Stres psychologiczny Wykład 13 1 Pojęcie stresu Dr Hans Selye podkreśla, że stres jest normalną reakcją biologiczną każdego organizmu - normalnym fizjologicznym zjawiskiem związanym z procesami życia. Brak reakcji stresowej oznacza śmierć organizmu. Stres towarzyszy każdemu z nas. Jest naturalną reakcją na codzienne wyzwania i życiowe zmiany - nie tylko negatywne, ale i pozytywne. Stres to nieswoista reakcja organizmu na wymagającą sytuację. Selye postawił hipotezę, że choroby są skutkiem niezdolności do radzenia sobie z ciągłym stresem (czyli niewydolnością tzw. syndromu ogólnej adaptacji), co udokumentował w pierwszej książce na temat stresu The 2 Stress of Life (1956). Definicja stresu Istnieje kilka definicji stresu, które można ująć w trzy podstawowe kategorie: Stres to reakcja organizmu w postaci mobilizacji energii do pokonywania różnorodnych przeszkód, barier, wymagań, bez względu na to, czy towarzyszą jej przyjemne czy przykre odczucia. Jest to reakcja niespecyficzna, tzn. jej rodzaj nie zależy od rodzaju czynnika, jaki ją wywołuje. Wymagania fizyczne, somatyczne, psychiczne, społeczne 3 Stres jako bodziec - przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności : ta kategoria próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, np. hałas w miejscu pracy, przykre wydarzenie wydalenia z pracy lub choroba. Stres jako reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego : ta kategoria próbuje opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na nieprzyjemne sytuacje, np. gorsze wykonanie zadania. Stres jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem, a otoczeniem - która może być oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca określonego wysiłku adaptacyjnego, albo przekraczająca możliwości jej sprostania. 4 Stres jako bodziec Wczesne badania psychologiczne nad stresem traktowały go jako sytuację zewnętrzną (bodźcową) wywołującą określone stany emocjonalne. Przykładem mogą być badania z lat 50. Basowitza i in. nad skoczkami spadochronowymi, w których stres ujmowany był jako klasa bodźców, która posiada duże prawdopodobieństwo wywołania lęku u większości ludzi [1, s.189]. Wadą traktowania stresu jako bodźca jest niedocenianie subiektywnych elementów w percepcji bodźców, zaletą zaś wyraźne zakorzenienie badań nad stresem w realiach świata zewnętrznego. Usprawiedliwia to podejście fakt, iż jakkolwiek ludzie różnią się w percepcji zdarzeń, to jednak pewne ich klasy (np. śmierć bliskich, wojny) mają podobną wagę dla bardzo różnych ludzi, bez względu na ich wiek, płeć czy wykształcenie. 5 Podejście Hansa Selye ego, Stres jako reakcja Krytykowane za okreslenie niespecyficzny. Późniejsze badania wykazały bowiem, że reakcja stresowa jest w znacznym stopniu specyficzna, tzn. jej przebieg zależy od charakteru działającego bodźca, a także od właściwości indywidualnych organizmu. określenie stresu jako reakcji przetrwało w wielu współczesnych definicjach. 6 1
Zjawisko stresu wg Selye'go przebiega w trzech fazach: 1. Stadium reakcji alarmowej. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nowa sytuacja- faza mobilizacji. W tej fazie występuje pełna mobilizacja i wykorzystanie potencjalnych możliwości jednostki. faza szoku: spadek ciśnienia, temperatury faza przeciwdziałania szokowi: wysiłki obronne, wzrost ciśnienia, temperatury 2. Stadium odporności, kiedy nauczyliśmy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stojącymi przed nami zaburzeń - faza przystosowania 3. Stadium wyczerpania, uogólnione pobudzenie całego organizmu, co prowadzi do przewlekłego stresu - wypalenie zawodowe 7 Stres jako relacja między człowiekiem a środowiskiem podejście Lazarusa. Stres psychologiczny jest szczególną relacją między osobą a środowiskiem, którą osoba ocenia jako nadwerężającą jej zasoby i zagrażającą jej dobrostanowi. traktowanie stresu jako zjawiska całkowicie subiektywnego: możemy bowiem o nim mówić tylko wówczas, gdy jednostka sama oceni swą relację ze środowiskiem jako zagrażającą. Hobfoll, Strelau i inni uważają, że o stresie można mówić zarówno wtedy, gdy występuje obiektywna rozbieżność między wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki, jak i wówczas, gdy rozbieżność ta spostrzegana jest przez jednostkę. 8 Stres w ujęciu Lazarusa i Falkman Stres to dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek. Jednostka w zetknięciu z sytuacją dokonuje oceny pierwotnej. Zadaje sobie pytanie: "Czym jest dla mnie to zdarzenie?" Wynik tego wstępnego oszacowania może mieć trojaki charakter. 9 Stres w ujęciu Lazarusa i Falkman Zdarzenie może być oceniane jako fakt bez znaczenia, albo jako korzystne, albo jako wymagające wysiłku adaptacyjnego (tj. stres). W wyniku oszacowania zdarzenie zostaje zaklasyfikowane przez jednostkę do jednej z trzech kategorii: 1. Krzywda lub strata - szkoda lub uraz już powstały. 2. Zagrożenie - krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane. 3. Wyzwanie - zdarzenie spostrzegane jest przez jednostkę jako prowokujące do walki. Po ocenie pierwotnej następuje wtórna, w której człowiek zadaje sobie pytanie: "Co mogę w tej sytuacji zrobić?" 10 Stres w ujęciu Lazarusa i Falkman Dokonane zostaje oszacowanie własnych możliwości: fizycznych. psychicznych i społecznych. Procesy oceny pierwotnej i wtórnej są współzależne i dokonują się niemalże jednocześnie. Jeżeli relacja jednostki z otoczeniem, w ocenie pierwotnej, oszacowana jest w kategoriach stresowych, to uruchomiony zostaje proces radzenia sobie (coping). Ocena wtórna decyduje o doborze określonych działań związanych z radzeniem sobie. Radzenie sobie ze stresem (coping) Lazarus i Falkman określają jako poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych i wewnętrznych żądań, które oceniane są przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające Stres może przybierać różną postać, w zależności od wielu czynników: eustres- jest to stres krótkotrwały - podnosi motywację do działania. Odczuwany jako np.: podniecenie, trema przed egzaminem, wystąpienie publiczne, często stanowi dodatkowy bodziec mobilizujący. Stres krótkotrwały nie jest chorobotwórczy. distres - występuje w okolicznościach przykrych, beznadziejnych, powoduje cierpienie, rozpacz ucieczkę od życia. stres adaptacyjny - zewnętrzny czynnik uszkadzający, wywołuje w organizmie reakcje obronną w ochronie własnego życia. Organizm ma w sobie potencjał stresu adaptacyjnego, by bez własnej woli i wiedzy adaptować się do zew. warunków: zmiana temp., wilgotność. 11 12 możliwości sprostania im. 2
Stres może przybierać różną postać, w zależności od wielu czynników: stres interpretacyjny - stresorem jest subiektywna reakcja człowieka, jego sposób interpretacji, zrozumienia sytuacji.. Źródłem zagrożenia jest percepcja człowieka i to jak on odbiera i interpretuje informacje docierające do niego. Człowiek sam dla siebie jest stresorem Stres wtórny - zagrażający, w którym nie następuje faza wygaszenia i rozładowania. Skutki tego stresu kumulują się przez dłuższy czas. Występuje ciągłe pobudzenie i bezradność, jak sobie z tym stresorem poradzić. Inną przyczyną jest to, że nie potrafimy sobie poradzić z rozładowaniem tych sił, które się w nas kumulują. Stres w ujęciu fizjologicznym i psychologicznym Stres jako fizjologiczny stan organizmu zwierzęcia lub człowieka wywołany działaniem tzw. stresora, czyli bodźca szkodliwego, bólowego, środowiskowego, socjalnego lub psychicznego o odpowiednim natężeniu Stres jako stan obciążenia systemu regulacji psychicznej powstający w sytuacji zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości. 13 14 Stres biologiczny mają charakter ewolucyjny. Kiedyś mobilizowały one organizm do obrony życia. Aktualnie straciły w dużej mierze swoje funkcje ochronne, a więc bywają kłopotliwe. Zwiększa się ilości czerwonych krwinek, co daje lepsze dotlenienie mięśni i mózgu. Rośnie napięcie mięśni - zaciskamy zęby, pięści, mamy przyspieszony oddech, serce bije znacznie szybciej. Rośnie temperatura ciała organizm natychmiast próbuje się przed tym obronić, czego skutkiem jest nadmierne pocenie się. Zwiększa się odporności na ból. 15 pobudzenie układu wegetatywnego i dokrewnego Natychmiastowy dostęp do rezerw węglowodanów, które stanowią źródło energii wszystkich procesów biochemicznych- mięśnie czerpią niezbędne paliwo w sytuacji ucieczki przed napastnikiem. Natychmiastowe skierowanie krwi do organów o strategicznym znaczeniu kosztem np. ukrwienia skóry. Ma to na celu zminimalizowanie strat energii jaką dysponuje organizm. mdłości lub biegunka- organizm dąży w ten sposób do zmniejszenia masy ciała by łatwiej sprostać zaistniałym trudnościom. W wyniku strachu wzrost wydzielania adrenaliny pomaga nam lepiej, efektywniej działać. Kiedy natomiast liczy się precyzja ruchów i skupienie, warto umieć wyeliminować wpływ zwiększonego wydzielania adrenaliny. 16 Mózgowe reakcje na stres Gdy nasz mózg odbierze sygnał o zagrożeniu, do organizmu zostają uwolnione pewne hormony i specyficzne substancje chemiczne. One uaktywniają z kolei niektóre organy i narządy organizmu. Wtedy to właśnie zachodzą reakcje, które powodują typowe objawy stresu, ale stawiają również organizm w stan gotowości. Następuje nasilenie wydzielania hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) przez przysadkę mózgową. Wysoki poziom tego hormonu pobudza korę nadnerczy powodując intensywną produkcję kortyzolu grupy glikokortykoidów (GC), naturalnych sterydów, które podnoszą wydajność organizmu i pozwalają na przystosowanie się do warunków stresowych. Stymulacja rdzenia nadnerczy prowadzi do wydzielania przez 17 komórki adrenaliny i noradrenaliny, GC przede wszystkim mobilizują ustrój do natychmiastowej ucieczki przed drapieżnikiem itp., czyli takiej reakcji na stres, która zapewni osobnikowi przetrwanie. W sytuacji gdy stres się utrzymuje te dobrotliwe dotychczas cząsteczki zwracają się przeciwko nam. Podwyższony poziom GC - głównie w hipokampie (odpowiedzialnym za procesy pamięci krótkotrwałej) w warunkach długotrwałego stresu, powoduje odwracalną atrofię komórek nerwowych (dendrytów) w hipokampie, po miesiącu zaś trwałą utratę neuronów z tego rejonu. 18 3
Układ krążenia: - przyspieszenie lub zwolnienie akcji serca - zaburzenie rytmu serca - stany skurczowe naczyń krwionośnych - bóle głowy (migreny) - zmiany w ukrwieniu kończyn - nadmierne pocenie - zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi - zaczerwienienie lub zblednięcie - omdlenia - rozszerzenie źrenic 19 Układ żołądkowo-jelitowy : - pieczenie w przełyku - nadmierne ślinienie - wysychanie śluzówki - nudności - wymioty - wzdęcia - biegunki Układ oddechowy: - utrudnione oddychanie, - duszności - formy dychawicy oskrzelowej - katar sienny - napadowa hiperwentylacja 20 Skóra: - świąd skóry - rumieńce - wypryski - wypadanie włosów - siwienie Narządy ruchu : - mrowienie - drętwienie - drżenie mięśniowe - zaburzenie równowagi (zawroty głowy) - nadwrażliwość na dotyk - nerwobóle pleców, kończyn Ogólny zespół adaptacyjny (GAS) ogólny zespół adaptacyjny w warunkach długotrwałego stresu- stanowi wynik współdziałania układu nerwowego i hormonalnego. Chroniczny stres może doprowadzić do rozwoju zaburzeń w funkcjonowaniu organów wewnętrznych oraz osobowości człowieka. Długotrwałe działanie kortyzolu powoduje starzenie się organizmu 21 22 Układ moczowo-płciowy: - trudności w oddawaniu lub niedotrzymywaniu moczu - zaburzenie erekcji i ejakulacji - stany napięcia przedmiesiączkowego - zaburzenia menstruacji Układ dokrewny - wzrost poziomu adrenaliny (lub noradrenaliny) we krwi, - wzrost poziomu hormonów we krwi i moczu, - wzrost poziomu glukozy we krwi, - wzrost cholesterolu "suchość" w jamie ustnej naprzemienne uczucia gorąca i zimna (dreszcze), Stres psychologiczny Zmiany psychologiczne dotyczą przede wszystkim procesów poznawczych (spostrzeganie, myślenie i pamięć) oraz emocjonalno - motywacyjnych. Reakcje fizjologiczne i psychologiczne są zwykle powiązane ze sobą, chociaż ich natężenie może być odmienne u każdego z nas. "Zewnętrznie" stres przejawia się pobudzeniem ruchowym, jakkolwiek reakcja stresowa może być tak silna, że prowadzi do zwolnienia, zahamowania lub całkowitego zablokowania reakcji motorycznych. wrażenie dławienia czy ucisku w gardle. 23 24 4
Fazy stresu psychologicznego Faza mobilizacji aktywizacja procesów psychologicznych np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, szybsze i bardziej intensywne reakcje, zachowanie zmienia się adekwatnie do sytuacji. Koncentrując się na zadaniach, człowiek próbuje zwalczyć stres, który w tej fazie nie osiąga jeszcze zbyt dużego nasilenia. Faza rozbrojenia na skutek przedłużającego się stresu następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudności w koncentracji logicznym myśleniu i przewidywaniu skutków własnego działania. Zahamowanie i schematyzm w działaniu, bezradność. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub gniewu. Faza destrukcji żadna czynność nie jest wykonywana poprawnie, niezdolność do adekwatnej oceny sytuacji, spadek poziomu motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, wycofanie z dalszego działania. W tej fazie ujawnia się 25 gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka, wszelka agresja. Psychologiczne reakcje na stres Reakcje psychologiczne maja charakter wyuczony, zależą od sposobu spostrzegania i i interpretowania świata i od zdolności radzenia sobie ze stresem Trzy typy reakcji psychologicznych: Emocjonalne Poznawcze Behawioralne 26 Emocjonalne reakcje na stres lęk stany depresyjne smutek, przygnębienie irytacja rozczarowanie życiem i sobą poczucie napięcia, rozdrażnienie, "nerwowość", agresywność, zmęczenie, poczucie osamotnienia, tęsknota, apatia, poczucie winy i wstydu, obniżenie samooceny 27 Reakcja emocjonalna Stres jest doświadczenie przykrym, wywołuje negatywne emocje i wysiłki zmierzające do złagodzenia cierpienia w sposób bezpośredni lub pośredni Zespół stresu pourazowego (posttraumatic stress disorder) reakcja emocjonalna po przeżyciach traumatycznych zespół reakcji stresowych, nawracający wielokrotnie, nawet po upływie długiego czasu od przykrego doświadczenia Może wystąpić odrętwienie emocjonalne w odniesieniu do codziennych zdarzeń i uczucie wyobcowania Cierpienie emocjonalne towarzyszące stresowi może powodować nasilenie różnych objawów 28 Poznawcze reakcje na stres trudności z koncentracją uwagi negatywne myślenie trudności w zapamiętywaniu i przypominaniu, utrudnienie myślenia (np. rozkojarzenie), niezdolność podejmowania decyzji nadmierne uwrażliwienie na krytykę 29 Behawioralne reakcje na stres skłonność do używania narkotyków, alkoholu i tytoniu nadużywanie alkoholu utrata apetytu lub wzmożony apetyt (objadanie się) czasem nerwowy śmiech, obgryzanie paznokci zaburzenia snu łatwe wpadanie w gniew unikanie kontaktów z ludźmi pobudliwość, niepokój (np. podniecenie ruchowe), drżączka (tremor), impulsywność działania, wyładowania emocjonalne, zaburzenia mowy, 30 5
Błędne koło stresu Błędne koło objawów nerwicowych polega na dodatnim sprzężeniu zwrotnym pomiędzy objawami. Lęk - punkt krystalizacyjny dla innych objawów Zaburzenia wegetatywne - dolegliwości bólowe, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia, zaburzenia seksualne Egocentryzm - nadmierna koncentracja uwagi na sobie i poczucie szczególnego charakteru własnych dolegliwości nerwicowych; nieuzasadnione oczekiwania wobec otoczenia (przewaga brania nad dawaniem) Następstwa stresu Krótkotrwałe - mogą ust pić wraz z sytuacją stresową. Jest indywidualną cechą każdego człowieka, jak radzi on sobie z następstwami stresu, więc to, jakie piętno pozostawi stres na organizmie i duszy człowieka od tej cechy zależy Długotrwałe działanie stresu może doprowadzić do spadku odporności organizmu na zachorowanie stres jest czynnikiem ryzyka, który nie powoduje żadnych konkretnych chorób, ale wspomaga rozwój wielu schorzeń somatycznych i zaburzeń psychicznych 31 32 Somatyczne następstwa stresu niedobory witamin i minerałów obniżenie odporności organizmu choroby serca, chorobę niedokrwienną, zawał serca, zaburzenie rytmu serca, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca chorobę wrzodów żołądka i dwunastnicy, Nadwaga i otyłość nerwice, Psychiczne następstwa stresu brak "spokoju wewnętrznego" wyniszczające dla osobowości utrata własnego "ja" walka z samym sobą zaburzenia emocjonalne nerwica, choroba psychiczna bezsenność, 33 34 Czynniki stresogenne mogą być: zewnętrzne -presja środowiska, przytłaczająca ilość zajęć, zmiana szkoły lub mieszkania, złe warunki pracy, monotonia pracy wewnętrzne (tkwiące w jednostce)- nierealistyczne oczekiwania, brak poczucia sprawowania kontroli, przynależności, kwalifikacji, przesądy, kompleksy, nieodpowiednie nawyki. Stresory środowiskowe Różnorodne czynniki wchodzące w skład naszego środowiska, czy otoczenia, mogą generować stres. Nieprzyjemnymi bodźcami mogą być: Tłok, ograniczone poczucie prywatności, Niewystarczająca przestrzeń życiowa lub przestrzeń niezbędna do pracy, Hałas, bałagan, nieporządek, zanieczyszczenie środowiska, zła organizacja w miejscu pracy. 35 36 6
Stresory poznawcze Deprywacja utrata pewnego pożądanego obiektu lub osoby; termin ten jest używany w odniesieniu do czynności pozbawiania kogoś tego obiektu lub osoby, albo do samego braku Frustracja Akt blokowania, zakłócania lub przerywania zachowania ukierunkowanego na dany cel Stan emocjonalny wynikający z tego aktu. Zazwyczaj przyjmuje się, że stan ten ma własności motywacyjne, skłaniając do zachowania, które ma obejść lub przezwyciężyć przeszkodę. Frustracja a agresja 37 Stresory chemiczne i pokarmowe Źródłem nieprzyjemnych doznań mogą być produkty żywnościowe, które spożywamy: Kofeina: podnosi poziom hormonu stresu, utrudnia sen i może zwiększać drażliwość; Słodycze - na zwiększony poziom cukrów organizm reaguje wydzieleniem zwiększonej ilości insuliny. W konsekwencji nagły przypływ energii pojawia się w miejsce osłabienia, które było efektem działania insuliny nakierowanego na obniżenie poziomu cukru we krwi. Nadmiar soli: wzrost ciśnienia krwi i uczucie stresu. niezrównoważona dieta- obfitująca w pewne składniki, zaś pozbawiona innych. w przypadku otyłości organizm doświadcza dwojakiego rodzaju stresu- fizycznego- obciążającego narządy 38 wewnętrzne oraz emocjonalnego, który wynika z braku zadowolenia z obrazu siebie. Stresory pochodne stylu zycia Wielokrotnie źródłem stresu są codzienne zdarzenia, m.in.: nadmiar lub brak zajęć, konieczność sprostania wymaganiom, które przewyższają możliwości czy umiejętności, konieczność sprostania nieprzewidzianym trudnościom, presja czasu, zmiany pewnych procedur, brak niezbędnych informacji, pomocy czy wsparcia, brak jasno określonego celu, niejasne oczekiwania szefa czy współpracowników, odpowiedzialność za ludzi, budżet czy politykę, 39 Stresory pochodne stylu życia budowanie kariery zawodowej: oczekiwanie na awans, frustracja wynikająca z niedopasowania do pełnionej roli, konieczność sprostania nowym obowiązkom wynikającym z awansu, brak jasnego planu rozwoju kariery, brak możliwości, zagrożenie utratą pracy, 40 Stresory pochodne stylu życia Stres wynikający z określonych struktur: Oczekiwania szefa lub przełożonego, Ingerowanie innych osób w naszą pracę, Wymagania klientów, Załamanie planów zawodowych, A nawet----telefon! Rodzina jako źródła stresu: Problemy finansowe, Nieporozumienia w relacjach z partnerem, Problemy zdrowotne, Zmiany w rodzinie- narodziny, śmierć, ślub, rozwód. 41 7