole elektromagnetyczne o różnych impedancjach (t.j. o różnym stosunku natężenia pola elektrycznego do magnetycznego), a co za tym idzie nieco odmiennych właściwościach terapeutycznych. We wszystkich przypadkach są to pola bliskie, w

Załącznik 2 / str. 35 których nie ma ustalonej impedancji pola elektromagnetycznego i ocena ekspozycji pracowników powinna obejmować niezależne pomiary obu składowych - natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego. a) b) Rys. 11. Przykładowe diatermie fizykoterapeutyczne: a) z asymetryczną elektrodą zabiegową; b) z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi Rys. 12. Przykładowy przebieg zmodulowanego impulsowo pola elektromagnetycznego o częstotliwości 27,12 MHz, wytwarzanego przez diatermię fizykoterapeutyczną W czasie zabiegu w otoczeniu elektrod zabiegowych i przewodów łączących generator z elektrodami zabiegowymi występują silne pola

Załącznik 2 / str. 36 elektryczne i magnetyczne. Przykładowo poziom ekspozycji w odległości 10 cm od elektrod i kabli może sięgać odpowiednio do 1000 V/m i 1,5 A/m [6]. Przykładowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu bardzo popularnych w krajowych placówkach fizykoterapeutycznych diatermii typu Terapuls (z asymetryczną elektrodą zabiegową) i Curapuls (z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi) zaprezentowano na rys. 13. a) 70 60 niebezpieczna zagrożenia pośrednia odległośc od elektrody i kabli zasilajacych, cm. 50 40 30 20 10 0 pole elektryczne pole magnetyczne Terapuls b) odległośc od elektrody i kabli zasilajacych, cm. 350 300 250 200 150 100 50 0 niebezpieczna zagrożenia pośrednia pole elektryczne pole magnetyczne Curapuls Rys. 13. Przykładowe, typowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu diatermii fizykoterapeutycznych typu: a) Curapuls; b) Terapuls

Załącznik 2 / str. 37 Na rys. 14 zaprezentowano także rozkład stref ochronnych wokół elektrody zabiegowej i zasilających ją kabli urządzenia typu Curapuls, przy jego typowym ustawieniu w gabinecie zabiegowym i typowych nastawach mocy wyjściowej w czasie zabiegu fizykoterapeutycznego. Łóżko dla pacjenta elektroda CURAPULS 419 kable drzwi - granica strefy niebezpiecznej pola elektrycznego 200 V/m 0 0,20 0,40 m - granica strefy zagrożenia pola elektrycznego 20 V/m - granica strefy pośredniej pola elektrycznego 6,7 V/m Rys. 14. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola elektrycznego o częstotliwości 27 MHz wokół diatermii fizykoterapeutycznej typu Curapuls Z uwagi na to, że diatermie fizykoterapeutyczne są mobilne i mogą być ustawione w różnych miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum aplikatorów i kabli zasilających bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z postanowieniami p. 3.1.1. normy PN-T-06580-3:2002). Poziom ekspozycji pracownika (fizykoterapeuty) w polu elektromagnetycznym zależy od miejsca jego przebywania podczas

Załącznik 2 / str. 38 włączenia zasilania elektrod zabiegowych. W czasie trwania zabiegu nie ma konieczności, aby pracownik przebywał bezpośrednio przy elektrodzie zabiegowej i zasilających je kablach. Wszystkie czynności związane z ustawieniem elektrod zabiegowych przy części ciała pacjenta poddawanej zabiegowi, ustawieniu parametrów pola elektromagnetycznego (zależnie od leczonego schorzenia i zaleceń lekarskich) wykonywane są bowiem przy wyłączonym polu elektromagnetycznym. Generowanie pola elektromagnetycznego jest zazwyczaj wyłączane samoczynnie po skończeniu nastawionego czasu zabiegu. Możliwe są przypadki ekspozycji pracownika przekraczającej poziomy dopuszczalne zarówno w odniesieniu do miar zewnętrznych i wewnętrznych przy wykonywaniu czynności, takich jak korygowanie ustawienia elektrod przy ciele pacjenta, kiedy włączone jest pole elektromagnetyczne aplikatora. W przypadku podchodzenia do kabli zasilających elektrody zabiegowe i dotykania ich rękoma przy włączonym polu elektromagnetycznych, występują silne sprzężenia pojemnościowe ciała pracownika ze źródłem oraz przepływ prądów indukowanych przez dłonie. Podstawą rutynowej oceny pola elektrycznego na stanowisku pracy jest wartość jego natężenia w osi tułowia eksponowanego pracownika. W przypadku, kiedy pracownik eksponowany jest na pola elektromagnetyczne wytwarzane przez źródła pola znajdujące się bezpośrednio przy jego ciele, wyniki pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych nie oddają właściwie stopnia zagrożenia i wymagane są uzupełniające metody oceny ekspozycji, szczególnie w przypadku ekspozycji w polach o dużych natężeniach. Norma PN-T-06580:2002 [17] definiująca terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w polach elektromagnetycznych, a stanowiąca uzupełnienie krajowych przepisów dotyczących dopuszczalnej ekspozycji pracowników w polach elektromagnetycznych określa (p. 3.2.2.), że jeżeli obsługa urządzenia wymaga dotykania przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem pola

Załącznik 2 / str. 39 elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub niebezpiecznej, to pomiary natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz, uwzględniających takie warunki ekspozycji. Te dodatkowe wymagania uzasadnione są zaburzeniami rozkładu pola elektrycznego bezpośrednio przy urządzeniu stanowiącym jego źródło, powodowanymi przez ciało pracownika oraz silnymi sprzężeniami pojemnościowymi, zarówno przyrządu pomiarowego, jak i ciała pracownika ze źródłem pola, co może powodować np. zagrożenie wynikające z przepływania prądu pomiędzy źródłem pola i pracownikiem. Użyteczną metodą do sprawdzania dopuszczalności miar wewnętrznych, możliwą do użycia w rzeczywistych warunkach narażenia pracowników, są pomiary prądu indukowanego w ręku pracownika kiedy poprawia on ułożenie elektrod zabiegowych lub dotyka zasilających ją kabli, przy włączonym polu elektromagnetycznym. Natężenie prądu indukowanego może być mierzone miernikiem cęgowym prądu. Przy tego rodzaju rutynowych pomiarach prądów indukowanych, wykonywanych na potrzeby oceny środowiska pracy, ze względów bezpieczeństwa niezbędne jest stosowanie standaryzowanych metod i fantomów, symulujących parametry elektryczne ciała człowieka. W badaniach pilotowych stwierdzono, że przy typowym poziomie mocy wyjściowej stosowanej do zabiegów fizykoterapeutycznych tułowia lub kończyn dolnych, natężenie prądu indukowanego przepływającego przez nadgarstek może dochodzić do 200-300 ma [6] (wartość dopuszczalna wg wymagań dyrektywy 2004/40/WE 100 ma [2], a zaproponowana przez CIOP-PIB 50 ma, rozdział 3.4). W związku z tym należy uznać taki sposób postępowania za bezwzględnie niezgodny z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy Kategorycznie należy stosować procedury pracy obejmujące wyłączenie zasilania elektrod zabiegowych przed wykonywaniem przy nich jakichkolwiek czynności.

Załącznik 2 / str. 40 4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych urządzeń fizykoterapeutycznych Inne urządzenia fizykoterapeutyczne stosowane do terapii prądami przepływającymi bezpośrednio między różnego typu aplikatorami i ciałem pacjenta, takiego typu jak: Interdynamic, Diatronic, Stymat czy Ultraton z uwagi na wykorzystywanie w zabiegach niskich napięć i natężeń prądów aplikowanych pacjentom oraz brak w wyposażeniu elementów indukcyjnych (cewek wielozwojowych) nie wytwarzają pola elektrycznego i magnetycznego o poziomach przekraczających wartości graniczne dla strefy bezpiecznej.

Załącznik 2 / str. 41 5. Metody ograniczania ekspozycji 5.1. Urządzenia do magnetoterapii Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii jest możliwe przez właściwą organizację stanowiska pracy i lokalizację urządzenia w taki sposób, aby podczas prowadzenia zabiegów po włączeniu pola magnetycznego pracownicy nie przebywali w zasięgu stref ochronnych. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu urządzenia do magnetoterapii pokazano na rys. 15. okno biurko aplikator aplikator średni aplikator mały leżanka do masażu leżanka aplikator duży możliwy maksymalny zasięgn strefy pośredniej w przypadku przesuwania aplikatora dużego - 250 µt - granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja całego ciała) - 83 µt - granica strefy pośredniej 0 0,25 0,5 m podziałka 1:25 Rys. 15. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu urządzenia do magnetoterapii