Piotr Zubielik Działalność poczty polskiej w 1944 roku Okres odradzania się poczty polskiej w 1944 roku na wyzwalanych obszarach naszego kraju był wielokrotnie szczegółowo opisywany w różnych publikacjach. Tematem tym zajmował się na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku znany oławski filatelista Wincenty Piątak, szeroko ujęty został w Polskich Znakach Pocztowych, a potem w książkach wydanej w 1981 roku pracy zbiorowej pod redakcja Andrzeja Myślickiego, Poczta polska w 1944 roku, czy w rysie historycznym Znaki pocztowe Lublina do 1952 r. Janusza Koputa i Stanisław Stadnika z 2000 r. Mało znane są natomiast dokumenty źródłowe dotyczące poczty w ramach działania w Lublinie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Aby omówić działalność polskiej administracji pocztowej w tym okresie powinniśmy określić teren na jakim działała oraz dokumenty prawne, będące podstawą tworzenia placówek i sieci połączeń pocztowych. Bardzo ważnym zagadnieniem jest wiedza na temat pieniądza będącego wtedy w obiegu, a także wysokości opłat za świadczone usługi pocztowe. Wschodnia granica przyszłej Polski została uzgodniona w Moskwie przed przybyciem w lipcu 1944 roku działaczy PKWN do Lublina i opierała się na Bugu, na zachodzie wyznaczał ją przesuwający się front. Poczta polska na wyzwolonych terenach kraju oficjalnie rozpoczęła działalność 1 sierpnia 1944 roku, kiedy to ukazało się pierwsze rozporządzenie Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu. 7 sierpnia 1944 r. w Rzeczpospolitej, oficjalnym organie prasowym PKWN, opublikowano zestawienie opłat za podstawowe usługi pocztowe. W notatce prasowej poinformowano, że w uruchomionych urzędach pocztowych Lublin 1 przy Krakowskim Przedmieściu, Lublin 2 (Dworzec kolejowy) i Lublin 4 przyjmuje się zwykłe i polecone przesyłki do miejscowości w województwie lubelskim. A ponadto, że...do czasu wydania nowej emisji polskich znaczków pocztowych opłaty taryfowe uiszczać się będzie gotówką przy nadawaniu przesyłek przy okienku. Znaczki i kartki pocztowe wydane przez pocztę niemiecką są nieważne. Na terenach Polski wyzwalanych w 1944 roku w obiegu były następujące waluty: Lp. Nazwa pieniądza Opis Ważność obiegowa Reprodukcja banknotu 1 Marka niemiecka Waluta niedopuszczona do obiegu na terenach Polski wyzwalanych w 1944 roku Wycofana oficjalnie 28 X 1944 2 Złoty krakowski Środek płatniczy obowiązujący w Generalnym Gubernatorstwie Wycofany 10 I 1945 3 Rubel radziecki Środek płatniczy dopuszczony do obiegu ze względu na sytuację wojenną Wycofany 15 II 1945 1
4 Czerwoniec Jak wyżej Jak wyżej 5 Karbowaniec Pieniądz używany w bardzo ograniczonym zakresie na obszarze, gdzie obowiązywał w czasie II wojny światowej 6 Złoty polski Wprowadzony do obiegu dekretem PKWN z 24 VIII 1944 Reprodukcje banknotów udostępnione przez Stanisława Fołtę. System pieniężny został w miarę uporządkowany dekretem PKWN z 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych złotych polskich, które stały się oficjalnym środkiem płatniczym rodzącego się państwa. Dekret ten określał kurs nowej waluty do złotego krakowskiego i rubla w stosunku 1:1:1, natomiast 1 radziecki czerwoniec równał się 10 złotym. Bardzo szybko przyjęto procedury pocztowe obowiązujące w Polsce przed 1939 r., a podstawą wydawania wszelkich rozporządzeń przez Resort Komunikacji, Poczt i Telegrafu stała się ustawa z dnia 3 czerwca 1924 roku o poczcie telegrafie i telefonie. 5 września 1944 r. Dyrektor Okręgu Poczty i Telegrafów w Lublinie przedstawił kierownictwu Resortu jeden egzemplarz taryfy pocztowej, telegraficznej i telefonicznej z 1939 oraz odpis wysokości opłat od 1 sierpnia 1944 z wnioskiem o ustalenie taryfowych opłat za wszystkie świadczenia pocztowe. Argumentowano to tym, że...zachodzą bowiem coraz częstsze wypadki zwracania się do urzędów, względnie Dyrekcji o przyjęcie tego rodzaju przesyłek, za które opłaty nie są jeszcze ustalone (pisma urzędowe władz i urzędów państwowych, pisma sądowe w postępowaniu karnym i cywilnym, pospieszne przesyłki, listy za zwrotnym poświadczeniem odbioru, przesyłki poste-restante i inne), a które już obecnie można i należałoby wprowadzić do przewozu. W teczkach zgromadzonych w Archiwum Akt Nowych Warszawie znajduje się dokument, który odpowiada na te postulaty, a jest to Rozporządzenie Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 16 września 1944 r. w sprawie opłat pocztowych. Dokument ten nie został później opublikowane ani w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Poczt i Telegrafów, ani w Dzienniku Taryf Pocztowych i Telekomunikacyjnych. Rozporządzenie to zachowało się w Archiwum w postaci tzw. woskówki, czyli należy domniemywać, że zostało ono wykonane w ilości kilkuset sztuk i rozesłane działającym placówkom pocztowym. Podsumowując, możemy stwierdzić, że opłaty za przesyłki pocztowe na obszarze wyzwolonym w 1944 roku zostały określone w trzech dokumentach: a/ Rozporządzenie Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 1 sierpnia 1944 r. o ustanowieniu taryfy opłat pocztowych (AAN, zespół 185, PKWN, XII/11 i później w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Poczt i Telegrafów, nr 1, poz. 2), b/ Rozporządzenie Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 16 września 1944 r. w sprawie opłat pocztowych (AAN, zespół 185, PKWN, I/91), c/ Rozporządzenie Kierownika Resortu Poczt i Telegrafów z dnia 23 grudnia 1944 roku w sprawie opłat pocztowych (Dziennik Taryf Pocztowych i Telekomunikacyjnych z 16 stycznia 1945 r., nr 1, poz. 2). Trzeci z tych dokumentów powstał w grudniu 1944 roku, w życie wszedł 1 stycznia 1945 roku, a opublikowany został jeszcze później. Podstawowe opłaty pocztowe z tego okresu pokazano w poniższej tabeli. 2
Podstawowe opłaty pocztowe w złotych obowiązujące na ziemiach polskich w latach 1944/45 Rodzaj usługi Opłata pocztowa obowiązuje od: pocztowej 1.08.1944 16.09.1944 1.01.1945 Kartka pocztowa 0,25 0,25 0,50 List zamiejscowy do 20 g 0,50 0,50 1,00 ponad 20 do 250 g 1,00 1,00 3,00 do 50 g 0,25 0,25 1,00 ponad 50 do 250 g 0,50 0,50 2,00 ponad 250 do 500 g 1,00 1,00 3,00 ponad 500 do 1000 g - - 6,00 w pojedynczych tomach ponad 1000 do 2000 g w pojedynczych tomach - - 8,00 List wartościowy - do 5000 zł do 2000 zł a/ do opłaty za zwykły list dopłata za podaną wartość 0,50 / 1000 zł + polecenie listu 0,20 / 100 zł + polecenie listu 1,00 / 100 zł b/ opłata manipulacyjna 2,00 - - Przesyłka ekspresowa - 1,00 2 List zagraniczny do 20 g - 1,00 2,00 za każde dalsze 20 g - 0,50 1,50 Kartka pocztowa zagraniczna - 0,50 1,00 Polecenie przesyłki listowej 1,00 1,00 2,00 Dokument źródłowy 1 W rozporządzeniach o opłatach pocztowych z 16 września i 23 grudnia 1944 roku czasopisma zostały oddzielone od druków. 2 Tylko w miejscowym obszarze pocztowym. Uzupełnieniem powyższego zestawienia jest Rozporządzenie nr 11 Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 18 września 1944 r. wydane w porozumieniu z Kierownikami Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów i Resortu Administracji Publicznej w sprawie opłat za przesyłki listowe władz i urzędów państwowych. I tak opłaty, które były kredytowane, wynosiły: 1. Opłaty za przesyłki listowe wysłane przez władze i urzędy państwowe, samorządu terytorialnego i gospodarczego w poruczonym zakresie działania oraz przez przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe ustala się następująco: a/ zwykłe listy i kartki 15 gr b/ polecone listy i kartki 25 gr c/ zwykłe listy i kartki za zwrotnym poświadczeniem odbioru 25 gr d/ polecone listy i kartki za zwrotny poświadczeniem odbioru 50 gr 3
2. Opłaty za przesyłki przewidziane w 10 [opłaty za przesyłki sądowe w postępowaniu cywilnym i karnym] wymienionego rozporządzenia ustala się następująco: a/ list zwykły za zwrotnym poświadczeniem odbioru 70 gr b/ list polecony za zwrotnym poświadczeniem odbioru 1.20 gr W aktach PKWN znajduje się sprawozdanie z działalności Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafów z 8 września 1944 roku, w którym jego kierownik - inż. Jan Grubecki napisał: Poczta uruchomiła około 390 urzędów i agencji i pracuje już miesiąc przy pomocy linij lotniczych Resortu i trakcji konnej wiążących ze sobą nie objęte działaniami wojennymi powiaty trzech wojewódzkich okręgów. Od 8.9. Poczta otrzymała 3 serie znaczków pocztowych w nakładzie 150 000 i otrzymuje dalsze dwie serie w nakładzie 25 miljonów. W sprawozdaniu Resortu odnotowano też, że we wrześniu rozpoczęto przyjmowanie listów i przesyłek pocztowych przez pocztę na Pradze. Poniżej pokazano kopie rozporządzeń wprowadzających do obiegu pierwsze polskie znaczki w 1944 roku, o których mowa w sprawozdaniu inż. Grubeckiego. Kopia rozporządzenia wprowadzającego do obiegu serię Wodzów 13 IX 1944 (AAN, zesp.185, PKWN, I/91, k.1) 4
Kopia rozporządzenia wprowadzającego do obiegu serię znaczków obiegowych, tzw. Goznak 14 IX 1944, (AAN, zesp.185, PKWN, I/91, k.3) Do sprawozdania dołączono spisy czynnych urzędów i agencji p.t. według obwodów w Dyrekcji Okręgu P.iT. w Lublinie i w Poddyrekcjach w Rzeszowie i Białymstoku. Na początku września 1944 r. w okręgu lubelskim działało 16 obwodów pocztowych (Biłgoraj, Biała Podlaska, Chełm Lubelski, Hrubieszów, Krasnystaw, Kraśnik, Lubartów, Lublin 2, Łuków, Puławy, Radzyń Podlaski, Sandomierz, Siedlce, Tomaszów Lubelski, Włodawa i Zamość), w okręgu rzeszowskim 10 obwodów (Brzozów, Dębica, Jarosław, Kolbuszowa, Łańcut, Mielec, Nisko, Przemyśl, Przeworsk i Rzeszów), natomiast w okręgu białostockim tylko trzy obwody (Białystok, Bielsk Podlaski i Garwolin). Porównując spis placówek pocztowych PKWN ze spisem zawartym w książce Poczta polska w 1944 roku można stwierdzić, że w tym drugim nie ujęto 78 placówek pocztowych w okręgu lubelskim, 13 w okręgu rzeszowskim i 5 w okręgu białostockim. Spis PKWN uzupełnia daty rozpoczęcia działalności poczty w stosunku do spisu książkowego dla 55 placówek w okręgu lubelskim, 5 placówek w okręgu rzeszowskim i 3 placówek w okręgu białostockim. Dokument ten pozwala dokładnie prześledzić rozwój sieci pocztowej na wyzwalanych terenach. W wersji elektronicznej tego artykułu pokazane to zostanie w postaci animacji komputerowej. Dokumenty zgromadzone w zespole nr 185 Archiwum Akt Nowych pozwalają inaczej spojrzeć na problem tzw. wydań lokalnych, czyli nadruków na znaczkach Generalnego Gubernatorstwa, opisanych dokładnie w Polskich Znakach Pocztowych. Autorzy tego rozdziału powołują się na inicjatywy filatelistów, przytaczając poniższy cytat: Prosimy o nadruki na znaczkach okupacyjnych np. Orzeł Polski i napis Poczta Polska Lublin, PKWN Lublin i Poczta Polska, wreszcie upamiętnienie odsłonięcia pomnika ku czci Bohaterów Armii Czerwonej. Chodzi o propagandę, bo te znaczki rozejdą się po całym świecie, a ich reprodukcje będą zamieszczone we wszystkich pismach ilustrowanych. Chodzi też o sprawiedliwość. Okupant niemiecki w 1939 r. kalał znaczki pocztowe swoją wroną i drapieżną swastyką. Nadszedł czas, by czarna wrona i swastyka zniknęły pod Polskim Orłem;. Takiej satysfakcji oczekujemy od Kierownika Resortu Poczt i Telegrafów. Filateliści. 5
Tekst ten ukazał się 4 września 1944 r. w nr 33 Rzeczpospolitej pod tytułem O polskie znaczki pocztowe i wywołał natychmiastową, ostrą reakcję inż. Jana Grubeckiego, który wystosował do redakcji Rzeczpospolitej poniższy komunikat. Komunikat Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu w sprawie polskich nadruków na znaczkach Generalnego Gubernatorstwa, (AAN, zesp.185, XII/1, k.82) Z drobnymi zmianami redakcyjnymi ukazał się on 8 września 1944 r. w nr 37 Rzeczpospolitej i czytamy tam: Wobec powtarzających się od miesiąca żądań ze strony kół filatelistycznych o przedruk niemieckich znaczków Resort wyjaśnia, że wszelkie fotografje barbarzyńców hitlerowskich i ich zbójeckich godeł nie zasługują na przechowywanie ich w zbiorach i na wystawach filatelistycznych ani w oryginale, ani z przedrukiem. Godłu Narodu Polskiego i Herbowi Rzeczypospolitej tym mniej odpowiada rola pokrywania godeł zbrodni której jadowite wspomnienia winny być wytarte bez reszty z duszy całej ludzkości... Poczta Polska otrzymuje już własne znaczki w trzech seriach wykonane siłami i środkami Lublina. W najbliższych dniach ukażą się dwie dalsze serje. [ stojące na poziomie odpowiednim dla Poczty Polskiej nie umieszczono w Rz. ]. Kier. Res. K.P.i T. Inż. Jan Grubecki Działalność Poczty Polskiej w 1944 roku wymaga dalszych badań i poszukiwaniu nieznanych jeszcze materiałów źródłowych. Wersja 1.0.2 z 19 VII 2006 r. 6
Materiały źródłowe 1. Rozporządzenie Kierownika [Resortu] Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 1 sierpnia 1944 roku o ustanowieniu taryfy opłat pocztowych AAN, zespół 185 - PKWN, XII/11, 2. Rozporządzenie Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 16 września 1944 r. w sprawie opłat pocztowych - AAN, zespół 185 - PKWN, I/91, 3. Rozporządzenie Kierownika Resortu Poczt i Telegrafów z dnia 23 grudnia 1944 roku w sprawie opłat pocztowych - Dziennik Taryf Pocztowych i Telekomunikacyjnych z 16 stycznia 1945 r., nr 1, poz. 2, 4. Rozporządzenie nr 11 Kierownika Resortu Komunikacji, Poczt i Telegrafu z dnia 18 września 1944 r. wydane w porozumieniu z Kierownikami Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów i Resortu Administracji Publicznej w sprawie opłat pocztowych za przesyłki listowe władz i urzędów państwowych AAN, zespół 185 - PKWN, 5. Komunikat do Rozporządzenia nr 11 AAN, zespół 185 - PKWN, 6. Spis czynnych urzędów i agencyj p.t. według obwodów p.t. Dyrekcja Okręgu P.iT. w Lublinie, AAN, zespół 185 PKWN, XII/10, 7. Spis czynnych urzędów i agencyj p.t. według obwodów p.t. Poddyrekcja Okręgu P.iT. w Rzeszowie, AAN, zespół 185 PKWN, XII/10, 8. Spis czynnych urzędów i agencyj p.t. według obwodów p.t. Poddyrekcja Okręgu P.iT. w Białymstoku, AAN, zespół 185 PKWN, XII/10, 9. Wykaz urzędów i agencji pocztowych w Dyrekcji Okręgu P.iT. w Lublinie w porównaniu ze spisem tychże w książce Poczta polska w 1944 roku, 10. Wykaz urzędów i agencji pocztowych w Poddyrekcji Okręgu P.iT. w Rzeszowie w porównaniu ze spisem tychże w książce Poczta polska w 1944 roku, 11. Wykaz urzędów i agencji pocztowych w Poddyrekcji Okręgu P.iT. w Białymstoku w porównaniu ze spisem tychże w książce Poczta polska w 1944 roku, 7