Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN dr hab. Joanna Kulczycka, prof. AGH Systemy gospodarowania odpadami w wybranych krajach Unii Europejskiej stan obecny, planowane zmiany, szanse i zagrożenia

Wprowadzenie Zasady oceny systemów gospodarowania odpadami w UE i wybranych krajach i regionach, Modelowanie systemu gospodarki odpadami zasady, Wyniki decyzji i planów UE i ich wpływ na gospodarkę odpadami komunalnymi w Polsce szanse i zagrożenia dla Polski.

Gospodarowanie odpadami w UE W 2010 r. w UE wytworzono w sumie 2 520 mln ton odpadów. Z tej ogólnej ilości recyklingowi poddano tylko niewielką część (36 %), natomiast resztę poddano składowaniu lub spalono, mimo że około 600 mln ton odpadów nadawało się do recyklingu lub ponownego użycia (KOM 397/2014) Przewiduje się iż w UE wzrośnie ilość wywarzanych odpadów komunalnych z 446 kg/osobę (2008) do 532 kg/osobę w 2025 r. Poziom opłat za składowanie w krajach UE w 2012 r. wahał się od 3/t w Bułgarii do 107.49 w Holandii, a koszty składowania 17.50 na Litwie do 155.50 w Szwecji wyższe opłaty mniej składowanych odpadów. W przypadku spalarni podatki są tylko w 6 krajach i wahają się od 2.40/t we Francji do 54/t w Danii a koszty przyjęcia odpadów od 46/t w Czechach do 174/t w Niemczech.

Gospodarowanie odpadami w UE Źródło: Use of economic instruments and waste management performances, KE, 2012.

Komunikat KE 398/2014 Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: program Zero odpadów dla Europy

Hierarchizacja odpadów a LCA Wprowadzona hierarchizacja odpadów i ocena z wykorzystaniem metody oceny cyklu życia (LCA). Dyrektywa 2008/98/WE aby poprawić sposób, w jaki realizowane jest zapobieganie powstawaniu odpadów w państwach członkowskich, oraz ułatwić obieg najlepszych praktyk w tym obszarze, konieczne jest zaostrzenie przepisów dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów oraz wprowadzenie wymogu zobowiązującego państwa członkowskie do opracowywania programów zapobiegania powstawaniu odpadów, koncentrujących się na kluczowych elementach oddziaływania na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów i materiałów. ZALECENIA ZALECENIE KOMISJI z dnia 9 kwietnia 2013 r. w sprawie stosowania wspólnych metod pomiaru efektywności środowiskowej w cyklu życia produktów i organizacji oraz informowania o niej.

Współpraca w UE dobre praktyki Wiele problemów można rozwiązywać wzorując się na doświadczenia z innych regionów Europy, które wdrożyły systemy mające na celu np. wzrost poziom odzysku i recyklingu. Współpraca poszczególnych regionów Europy w ramach wspólnych projektów czy wymiany informacji (np. miasta partnerskie) współfinansowanych ze środków strukturalnych powinna przynieść wymierne i szybkie korzyści szczególnie dla regionów słabiej rozwiniętych, o dużym zapotrzebowaniu na kapitał inwestycyjny.

Wielka Brytania Anglia Zarzadzanie gospodarka odpadami należy do zadań władz lokalnych (Polska, Holandia, Niemcy)- opłaty to podatek lokalny zależny od wartości nieruchomości, a składowanie odpadów kosztuje 80 funtów za tonę (2014/2015), ale dla odpadów obojętnych wynosi 2,5 funta/t. Długoterminowe planowanie - Program Waste and Resources Action Plan. Redukcja składowanych odpadów z 80% w 2001 do 49% w 2010. Wzrost recyklingu materiałowego z 9% w 2001 do 25% w 2010 tj. ponad 8 millionów ton zostało poddanych recyklingowi. W 2012 aż 892,000 tony RDF były przedmiotem eksportu, podczas gdy w 2011 r. eksport ten wynosił 272,000 tony. Od 2005 r. funkcjonuje system handlu limitami na składowanie odpadów (tzw. LATS Landfill Allowance Trading System). Gminom co roku przydzielane są limity odpadów dopuszczonych do składowania.

Szkocja dobra praktyka Narodowa Strategia Gospodarki Odpadami rozwój i wdrażanie systemu gospodarki odpadami i usługami o wysoko zaplanowanej wydajności, o akceptowanym bilansie kosztów i korzyści, zdolnym do minimalizowania poziomu zagrożenia i maksymalizowania efektywnego wykorzystania zasobów i wartości z odzysku dla ochrony środowiska i zdrowia ludzkiego. 4 zasady bliskość, samowystarczalność, ostrożność (zanieczyszczający płaci), najlepsza praktycznie opcja środowiskowa (BPEO) i hierarchia odpadów. Rząd Szkocki w celu realizacji Strategii utworzył Strategiczny Fundusz Odpadów. Wstępnie ustalono jego budżet na ponad 240 milionów GBP.

Szkocja dobre praktyki Dla władz lokalnych wyodrębniono fundusze na składanie ofert odnośnie finansowania niezbędnych, nowych usług w zakresie recyklingu, odzysku jak i zakupu urządzeń. W ten sposobów zachęcone je do wprowadzania różnych rozwiązań np. dotyczących segregacji u źródła. Wprowadzono system pozwoleń na składowanie przydzielono uprawnienia władzom lokalnym na składowanie odpadów w formie elektronicznego rejestru uprawnień, który pozwala na handel uprawnieniami i uzyskiwanie bankowych pożyczek oraz pomaga lokalnym władzom realizować swoje indywidualne cele.

Szkocja Program Zero Odpadów propozycja pracowników organizacji rządowych mający wprowadzać nowe i innowacyjne rozwiązania zarówno w politykach, jak i działaniach operacyjnych, poprzez tworzenie tzw. Think-tanks (fabryki idei) w celu maksymalizacja recyklingu i zapobiegania powstawaniu odpadów. Głównym zadaniem jest proponowanie potencjalnych rozwiązań, projektów i partnerów, np. wskazanie sektorów gospodarczych, które przyczyniają się do rozwoju rynku, opisanie kluczowych działań koniecznych do wdrożenia, wskazanie potencjalnych projektów i partnerów, technologii i kluczowych zadań w polityce rządowej.

Zasady oceny systemu gospodarki odpadami Wielka Brytania Opracowanie zlecone przez rząd pt. Life Cycle Assessment of Municipal Waste Management Options technika LCA pozwala mierzyć wpływ gospodarki odpadami na środowisko, identyfikować i oceniać poszczególne rozwiązania strategiczne, ale jako narzędzie oceny nie uwzględnia wielu aspektów praktycznych, a przede wszystkim kosztów gospodarki wykorzystanie oprogramowania WRATE.

Modelowanie z wykorzystaniem techniki LCA LCA - specjalistyczne oprogramowanie do oceny i planowania gospodarki odpadami w danym regionie, IWM-2 (Integrated Waste Management Model 2), narzędzie programowe, które pozwala na utworzenie modelu gospodarki odpadami komunalnych (MSW), WRATE (The Waste Resources Assessment Tool for the Environment) umożliwia modelowanie potencjalnych skutków (obecnych i przyszłych) i wpływów odpadów na środowisko, WISARD (Waste Integrated Systems for Assessment of Recovery and Disposal), LCA-LAND - Oprogramowanie opracowane przez Wydział Inżynierii Produkcji Uniwersytetu Technicznego w Danii dla składowisk i spalarni odpadów, EASEWASTE (Environmental Assessment of Solid Waste System and Technologies) - Dania narzędzie stosowane w zarządzaniu odpadami, oblicza przepływy masy, zużycie surowców oraz odzyskane materiały jak również wszystkie emisje do ziemi, wody i powietrza.

Metodyka LCA (Life Cycle Assessment) LCA jest metodą oceny zagrożeń środowiskowych, której założeniem jest dążenie do uwzględniania wszystkich czynników, potencjalnie wpływających na środowisko, Uwzględnia się nie tylko ilość i jakość wytwarzanych odpadów i emisji (tzw. wyjścia), ale również wpływ na środowisko używanych materiałów i energii (tzw. wejścia), co skłania do efektywnego wykorzystywania zasobów, Możliwość identyfikacji oraz hierarchizacji problemów środowiskowych, a tym samym poszukiwania rozwiązań technologicznych mających zachować optymalną jakość środowiska.

Metodyka LCA (Life Cycle Assessment) Jednym z podstawowych zadań LCA jest badanie potencjalnych wpływów na środowisko procesu wytwórczego, produktu lub systemu w całym okresie życia ( od kołyski do grobu ). Wyniki prezentowane są w kategoriach wpływu (np. zmiany klimatu kg CO 2 eq ) i/lub kategoriach szkody (Pt), które pozwalają na syntetyczne ujęcie aspektów środowiskowych.

Program IWM-PL IWM-PL to narzędzie zaprojektowane dla wspierania procesu podejmowania decyzji, inwestycji związanych z gospodarką odpadami komunalnymi, na etapie ich projektowania, pomaga ocenić scenariusze i całe systemy gospodarki odpadami z wykorzystaniem metody LCA, umożliwia ocenę technologii, tj. sortowanie odpadów, kompostowanie, biogazyfikacja, proces mechanicznobiologicznego przetwarzania, termiczne przekształcanie czy składowanie odpadów.

Program IWM-PL Całościowa ocena systemu gospodarki odpadami komunalnymi obejmuje zatem następujące elementy: o analizę środowiskową z wykorzystaniem metody LCA. Bazuje na sporządzonym bilansie materiałowym i paliwowo energetycznym procesów i baz danych cyklu życia produktów, o analizę ekonomiczną dla nowych planowanych inwestycji z wykorzystaniem metody NPV, a dla bieżącej działalności rachunek zysków i strat. o Pozwala na obliczenie efektu ekologicznego i ekonomicznego dla inwestycji, programu, projektu, systemu.

Efekt ekologiczny w funduszach Dla zadań z zakresu ograniczania ilości odpadów rezultatem będzie bezpośredni efekt ekologiczny (E) obliczany jest w sposób następujący: gdzie: O 0 - ilość odpadów określonej kategorii poddanych unieszkodliwianiu innym procesom w ramach przedsięwzięcia w tonach na rok, O 1 - ilość odpadów określonej kategorii po procesach unieszkodliwiania i innych w ramach przedsięwzięcia w tonach na rok, w 0 współczynnik szkodliwości odpadów przed unieszkodliwieniem, w 1 współczynnik szkodliwości odpadów po unieszkodliwieniu. Dla zadań z zakresu rekultywacji terenów rezultat obliczany jest w sposób następujący: gdzie: P (PRZED - PO) powierzchnia odzyskanych terenów zdegradowanych.

Wydatkowanie funduszy UE Źródło: Sprawozdanie specjalne nr 20/2012 pt. Czy finansowanie w ramach działań strukturalnych projektów dotyczących infrastruktury gospodarowania odpadami komunalnymi skutecznie pomaga państwom członkowskim osiągać cele polityki UE w zakresie gospodarowania odpadami?, 2013/C 28/02.

Zalecenia dla KE i Państw Członkowskich Komisja, Parlament i Rada powinny rozważyć uzależnienie udzielania wsparcia finansowego z UE od osiągnięcia celów unijnej polityki w dziedzinie odpadów Komisja powinna oceniać dane otrzymywane od państw członkowskich pod kątem ich wiarygodności. Państwa członkowskie powinny utworzyć wiarygodne bazy danych na temat gospodarowania odpadami, aby monitorować postępy w realizacji celów unijnej polityki w dziedzinie odpadów, poparcie sprawozdań przedstawianych Komisji. jak również na Państwa członkowskie powinny wprowadzić bodźce ekonomiczne w dziedzinie gospodarowania odpadami, aby propagować zapobieganie powstawaniu odpadów i recykling, zwłaszcza za pomocą podatku od unieszkodliwiania odpadów, systemów opłat proporcjonalnych do ilości wyrzucanych odpadów oraz wprowadzania innych zachęt do systemów poboru opłat od gospodarstw domowych.

Cele zapisane w 7 unijnym programie działań w zakresie środowiska (7. EAP) zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów i uniezależnienie jej od zmian PKB, możliwie najwyższy poziom ponownego użycia i recyklingu odpadów, ograniczenie spalania do odpadów niepodlegających recyklingowi, stopniowa eliminacja składowania odpadów nadających się do odzysku, Wariant 3.1 Podniesienie celu w zakresie recyklingu/ponownego użycia odpadów komunalnych: niski: ponowne użycie/recykling 60 % odpadów do 2030 r.; 50 % do roku 2025, wysoki: ponowne użycie/recykling 70 % odpadów do 2030 r.; 60 % do roku 2025.

Ocena systemu wnioski Współpraca poszczególnych regionów Europy w ramach projektów współfinansowanych ze środków strukturalnych powinna przynieść wymierne i szybkie korzyści szczególnie dla regionów słabiej rozwiniętych, o dużym zapotrzebowaniu na kapitał inwestycyjny. Istnieje możliwość wdrożenia nowoczesnych metod oceny systemu gospodarowania odpadami, w tym z wykorzystaniem techniki LCA. Instrumenty gospodarcze np. podatki od składowania, rozszerzona odpowiedzialność wytwórcy i programy opłat proporcjonalnych do ilości wyrzucanych odpadów) są kluczowe dla realizacji celów dotyczących recyklingu i skuteczne w tym zakresie (Źródło: Use of Economic Instruments And Waste Management Performances, KE, 2012). Efektywność finansowa i ekonomiczna dla prowadzonych inwestycji w gospodarce odpadami komunalnymi powinna być uwzględniona już na etapie przygotowania koncepcji czy projektu wstępnego, w opracowaniu feasibility study przedsięwzięcia, albo w biznesplanie przy ubieganiu się o fundusze z banku.