Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się

Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej Wyniki badania ogólnopolskiego Warszawa, 2014 r.

Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku, realizowane są badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywa się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski oraz Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (woj. małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego oraz pomorskiego) we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. Niniejszy raport prezentuje wyniki badania desk research oraz badania ilościowego CAWI, w którym uczestniczyli Dyrektorzy/Kierownicy ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centów pomocy rodzinie lub wyznaczone przez nich osoby. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2 S t r o n a

Wykaz skrótów CAS Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych CAWI CIS CRZL GKRPA GUS JOPS KIS MOPR MOPS MPiPS-03 N OIS OPS OZPS PCPR PEAD PFRON PUP ROPS ŚDS ZAZ Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej (ang. Computer-Assisted Web Interview) Centrum Integracji Społecznej Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Główny Urząd Statystyczny Jednostki Organizacyjne Pomocy Społecznej Klub Integracji Społecznej Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Liczba uczestników badania ankietowego (N=2564) Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej Ocena Zasobów Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Europejski Program Pomocy Żywnościowej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Powiatowy Urząd Pracy Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Środowiskowy Dom Samopomocy Zakład Aktywności Zawodowej 3 S t r o n a

Zawartość 1. Wnioski... 5 2. Wstęp... 9 3. Założenia metodologiczne... 13 3.1. Cel badania... 13 3.2. Problemy badawcze... 14 3.3. Techniki i narzędzia badawcze... 15 3.4. Sposób doboru próby badawczej... 17 3.5. Charakterystyka próby badawczej... 17 4. Analiza danych zastanych... 21 4.1.1. Uregulowania prawne i strategiczno-programowe dotyczące współpracy... 23 4.1.2. Współpraca z organizacjami pozarządowymi... 27 4.1.3. Zakres podmiotowy organizacji pozarządowych... 30 4.1.4. Organizacje pozarządowe w Polsce... 31 4.1.5. Współpraca instytucji w zakresie pomocy społecznej... 37 4.2. Wyniki badania CAWI... 43 5. Spis wykresów, tabel i map... 117 Aneks 1 kwestionariusz ankiety CAWI... 123 4 S t r o n a

1. Wnioski Poniższe wnioski uporządkowane zostały względem pytań badawczych i stanowią podsumowanie wyników przeprowadzonych badań (zarówno metodą desk research, jak i CAWI). Jakie są obszary współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Problemem, najczęściej rozwiązywanym przez OPS we współpracy z innymi instytucjami jest bezrobocie (wskazało na niego 91% ankietowanych) oraz przemoc w rodzinie (79% ankietowanych). Co najmniej 60% OPS nawiązuje współpracę także w sytuacji walki z uzależnieniami, niepełnosprawnością i bezradnością swoich klientów w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Najwyższą rangę spośród wymienianych problemów przyznano bezrobociu, przemocy w rodzinie oraz ubóstwu. Problemem, najczęściej rozwiązywanym przez PCPR we współpracy z innymi instytucjami jest bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (wskazało na niego 94% ankietowanych), przemoc w rodzinie (92% ankietowanych) oraz niepełnosprawność (82%). Najwyższą rangę spośród wymienianych problemów przyznano bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (zdecydowanie wyższa od innych problemów) oraz niepełnosprawności. Z jakimi instytucjami współpracują OPS i PCPR w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Wszystkie OPS podejmują współpracę z powiatowymi urzędami pracy oraz gminnymi komisjami rozwiązywania problemów alkoholowych. Niemal wszystkie OPS współpracują z: innymi instytucjami pomocy społecznej, Policją, sądami rodzinnymi, placówkami oświaty i wychowania (po 99%) oraz placówkami ochrony zdrowia (97%). PCPR najczęściej współpracują z innymi instytucjami pomocy społecznej (97%), sądami rodzinnymi, placówkami oświaty i wychowania (96%), placówkami opiekuńczowychowawczymi (po 95%), a także z Policją, powiatowymi urzędami pracy (94%) oraz ośrodkami adopcyjnymi (94%). 5 S t r o n a

Jakie są formy współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny (i jak często współpraca ta jest podejmowana)? Najczęściej stosowaną przez OPS i PCPR formą współpracy z innymi instytucjami w zakresie wsparcia rodziny jest wymiana informacji i doświadczeń (wskazało ją 79% ankietowanych z OPS i 86% z PCPR), działania informacyjne i promocyjne dla osób wykluczonych/zagrożonych wykluczeniem społecznym (63% OPS i 65% PCPR) oraz szkolenia pracowników (59%). Najwyższą rangę przyznano współpracy w formie wymiany informacji i doświadczeń oraz realizacji wspólnych projektów finansowanych z funduszy unijnych. Jakie czynniki utrudniają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Najczęściej wskazywaną barierą utrudniającą współpracę OPS z innymi instytucjami w zakresie wsparcia rodziny jest nadmierne obłożenie pracowników obowiązkami i niespójne przepisy prawa, a wśród PCPR największym utrudnieniem są niespójne przepisy prawa i niewystarczający przepływ informacji. W przypadku OPS hierarchia czynników w poszczególnych województwach jest raczej stała, natomiast w przypadku PCPR można wskazać na istotne różnice w postrzeganiu czynników utrudniających współpracę: na nadmiar obowiązków pracowników jako barierę skutecznej współpracy wskazało aż 62% z woj. łódzkiego, w woj. małopolskim i woj. podlaskim rzadziej niż w innych regionach odczuwany jest problem złego przepływu informacji, w woj. małopolskim i woj. pomorskim częściej niż w innych regionach dostrzegany jest problem dużej ilości formalności koniecznych do podjęcia współpracy, w woj. pomorskim aż ¾ PCPR odczuwa problem niespójnych przepisów prawa, w woj. lubelskim występowanie problemu niechęci innych instytucji do współpracy z PCPR deklarowała niemal połowa ankietowanych, niewystarczająca znajomość zadań innych instytucji to problem, który w woj. lubuskim dostrzega aż 42% przedstawicieli PCPR. 6 S t r o n a

Jakie czynniki ułatwiają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Główny czynnik ułatwiający współpracę OPS i PCPR z innymi partnerami to kompetentni pracownicy. Konsekwencja i skuteczność w działaniu, sprawny przepływ informacji, bliskie położenie współpracujących podmiotów oraz wzajemne znajomości zadań realizowanych przez partnerów to czynniki ważne - wskazywane przez 40%-47% przedstawicieli OPS i PCPR. Jakie są korzyści ze współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Zdecydowanie najważniejszą korzyścią ze współpracy jednostek pomocy społecznej z innymi instytucjami w zakresie wsparcia rodziny jest zwiększenie skuteczności udzielanej pomocy. Korzyść taką wskazało 2/3 ankietowanych zarówno z OPS jak i z PCPR. Rekomendacje: Choć współpraca pomiędzy jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej a innymi instytucjami publicznymi oraz organizacjami niepublicznymi jest zjawiskiem częstym i dotyczy zdecydowanej większości ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centów pomocy rodzinie, jak dowodzą badania, nie jest jednak zjawiskiem powszechnym. Należy dążyć do tego, aby współpraca pomiędzy poszczególnymi instytucjami była podstawowym elementem składającym się na pomoc społeczną w Polsce, ponieważ działanie takie zwiększa skuteczność tej pomocy. W związku z faktem, że nie wszystkie badane jednostki współpracowały z podmiotami zewnętrznymi rekomenduje się przeprowadzenie dodatkowych ustaleń dotyczących przyczyn braku podejmowania współpracy przez konkretne biorące udział w badaniu OPS-y i PCPR-y, a następnie podjąć działania uwrażliwiające ich kierowników na tę współpracę. 7 S t r o n a

Równie istotna jest współpraca jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi, choć współpracę taką w zakresie pomocy społecznej podejmuje zaledwie jedna trzecia gmin, zlecając im zadania w trybie działalności pożytku publicznego lub w trybie zamówień publicznych. Wzorce dotyczące współpracy, które pochodzą z województw, w których jest ona bardziej powszechna, takich, jak mazowieckie, opolskie, zachodniopomorskie, czy warmińsko-mazurskie powinny być przekładane na grunt województw, w których współpraca ta nie cieszy się popularnością, tj. w szczególności lubuskiego, podlaskiego, czy łódzkiego. W badaniu zdiagnozowane zostały także bariery, które w największym stopniu utrudniają współpracę. Dalsze działania powinny się w związku z tym przede wszystkim koncentrować wokół programów nakierowanych na przeciwdziałanie tym barierom. Najczęściej wskazywanymi barierami utrudniającymi współpracę OPS z innymi instytucjami w zakresie wsparcia rodziny są nadmierne obłożenie pracowników obowiązkami i niespójne przepisy prawa, a także niewystarczający przepływ informacji. Problem nadmiaru obowiązków pracowników jest najbardziej uciążliwy w województwie łódzkim to tam zatem koncentrować działania mające na celu z jednej strony odciążenie pracowników, a z drugiej edukowanie ich, że współpraca nie jest kolejnym obowiązkiem, a metodą ułatwiającą pracę. Problem dużej ilości formalności koniecznych do podjęcia współpracy dostrzegany był z kolei przede wszystkim w województwach małopolskim i pomorskim tam zatem należy koncentrować działania upraszczające formalną stronę współpracy, a także edukujące pracowników w kwestiach formalno-prawnych. Problem niechęci innych instytucji do współpracy akcentowany był natomiast w woj. lubelskim, gdzie należy koncertować działania informacyjno-edukacyjne zachęcające poszczególne organizacje do współpracy. Problem niewystarczającej znajomości zadań innych instytucji w największym stopniu dotyczy woj. lubuskiego, gdzie również należy koncentrować działania edukacyjno-informacyjne, nakierowane jednak w tym województwie na wzajemne poznanie obowiązków i uwarunkowań prawnych funkcjonowania poszczególnych instytucji zaangażowanych w pomoc społeczną. 8 S t r o n a

2. Wstęp Niniejszy raport stanowi prezentację wyników badania Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej. Badanie było realizowane z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL) we współpracy z Obserwatoriami Integracji Społecznej (OIS) działającymi w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, a także Regionalnymi Ośrodkami Polityki Społecznej (ROPS). Koncepcję badawczą, w tym pytania badawcze oraz narzędzie badawcze, opracowano w ramach cyklu spotkań przedstawicieli OIS i ROPS zorganizowanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w pierwszej połowie 2014 roku. Głównym źródłem informacji wykorzystanym do opracowania niniejszego raportu była ankieta skierowana do ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie. Dodatkowo zebrane w trakcie badania informacje uzupełniono analizą danych zastanych. W raporcie ujęto informacje dotyczące: instytucji, z którymi w 2013 roku współpracowały badane jednostki; problemów społecznych, które najczęściej były wspólnie rozwiązywane; form współdziałania oraz czynników mających wpływ na zakres prowadzonego współdziałania. Ponadto w opracowaniu uwzględniono zagadnienia oceny skuteczności działań podejmowanych w ramach współpracy z poszczególnymi rodzajami instytucji. Wiedza na temat współpracy instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin, stanowi ważny element w procesie wytyczania kierunków dalszego rozwoju systemu pomocy i integracji społecznej. Autorzy niniejszego opracowania dziękując ośrodkom pomocy społecznej oraz powiatowym centrom pomocy rodzinie, które wzięły udział w badaniu mają nadzieję, że okaże się ono źródłem informacji pomocnym w realizacji powyższych założeń. 9 S t r o n a

Pojęcie i formy współpracy Czym jest współpraca? Pojęcie współpracy rozumiane jest w różny sposób. Według W. Okonia współpraca jest współdziałaniem ze sobą jednostek lub grup ludzi wykonujących swoje cząstkowe zadania, aby osiągnąć jakiś wspólny cel; opiera się na wzajemnym zaufaniu i lojalności oraz na podporządkowaniu się celowi, należycie uświadomionemu sobie przez wszystkie jednostki lub grupy 1. Natomiast Słownik PWN współpracę określa jako działalność prowadzoną wspólnie przez jakieś osoby, instytucje lub państwo 2. Aby podjęta współpraca przebiegała prawidłowo niezbędne jest określenie tego, w jakiej formie będą podjęte działania, do jakiego obszaru tematycznego się odnoszą, a także prawne aspekty współdziałania określone w poszczególnych ustawach. Mając na uwadze zakres tematyczny niniejszego badania dotyczącego współpracy międzyinstytucjonalnej do ustaw tych należą w szczególności: ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 3, ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 4, ustawa o pomocy społecznej 5, ustawa o zatrudnieniu socjalnym 6, ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 7 oraz ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 8. Szerzej tematyka regulacji prawnych zostanie omówiona w dalszej części raportu. 1 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, s. 318. 2 Słownik PWN, http://sjp.pwn.pl/szukaj/wsp%c3%b3%c5%82praca, [dostęp: 25.06.2014 r.]. 3 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 2010, Nr 234, poz. 1536, ze zm.). 4 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. 2013, poz. 135, ze zm.). 5 Ustawa z dnia12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2013, poz. 182, ze zm.). 6 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 2011, Nr 43, poz. 225, ze zm.). 7 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2013, poz. 674, ze zm.). 8 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. (Dz. U. 1997 nr 123 poz. 776, ze zm.). 10 S t r o n a

Formy współpracy Współpraca może przejawiać różne formy. Najczęściej są to: działania informacyjne i promocyjne dla osób wykluczonych i/lub zagrożonych wykluczeniem społecznym, realizacja i/lub uczestnictwo we wspólnych projektach finansowanych z funduszy unijnych, realizacja i/lub uczestnictwo we wspólnych programach aktywności lokalnej, szkolenia pracowników, działania na rzecz rozwoju ekonomii społecznej, prowadzenie zintegrowanych baz danych, wymiana informacji i doświadczeń, prowadzenie analiz/badań wybranych problemów społecznych. Tematyka problemów podejmowanych podczas współpracy Poszczególne instytucje oraz organizacje pozarządowe podejmują działania w obszarach: przemocy w rodzinie, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności, uzależnienia (alkohol, narkotyki), sieroctwa, bezdomności, długotrwałej i ciężkiej choroby, potrzeby ochrony ofiar handlu ludźmi oraz macierzyństwa i wielodzietności, trudności w integracji cudzoziemców, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, zdarzeń losowych i sytuacji kryzysowych, 11 S t r o n a

klęsk żywiołowych, ekologicznych 9. Instytucje działające na terenie gmin, powiatów i województwa w zakresie pomocy i wsparcia rodzin. Do instytucji działających na terenie gmin, powiatów i województwa w zakresie pomocy i wsparcia rodzin należą: miejskie, miejsko-gminne i gminne ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki wsparcia, w tym dzienny dom pomocy, środowiskowy dom samopomocy, klub samopomocy, noclegownie, jadłodajnie, ośrodki interwencji kryzysowej, uniwersytety trzeciego wieku, warsztaty terapii zajęciowej, podmioty ekonomii społecznej, w tym KIS, CIS, spółdzielnie socjalne, ZAZ, Policja, w tym policyjna izba dziecka, organizacje pozarządowe działające w obszarze pomocy społecznej, placówki szkolne, wychowawcze, opiekuńcze, kuratorium oświaty, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, placówki opiekuńczo-wychowawcze, sąd rodzinny, kuratorska służba sądowa, ośrodki kultury, gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, gminne zespoły interdyscyplinarne, kościoły, związki wyznaniowe, placówki ochrony zdrowia, ośrodki adopcyjne, urzędy pracy, służba więzienna, wolontariusze. 9 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182, ze zm.). 12 S t r o n a

3. Założenia metodologiczne 3.1. Cel badania Jednym z pierwszych kroków w realizacji badań było określenie celów badawczych. Jak określa B. Klepacki za cel badań naukowych uważa się wykrycie prawidłowości stale występujących w badanych zjawiskach oraz doprowadzenie na ich podstawie do wniosków ogólnych, ważnych nie tylko dla badanej zbiorowości, ale i dla innych obiektów znajdujących się w takich samych warunkach. Cele badań to także opracowanie właściwych metod badawczych służących poznaniu rzeczywistości 10. Analiza celów pozwoliła na opracowanie indywidualnych kryteriów realizacji badań, takich jak wskazanie obszarów czy zakresu tematycznego. W ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji zaplanowano przeprowadzenie w 2014 roku 4 badań ogólnopolskich. Ich celem było pogłębienie wiedzy z różnych obszarów pomocy społecznej. Celem głównym niniejszego badania dotyczącego współdziałania instytucji był opis i charakterystyka zakresu i form współpracy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej na poziomie gminy, powiatu oraz województwa z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi w zakresie pomocy i wsparcia rodzin, jak również wpływ tego rodzaju współpracy na skuteczność 11 działań pomocy społecznej. Do celów szczegółowych należały natomiast: Identyfikacja instytucji publicznych i organizacji pozarządowych, z którymi ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie nawiązują i utrzymują współpracę w zakresie pomocy i wsparcia rodziny; Opis charakteru tej współpracy celów, form i stosowanych metod; 10 B. Klepacki, Wybrane zagadnienia związane z metodologią badań naukowych, [w:] Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, Z. 2, 2009, s. 41-42. 11 Na potrzeby badania skuteczność zdefiniowano jako osiągnięcie wyznaczonych celów w zakresie pomocy i wsparcia rodziny. 13 S t r o n a

Identyfikacja czynników ułatwiających i utrudniających nawiązywanie i utrzymywanie współpracy w zakresie pomocy i wsparcia rodzin; Ocena skuteczności współpracy OPS i PCPR z instytucjami publicznymi oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie pomocy i wsparcia rodzin. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji: Triangulację metod badawczych celem pogłębienia problematyki badawczej stosowana jest zarówno metoda desk research, jak i badania ilościowe, Triangulację źródeł danych analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych), Triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstały raporty cząstkowe składające się na niniejszy dokument opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny i gospodarczy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. 3.2. Problemy badawcze Na potrzeby realizacji celu głównego i celów szczegółowych sformułowano siedem problemów badawczych w następującym brzmieniu: Jakie są obszary współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Z jakimi instytucjami współpracują OPS i PCPR w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 14 S t r o n a

Jakie są formy współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Z jakimi innymi instytucjami najczęściej, a z jakimi najrzadziej podejmowana jest przez OPS i PCPR współpraca w zakresie pomocy i wsparcia? Jakie czynniki utrudniają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Jakie czynniki ułatwiają współpracę OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? Jakie są korzyści ze współpracy OPS i PCPR z innymi instytucjami w zakresie pomocy i wsparcia rodziny? 3.3. Techniki i narzędzia badawcze W badaniu wykorzystano szereg zróżnicowanych metod badawczych zarówno o charakterze ilościowym, jak też jakościowym. Pierwszą metodą zastosowaną w badaniu była analiza desk research. Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. Zastosowanie tej metody posłużyło osiągnięciu zakładanych celów badania oraz zebraniu fundamentalnych informacji o tematyce badawczej na poziomie gmin, powiatów, województw i kraju. Analiza oparta została na podstawie takich źródeł jak: Ocena zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla poszczególnych województw (dane z formularzy), Sprawozdawczość MPiPS-03 za 2013 rok, 15 S t r o n a

Baza danych organizacji pozarządowych dostępna w Internecie pod adresem http://bazy.ngo.pl oraz dane otrzymane od administratora portalu, Stowarzyszenia Klon/Jawor Bank Danych Lokalnych GUS, Opracowania i dane własne Regionalnych Centrów/Ośrodków Polityki Społecznej i Obserwatoriów Integracji Społecznej (wskaźniki obliczone na potrzeby badania), Programy współpracy samorządów województw z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na rok 2013. Kolejną zastosowaną metodą było badanie ilościowe CAWI skierowane do kierowników/dyrektorów Ośrodków Pomocy Społecznej oraz Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie w całej Polsce. Kwestionariusz ankiety 12 został wypracowany (wraz z innymi narzędziami wykorzystanymi do niniejszego badania) w pierwszym półroczu 2014 r. przez pracowników Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej (woj. małopolskiego, łódzkiego, dolnośląskiego oraz pomorskiego) oraz Obserwatoriów Integracji Społecznej na spotkaniach koordynowanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. Został on zaakceptowany przez Departament Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Kwestionariusz ankiety został wprowadzony do systemu Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) w celu realizacji prac badawczych przez wszystkie województwa. Respondenci, na przełomie czerwca i lipca wypełniali kwestionariusz ankiety w trybie online zamieszczony w CAS systemie wspomagającym proces raportowania i komunikacji, użytkowanym przez jednostki pomocy społecznej działające na poszczególnych poziomach organizacyjnych: centralnym, wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Badanie ankietowe zakończono 15 lipca 2014 r. 12 Narzędzie badawcze wykorzystane w badaniu (kwestionariusz ankiety) zostało umieszczone w Aneksie. 16 S t r o n a

3.4. Sposób doboru próby badawczej W przypadku badania ilościowego CAWI zastosowano zupełny dobór próby. Na jej strukturę składają się wszystkie Ośrodki Pomocy Społecznej i Powiatowe Centra Pomocy w Rodzinie w Polsce zarówno w gminach miejskich, miejsko-wiejskich, jak i wiejskich. Osobami biorącymi udział w badaniu, które w imieniu swoich jednostek opowiadały na pytania byli kierownicy wyżej wskazanych jednostek lub wyznaczone przez nich osoby. Kwestionariusz ankiety za pośrednictwem systemu CAS przesłany został do 100% OPS-ów oraz PCPR-ów. Zakładana minimalna stopa zwrotu wynosiła 60% dla OPS i 60% dla PCPR, jednak rzeczywista stopa zwrotu była dużo wyższa i wynosiła 94,38%, tj. łącznie w badaniu udział wzięło 2 654 jednostek spośród 2 812 wszystkich istniejących. W przypadku OPS stopa zwrotu wyniosła 94,31% (2 355 z 2 497 jednostek), a w przypadku PCPR 94,92% (299 z 315 jednostek). 3.5. Charakterystyka próby badawczej Jak pokazuje poniższy wykres, na badaną próbę w przypadku badania ilościowego CAWI składają się w większości przedstawiciele ośrodków pomocy społecznej (86,4%). 11,3% to przedstawiciele powiatowych centrów pomocy rodzinie, a 2,3% - miejskich ośrodków pomocy rodzinie. Taki rozkład próby bezpośrednia wynika z procentowego rozkładu tych instytucji wśród jednostek organizacyjnych pomocy społecznej w Polsce. 17 S t r o n a

Wykres 1. Rozkład próby badawczej z podziałem na typy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej 2,3% 11,3% MOPR OPS PCPR 86,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z badania CAWI przeprowadzonego w dniach 27.06-15.07.2014. Ponad połowę wszystkich zrealizowanych ankiet CAWI z przedstawicielami gminnych lub miejskich ośrodków pomocy społecznej przeprowadzono w gminach wiejskich (63,5%), co czwarty respondent reprezentował gminę miejsko-wiejską (24,2%), a co dziesiąty gminę miejską (11,7%). 0,6% to przedstawiciele dzielnic miasta stołecznego Warszawy. 18 S t r o n a

Wykres 2. Rozkład próby badawczej w przypadku ośrodków pomocy społecznej z podziałem na typy jednostek samorządu terytorialnego 0,6% 11,7% 63,5% 24,2% dzielnica (dot. m.st. Warszawy) gmina miejska gmina miejsko-wiejska gmina wiejska Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z badania CAWI przeprowadzonego w dniach 27.06-15.07.2014. Najwięcej ankiet przeprowadzono w województwach mazowieckim (338), wielkopolskim (242) i lubelskim (223); najmniej natomiast w województwach opolskim (79), lubuskim (95) i świętokrzyskim (114). Różnice te mają bezpośredni związek z liczbą jednostek samorządu terytorialnego w danym województwie. Szczegółowe dane na temat liczby przeprowadzonych badań CAWI w poszczególnych typach jednostek samorządu terytorialnego w poszczególnych województwach przedstawione zostały w poniższej tabeli. Tabela 1. Rozkład próby w badaniu CAWI z podziałem na poszczególne województwa Województwo PCPR Dzielnica (dot. m.st. Warszawy) Gmina miejska Gmina miejskowiejska Gmina wiejska Ogółem dolnośląskie 24 0 30 44 77 175 kujawsko-pomorskie 20 0 17 34 88 159 lubelskie 19 0 19 21 164 223 lubuskie 12 0 9 33 41 95 19 S t r o n a

łódzkie 21 0 18 25 129 193 małopolskie 19 0 14 44 116 193 mazowieckie 35 14 25 49 215 338 opolskie 10 0 3 31 35 79 podkarpackie 20 0 13 33 104 170 podlaskie 14 0 11 23 75 123 pomorskie 12 0 21 15 74 122 śląskie 16 0 47 21 92 176 świętokrzyskie 13 0 5 26 70 114 warmińskomazurskie 18 0 16 31 62 127 wielkopolskie 29 0 18 88 107 242 zachodniopomorskie 17 0 9 52 47 125 Ogółem 299 14 275 570 1496 2654 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z badania CAWI przeprowadzonego w dniach 27.06-15.07.2014. 20 S t r o n a

4. Analiza danych zastanych Podstawową jednostką terytorialną Polski są gminy (2489 gmin) skupione w 308 powiatach, które łącznie tworzą 16 samorządowych województw 13. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na koniec 2013 roku Polskę zamieszkiwało 38 495 659 osób. Liczba ta spada ostatnimi laty, ze względu na ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego w Polsce (-0,5 w 2013 r. 14 ). Tabela 2. Liczba ludności Polski w 2013 r. Ogółem Mężczyźni Kobiety Polska ogółem 38 495 659 18 629 535 19 866 124 gminy miejskie 18 696 646 8 833 396 9 863 250 gminy miejsko-wiejskie 8 805 014 4 320 520 4 484 494 gminy wiejskie 10 993 999 5 475 619 5 518 380 Źródło: Ludność wg grup wieku i płci, Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl [data dostępu:27.10.2014] Wskaźnik zagrożenia ubóstwem, a także stopa bezrobocia rejestrowanego są jednymi z danych, które wiążą się z analizą zapotrzebowania na pomoc społeczną w Polsce, a także analizą efektywności tej pomocy, w tym efektywności współpracy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej z innymi instytucjami. 13 Zestawienie jednostek podziału terytorialnego na dzień 1 stycznia 2014 r., Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl [data dostępu: 10.10.2014]. 14 Przyrost naturalny na 1000 ludności wg miejsca zamieszkania, Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl [data dostępu:16.10.2014] 21 S t r o n a

Wykres 3. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem ustawowym w 2013 r. wg województw Dane w % Polska 12,8 warmińsko-mazurskie 20,2 podlaskie lubelskie podkarpackie kujawsko-pomorskie wielkopolskie pomorskie 17,6 17,6 16,9 16,0 15,5 15,4 świętokrzyskie 13,6 małopolskie lubuskie opolskie zachodniopomorskie 12,2 12,2 11,7 11,6 mazowieckie łódzkie dolnośląskie śląskie 9,9 9,7 8,9 8,3 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 Źródło: BDL GUS Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wyniósł w 2013 r. 12,8%. Najwyższy dotyczył województwa warmińsko-mazurskiego (20,2%) oraz innych województw Polski wschodniej (podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego), najniższy natomiast dwóch województw z Polski południowej dolnośląskiego (8,9%) oraz śląskiego (8,3%). Warto też zwrócić uwagę na wysokość stopy bezrobocia rejestrowanego, co zaprezentowane zostało na poniższym wykresie. 22 S t r o n a

Wykres 4. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce w latach 2008-2013 (w %) 13,0 12,1 12,4 12,5 13,4 13,4 11,0 9,0 9,5 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło: Stopa bezrobocia rejestrowanego, Bank Danych Lokalnych GUS, www.stat.gov.pl [data dostępu: 16.10.2014] 4.1.1. Uregulowania prawne i strategiczno-programowe dotyczące współpracy Współpraca pomiędzy jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej a innymi instytucjami oraz organizacjami, w tym organizacjami pozarządowymi regulowana jest przez szereg aktów prawnych. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie zgodnie z art. 1. ust. 1 reguluje zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych oraz współpracy organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, uzyskiwania przez organizacje pozarządowe statusu organizacji pożytku publicznego oraz funkcjonowania organizacji pożytku publicznego, sprawowania nadzoru nad prowadzeniem działalności pożytku publicznego, a także tworzenia i funkcjonowania rad działalności pożytku publicznego. Ustawa reguluje również warunki wykonywania świadczeń przez wolontariuszy oraz korzystania z tych świadczeń 15. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wyznacza jednostki samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej jako odpowiedzialne za wspieranie rodziny. Obowiązek ten realizowany jest między innymi we współpracy ze środowiskiem lokalnym, sądami, Policją, podmiotami oświaty i leczniczymi, kościołami czy organizacjami społecznymi. Poza tym, zgodnie z art. 15. ust. 1, do zadań 15 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, ze zm.) 23 S t r o n a

asystenta rodziny należy współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny 16. Zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, z art. 17. ust. 5, do zadań własnych gminy należy między innymi współpraca z powiatowym urzędem pracy w zakresie upowszechniania ofert pracy oraz informacji o wolnych miejscach pracy, upowszechniania informacji o usługach poradnictwa zawodowego i o szkoleniach. Istotną rolę pełni tu dobranie partnera trzeciego sektora. Dobrze dobrany partner pomoże w kwestiach, w których urząd nie jest kompetentny bądź nie posiada doświadczenia 17. Natomiast do zadań pracownika socjalnego należy w szczególności współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych, łagodzenia skutków ubóstwa (art. 119. ust. 7. ustawy o pomocy społecznej). Na podstawie art. 120. ust. 1 i 3, pracowników socjalnych mogą również zatrudniać inne instytucje, a w szczególności jednostki organizacyjne właściwe w sprawach zatrudniania i przeciwdziałania bezrobociu, szpitale, zakłady karne, do wykonywania zadań tych jednostek w zakresie pomocy społecznej oraz zatrudniani przez podmioty realizujące zadania określone w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 18. Społeczną płaszczyznę współpracy stwarza ustawa dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym. Punktem wyjścia może być art. 3, ust. 2, który w odniesieniu do prawa powoływania centrów integracji społecznej na jednakowym poziomie znaczeniowym stawia jednostki samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe oraz podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 3 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, z zastrzeżeniem, że w przypadku spółdzielni socjalnych Centrum mogą tworzyć spółdzielnie zakładane przez podmioty, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 2 i 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, Nr 94, poz. 651, ze zm.) zwane dalej instytucjami tworzącymi. Szczególnym 16 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 135, ze zm.). 17 M. Jarzyna, Projekty partnerskie realizowane w ramach funduszy unijnych,[w:] Podmioty Ekonomii Społecznej. Różne formy współpracy z podmiotami ekonomii społecznej, red. I. Gosk, A. Pyrka, Fundacja Inicjatyw Społeczno Ekonomicznych, Warszawa 2008, s.10. 18 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r. poz. 182, ze zm.). 24 S t r o n a

wyrazem konieczności prowadzenia współpracy pomiędzy różnymi podmiotami działającymi na rzecz rozwiązywania problemów społecznych jest art. 12, ust. 2 ww. ustawy, który zobowiązuje Centrum Integracji Społecznej do opiniowania kandydata przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby kierowanej do uczestnictwa w Centrum po uprzednim przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego (rodzinnego) 19. Art. 108, ust 1 pkt 40 i 41 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, daje szczególnie duże możliwości na prowadzenie współpracy pomiędzy podmiotami tworzącymi centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne a powiatowymi urzędami pracy. Jak widać, centra integracji społecznej oraz spółdzielnie socjalne są tymi instytucjami, które wymuszają na różnych podmiotach działających w obszarze pomocy społecznej współpracę i integrację sił organizacyjnych i finansowych możliwości 20. Istotną ustawą dotyczącą współpracy w zakresie pomocy społecznej jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zgodnie z zapisami ustawy w każdej gminie powinien powstać i funkcjonować powoływany przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta zespół interdyscyplinarny ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, który powinien być elementem tworzonego przez gminę systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Zespół działa na podstawie porozumień zawartych między wójtem, burmistrzem albo prezydentem miasta z podmiotami, których przedstawiciele wchodzą w skład zespołu. Członkowie zespołu interdyscyplinarnego wykonują zadania w ramach obowiązków służbowych lub zawodowych. Obsługę organizacyjno-techniczną zespołu ma zapewniać ośrodek pomocy społecznej. Art. 9a ust. 3 i 4 ww. ustawy wskazuje przedstawicieli wchodzących w skład zespołu: jednostki organizacyjne pomocy społecznej, przedstawiciele gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych, a także kuratorzy sądowi. W skład zespołu mogą wchodzić 19 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225, ze zm.). 20 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r. poz. 674, ze zm.). 25 S t r o n a

również: prokuratorzy i przedstawiciele podmiotów innych niż określone w Art. 9a ust. 3 ustawy, działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie 21. Ponadto należy wspomnieć o innych ustawach, w których zawarte są zapisy dotyczące podejmowania współpracy w ramach rozwiązywania ważnych kwestii społecznych. Do tych ustaw należą m.in.: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DZ. U. 2011, Nr 127, poz. 721, ze zm.), Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2012, poz. 1356, ze zm.). Zapisy dotyczące podejmowania współpracy w obszarze pomocy i wsparcia społecznego znajdują się również w dokumentach strategiczno-programowych opracowanych na poziomie Europy, kraju, województwa oraz gmin i powiatów. Do istotnych strategii i programów należą m.in.: Strategia Europa 2020, Strategia Rozwoju Kraju 2020, Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020, Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji, Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020, Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020, Strategie rozwoju województw, Regionalne Programy Operacyjne Województw na lata 2014-2020, Wojewódzkie Strategie w zakresie Polityki Społecznej, Roczne Programy współpracy Samorządu Województw z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Gminne i powiatowe dokumenty strategiczne i programowe. 21 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005, Nr 180, poz. 1493, ze zm.). 26 S t r o n a

4.1.2. Współpraca z organizacjami pozarządowymi Organizacje pozarządowe są ważnym elementem realizacji polityki społecznej państwa. Dają one możliwość rozwijania aktywności obywatelskiej, ale także pozwalają na efektywną realizację zadań publicznych, w tym również zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego 22. Działalność organizacji pozarządowych w społeczności lokalnej odgrywa bardzo ważną rolę. Pozwala osobom najbardziej zaangażowanym w życie lokalnej społeczności podjąć działania na jej korzyść. Współpracę jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi określa ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zdarza się jednak, że współpraca nie przebiega we właściwy sposób. Głównych przeszkód należy poszukiwać w braku wiedzy oraz zaufania. Podjęta współpraca pozwala efektywnie zaspokajać potrzeby wszystkich dziedzin życia środowiska lokalnego. Mając na uwadze zasady obowiązujące przy obopólnej współpracy, za najważniejsze uważa się: pomocniczość, która wraz z suwerennością uznaje odrębność zorganizowanych wspólnot lokalnych, które posiadają prawo do samodzielnego definiowania i przezwyciężania barier, partnerstwo, w którym organizacje pozarządowe zgodnie z ustawą i przepisami prawnymi rozpoznają oraz określają problemy społeczne, sporządzają plan oraz metody ich rozwiązania, a także biorą udział w realizowaniu zadań publicznych, efektywność, która istotna jest przy zlecaniu zadań publicznych trzeciemu sektorowi przez organy administracji publicznej, przy czym należy pamiętać o uczciwej konkurencji oraz o ustawie o finansach publicznych, 22 J. Kosowski, Współpraca jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi, Wyd. LEX, Warszawa 2012, s. 9. 27 S t r o n a

jawność dotyczy informowania organizacji pozarządowych o zamiarach, celach i środkach przeznaczonych na wykonanie zadań publicznych. Umieszczane informacje odnośnie konkursów powinny ukazywać się w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP) 23. Współpraca z organizacjami pozarządowymi może przybrać formę finansową bądź pozafinansową. Pierwsza forma finansowa dotyczy realizacji zadań publicznych przez organizacje pozarządowe. Zadania te mają postać: powierzania tzn. wykonywanie zadania publicznego łącznie z udzieleniem dotacji na sfinansowanie jego realizacji, wspierania, czyli wykonywania zadania publicznego wraz z udzieleniem tylko częściowego dofinansowania jego realizacji, inicjatywy lokalnej, umowy partnerstwa wynikającej z ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 24. Druga forma pozafinansowa odnosi się głównie do: wzajemnej wymiany informacji o planowanych kierunkach działalności między jednostkami samorządu a organizacjami pozarządowymi. Do narzędzi, które służą wzajemnemu informowaniu należą m.in. tablice ogłoszeniowe, Biuletyny Informacji Publicznej, lokalna prasa czy strona internetowa. Wymiana informacji odbywa się również poprzez osobiste spotkania przedstawicieli trzeciego sektora i administracji lokalnej, konsultacji z trzecim sektorem projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących jego działalności statutowej, konsultacji projektów aktów normatywnych odnośnie sfery pożytku publicznego z radami pożytku publicznego, powoływania wspólnych zespołów doradczych i inicjatywnych, w skład których wchodzą przedstawiciele trzeciego sektora i jednostek. 23 Zasady tworzenia programu współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi oraz z podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Metodologia i zalecenia, Warszawa 2004, s. 5-6. 24 http://www.poznan.pl/mim/ngo/zasady-wspolpracy, [dostęp: 20.06.2014 r.]. 28 S t r o n a

zlecanie zadań publicznych odbywa się na zasadzie otwartych konkursów ofert bądź w procedurze małych grantów 25. realizowane zadania poprzez inicjatywę lokalną w szczególności dotyczą: infrastruktury, działań charytatywnych, wolontariatu, podtrzymywania tradycji narodowej oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej, działania na rzecz mniejszości narodowych, etnicznych, a także ochrony dóbr kultury, edukacji, sfery kultury fizycznej, turystyki i rekreacji, ochrony przyrody, bezpieczeństwa społecznego w tym szczególnie działań pomocowych osobom i grupom społecznym zagrożonym wykluczenie społecznym, bezpieczeństwa publicznego 26. Podstawowe zasady tworzenia programów współpracy administracji rządowej i samorządowej z trzecim sektorem Współpraca opiera się na pięciu podstawowych normach: współpracy wszystkich organizacji trzeciego sektora, łącznie z organizacjami pożytku publicznego, charakteru współpracy, cykliczności współpracy, procesu budowania partnerstwa, różnorodności współpracy 27. 25 Tamże. 26 I. Raszeja-Ossowska. Zasady współpracy organizacji pozarządowych z jednostkami samorządu terytorialnego. Poradnik, http://ww.org.pl/data/zasady%20wspolpracy%20ngo%20z%20js.pdf, [dostęp: 20.06.2014]. 27 Zasady tworzenia programu współpracy jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi oraz z podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Metodologia i zalecenia, Warszawa 2004, s. 2. 29 S t r o n a

4.1.3. Zakres podmiotowy organizacji pozarządowych Zakres podmiotowy dotyczący programów tworzonych w ramach współpracy między administracją publiczną i samorządową a trzecim sektorem ujęto w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Zgodnie z zapisami ustawy, do podmiotów takich zaliczamy jednostki samorządu terytorialnego na szczeblu gminy, powiatu oraz województwa, organizacje trzeciego sektora, a także podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ww. ustawy. Istotny jest tu zakres działalności jednostek samorządu w stosunku do działalności pożytku publicznego. Zakres zadań musi odpowiadać partnerom współpracy. Do podstawowych obszarów podmiotowych najczęściej należą: stowarzyszenia, fundacje, grupy charytatywne, zakłady opiekuńcze, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, fundacje, gdzie jedynym fundatorem jest Skarb Państwa bądź jednostka samorządu terytorialnego. Wśród pozostałych, zgodnie z art.3 ust. 4 ustawy o działalności pożytku wymienia się: związki zawodowe, organizacje pracodawców, partie polityczne, samorządy zawodowe, fundacje utworzone przez partie polityczne, spółki działające na podstawie przepisów o kulturze fizycznej. Należy zaznaczyć, że współpraca z wymienionymi wyżej podmiotami nie może przyjmować formy zlecenia zadań publicznych. Wynika to z przepisów działu II Działalność Pożytku publicznego przedmiotowej ustawy 28. 28 Tamże, s. 8-9. 30 S t r o n a

4.1.4. Organizacje pozarządowe w Polsce Zasady udzielania pomocy i wsparcia osobom i rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych określone zostały w ustawie o pomocy społecznej. W jej ramach wyznaczono również podmioty, które mają za zadanie tą pomoc zorganizować. Mowa tu o organach administracji rządowej i samorządowej współpracujących na zasadach partnerstwa z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi (art. 2, ust. 2). W chwili obecnej na terenie Polski działalność prowadził 34 812 organizacji pozarządowych działających w ramach działów przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych oraz przeciwdziałanie bezrobociu i rozwój gospodarczy. Na liczbę tę składają się wszystkie organizacje, które działają w obrębie choć jednego z powyższych działów z wyłączeniem ochotniczych straży pożarnych oraz ochotniczych pogotowi ratunkowych. W związku z faktem, że część z tych organizacji działa w zakresie obydwu działów, na pierwszy z nich przypada 30 142 organizacji, a na drugi 8 499 podmiotów 29, w związku z tym ich łączna liczba stanowi niższą wartość niż wynikałoby to z bezpośredniego sumowania liczby organizacji działających w każdym z działów. Tabela 3. Organizacje pozarządowe w poszczególnych województwach Województwo Liczba organizacji pozarządowych Dział: Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca Liczba organizacji pozarządowych Dział: Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy Łączna liczba organizacji pozarządowych w obu działach (Liczba ta nie jest ich sumą, ponieważ niektóre organizacje przynależą do obu działów) Dolnośląskie 1979 722 2359 Kujawskopomorskie 1343 399 1561 Lubelskie 2462 518 2732 29 Dane uzyskane od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Aktualne na dzień 16.12.2014]. 31 S t r o n a

Lubuskie 700 219 817 Łódzkie 2176 501 2448 Małopolskie 2510 638 2856 Mazowieckie 4455 1591 5395 Opolskie 892 211 1011 Podkarpackie 1781 421 2020 Podlaskie 1109 293 1279 Pomorskie 1746 522 2007 Śląskie 2408 683 2747 Świętokrzyskie 1267 276 1435 1286 423 1498 Wielkopolskie 2961 675 3338 Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie 1067 407 1309 Ogółem 30142 8499 34812 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Dane aktualne na dzień 16.12.2014]. Największa liczba organizacji działających w ramach działu Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca zarejestrowana była w województwie mazowieckim (4455), w drugiej kolejności w województwie wielkopolskim (2961), a w trzeciej w woj. małopolskim (2510); najniższa natomiast w woj. lubuskim (700) i woj. opolskim (892). Podobnie kształtuje się rozkład regionalny liczby organizacji pozarządowych działających w ramach działu Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy ich największa liczba zarejestrowana była w województwie mazowieckim (1591), w drugiej kolejności w województwie dolnośląskim (722), a w trzeciej w śląskim (683), najniższa natomiast w woj. opolskim (211) oraz w lubuskim (219). 32 S t r o n a

817 1011 1279 1309 1435 1498 1561 2007 2020 2359 2448 2732 2747 2856 3338 5395 Z przytoczonych w poniższej tabeli danych wynika, że mazowieckie jest województwem, w którym liczba organizacji pozarządowych należących do ww. działów jest zdecydowanie wyższa niż w jakimkolwiek innym województwie. Duża ilość NGO-sów (2,5-3,5 tys.) znajduje się także w województwach: wielkopolskim, małopolskim i śląskim. Najmniejsza liczba, nieprzekraczająca 1 tys. dotyczy województwa lubuskiego. Relatywnie niewielka liczba organizacji pozarządowych (mniej niż 1,5 tys.) zarejestrowana jest także w województwach: opolskim, podlaskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim. Wykres 5. Liczba organizacji pozarządowych w poszczególnych województwach Liczba organizacji pozarządowych (Dział: Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca) Liczba organizacji pozarządowych (Dział: Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy) 6000 Łączna liczba organizacji pozarządowych działających w ramach choć jednego z ww. działów 5000 4000 3000 2000 1000 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Dane aktualne na dzień 16.12.2014]. 33 S t r o n a

Mapa 1. Liczba organizacji pozarządowych działających w działach przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych oraz przeciwdziałanie bezrobociu i rozwój gospodarczy w poszczególnych województwach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Dane aktualne na dzień 16.12.2014]. Choć na liczbę organizacji pozarządowych w danym województwie wpływa wiele czynników, przedstawiona powyżej bezwzględna liczba organizacji pozarządowych w poszczególnych województwach związana jest w dużej mierze z wielkością oraz liczbą mieszkańców tych województw. Wskaźnikiem, który w nieco inny sposób informuje o zaangażowaniu obywatelskim w ramach wspomnianych wyżej działów jest liczba NGO-sów podana w przeliczeniu na 100 000 mieszkańców danego województwa. W skali kraju w ramach działu Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca na 100 000 mieszkańców średnio przypada 78,30 organizacji pozarządowych, 34 S t r o n a

zdecydowanie przoduje pod tym względem województwo lubelskie, gdzie wskaźnik ten wynosi 114,19. Kolejne, wysokie miejsca zajmują województwa: świętokrzyskie (99,90), podlaskie (92,81) i opolskie (88,81). Najmniejsza liczba organizacji pozarządowych z tego działu w przeliczeniu na liczbę mieszkańców zarejestrowana jest natomiast w województwie śląskim (52,35). Relatywnie niskie wskaźniki dotyczą także województw: zachodniopomorskiego (62,08), kujawsko-pomorskiego (64,18) i dolnośląskiego (68,01). W ramach drugiego z analizowanych działów, czyli Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy w skali kraju zarejestrowanych jest 22,08 organizacji pozarządowych na 100 000 mieszkańców. Ich największa liczba w przeliczeniu na liczbę ludności występuje w woj. mazowieckim, gdzie wskaźnik ten wynosi 29,92, oraz na Warmii i Mazurach, gdzie wskaźnik ten wynosi 29,23. Relatywnie dużo znajduje się ich także w województwach: dolnośląskim (24,81), podlaskim (24,52) i lubelskim (24,02). Najmniejszą wartością tego wskaźnika, podobnie, jak w przypadku poprzedniego działu charakteryzuje się województwo śląskie, gdzie wynosi on 14,85. Relatywnie niskie wartości dotyczą także województw: małopolskiego (18,98), kujawsko-pomorskiego (19,07), wielkopolskiego (47) i podkarpackiego (19,77). Tabela 4. Organizacje pozarządowe w poszczególnych województwach na 100.000 mieszkańców Województwo Liczba organizacji działu Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca na 100.000 mieszkańców Liczba organizacji działu Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy na 100.000 mieszkańców Dolnośląskie 68,01 24,81 Kujawskopomorskie 64,18 19,07 Lubelskie 114,19 24,02 Lubuskie 68,53 21,44 Łódzkie 86,59 19,94 Małopolskie 74,69 18,98 35 S t r o n a

Mazowieckie 83,79 29,92 Opolskie 88,81 21,01 Podkarpackie 83,64 19,77 Podlaskie 92,81 24,52 Pomorskie 76,05 22,74 Śląskie 52,35 14,85 Świętokrzyskie 99,90 21,76 88,88 29,23 Wielkopolskie 85,40 19,47 Warmińskomazurskie Zachodniopomorskie 62,08 23,68 Ogółem 78,30 22,08 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Dane aktualne na dzień 16.12.2014] oraz danych GUS BDL. Porównując łączną liczbę organizacji pozarządowych z obu analizowanych działów w przeliczeniu na 100 000 ludności w poszczególnych województwach, można określić wskaźnik zaangażowania społecznego, który przy średniej ogólnopolskiej wynoszącej 90,43 najwyższy jest w województwie lubelskim i wynosi tam 126,71. Duża liczba organizacji pozarządowych w przeliczeniu na liczbę ludności dotyczy także województw: świętokrzyskiego (113,15), podlaskiego (107,23) i świętokrzyskiego (103,53). Najmniej organizacji pozarządowych przynależących do działów Przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, działalność wspierająca oraz Przeciwdziałanie bezrobociu, rozwój gospodarczy w przeliczeniu na liczbę ludności zarejestrowanych jest natomiast w województwie śląskim 59,72 na 100 000 mieszkańców. Relatywnie niska wartość tego wskaźnika dotyczy także województw: kujawsko-pomorskiego (74,60), zachodniopomorskiego (76,16) i lubuskiego (79,98). 36 S t r o n a

59,7 74,6 76,2 80,0 81,1 85,0 87,4 94,9 96,3 97,4 100,7 101,5 103,5 107,0 113,1 126,7 Wykres 6. Organizacje pozarządowe w poszczególnych województwach na 100.000 mieszkańców Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Stowarzyszenia Klon/Jawor, administratora Portalu Organizacji Pozarządowych (bazy.ngo.pl) [Dane aktualne na dzień 16.12.2014] oraz danych GUS BDL 4.1.5. Współpraca instytucji w zakresie pomocy społecznej Bardzo istotnym aspektem jest współpraca pomiędzy wymienionymi podmiotami i instytucjami, która to determinuje skuteczność podejmowanych działań. Może ona obejmować m.in. takie podmioty, jak jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej, instytucje rynku pracy, przedsiębiorców, lokalne władze czy organizacje pozarządowe oraz przybierać szereg form, opierających się na zapisach ustaw regulujących działania danych podmiotów, podpisanych porozumieniach pomiędzy instytucjami lub też na nieformalnych kontaktach między pracownikami. Z tego względu, za istotnością współpracy ww. podmiotów przemawia efekt synergii, polegający na zwiększeniu efektywności i skuteczności działań opierających się na pracy zespołowej, aniżeli indywidualnych działań 30. 30 Por. J. Słoniec, Efekt organizacyjny w harmonogramowaniu jako szczególny przypadek zjawiska synergii w organizacji, Zarządzanie Przedsiębiorstwem, nr 1/2003, s. 34-42. 37 S t r o n a

Warto w tym miejscu wyszczególnić istotną rolę organizacji pozarządowych. Podejmują one szereg działań w obszarze m.in. polityki społecznej, zdrowotnej, kultury fizycznej, sportu, turystyki, kultury i dziedzictwa narodowego oraz zatrudnienia i łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej. Priorytetowe obszary objęte działaniami wynikają z poszczególnych programów współpracy z NGO w zakresie polityki społecznej sporządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Ogólnie w Polsce w 2013 roku współpracę z organizacjami pozarządowymi w zakresie pomocy społecznej podjęło ponad 32% gmin (średnia ogólnopolska), co zostało przedstawione na poniższym wykresie. Wykres 7. Współpraca gmin z organizacjami pozarządowymi w 2013 r. (średnia ogólnopolska) 31,83% Gminy, które zleciły zadania NGO 68,17% Gminy, które nie zleciły zadań NGO Źródło: Opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej i GUS (przekazanych przez OIS oraz ROPS). Szczegółowe informacje dotyczące odsetka gmin w poszczególnych województwach, które współpracują z organizacjami pozarządowymi poprzez zlecanie im zadań w zakresie pomocy społecznej oraz w których funkcjonują instytucje pomocy i wsparcia, w tym prowadzone przez organizacje pozarządowe, przedstawione zostały w formie liczbowej w poniższej tabeli oraz w formie graficznej na zamieszczonych niżej kartogramach. 38 S t r o n a

Tabela 5. Wskaźniki dot. współpracy (wg województw, 2013 r.) Województwo Odsetek gmin, które zleciły organizacjom pozarządowym zadania w trybie działalności pożytku publicznego (pomoc społeczna) i /lub w trybie zamówień publicznych (pomoc społeczna) do ogólnej liczby gmin w województwie Odsetek gmin, w których funkcjonują instytucje pomocy i wsparcia, w tym prowadzone przez organizacje pozarządowe (do wszystkich gmin) Dolnośląskie 30,18% b.d. 30,55% 36,11% Lubelskie 26,76% 39% Lubuskie 2,71% b.d. Łódzkie 18,08% 29,38% Małopolskie 46,78% 58,20% Mazowieckie 59,59% 32% Opolskie 51% 47,70% Podkarpackie 38,13% 13,13% Podlaskie 16,10% 17,80% Pomorskie 29,27% 21,14% Śląskie 34,10% 20,40% Świętokrzyskie 25,50% 41,20% 42,24% 38,79% Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie Wielkopolskie 29,20% 18,60% Zachodniopomorskie 44% 46% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej i GUS (przekazanych przez OIS oraz ROPS). Dalsza część raportu pozwala precyzyjniej określić potrzeby rozwoju współpracy, biorąc pod uwagę regionalną specyfikę. 39 S t r o n a

Odsetek gmin zlecających zadania NGO w trybie działalności pożytku publicznego (pomoc społeczna) i /lub w trybie zamówień publicznych charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem w podziale na województwa. Choć średnia ogólnopolska wynosi 31,83%, to najwyższy wskaźnik współpracy odnotowano na terenie woj. mazowieckiego, gdzie wyniósł on niemal 60%. Oprócz województwa mazowieckiego dużym odsetkiem współpracy gmin i instytucji pozarządowych może pochwalić się województwo opolskie (51,0%), a także województwa zachodniopomorskie (44,0%) i warmińsko-mazurskie (42,24%). Zdecydowanie wyróżnia się na tle pozostałych regionów woj. lubuskie, gdzie zaledwie 2,71% gmin zleciło zadania NGO. Małym odsetkiem współpracy wyróżniają się również województwa łódzkie i podlaskie, w nich bowiem procent zlecanych zadań nie przekroczył 20%. W pozostałych województwach gminy zlecają zadania NGO na poziomie od 25% (np. województwo świętokrzyskie 25,50%) do 40% (np. podkarpackie 38,13%). 40 S t r o n a

Mapa 2. Odsetek gmin, które zleciły organizacjom pozarządowym zadania w trybie działalności pożytku publicznego (pomoc społeczna) i /lub w trybie zamówień publicznych (pomoc społeczna) do ogólnej liczby gmin w województwie Źródło: Opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej i GUS (przekazanych przez OIS oraz ROPS). W przypadku odsetka gmin, w których funkcjonują instytucje pomocy i wsparcia, w tym prowadzonych przez organizacje pozarządowe, na pierwszym miejscu znalazło się woj. małopolskie. Na jego terenie wskaźnik ten przekroczył 58% (co jest wysokim wynikiem w porównaniu do średniej krajowej, wynoszącej 32,82%). Dużym wskaźnikiem mogą poszczycić się również województwo opolskie (47,7%) i województwo zachodniopomorskie (46,0%). Najniższy odsetek gmin z funkcjonującymi instytucjami pomocy i wsparcia występuje w województwie podkarpackim gdzie wynosi on 13,13%, niewiele więcej takich instytucji działa w województwach: podlaskie (17,80%) i wielkopolskie (18,60%). Całościowe wyniki nie zawierają danych z województwa dolnośląskiego i lubuskiego z powodu braku możliwości pozyskania tych danych. 41 S t r o n a

Mapa 3. Odsetek gmin, w których funkcjonują instytucje pomocy i wsparcia, w tym prowadzone przez organizacje pozarządowe (do wszystkich gmin) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Oceny Zasobów Pomocy Społecznej i GUS (przekazanych przez OIS oraz ROPS). 42 S t r o n a