Joel R. Beeke Randall J. Pederson Purytanie BIOGRAFIE I DZIEŁ A przełożył Jacek Sałacki redakcja naukowa Dariusz M. Bryćko GRAND RAPIDS WARSZAWA
Tytuł orginału: Joel R. Beeke & Randall J. Pederson, Meet the Puritans With A Guide to Modern Reprints 2006 Reformation Heritage Books, 2965 Leonard St. SE, Grand Rapids, MI 49525 2010 for Polish edition Tolle Lege Institute, P.O. Box 150101, Grand Rapids, Michigan 49515, USA Przekład: Jacek Sałacki Redakcja naukowa: dr Dariusz M. Bryćko Redakcja i korekta: Weronika Sygowska-Pietrzyk Skład i łamanie: PanDawer (www.pandawer.pl) Projekt okładki: Paweł Pietrzyk wg pomysłu dra Dariusza M. Bryćko Ilustracja na okładce: Departure of the Pilgrim Fathers from Plymouth 1620, Bernard F. Gribble (1872 1962). Orginał obrazu znajduje się w Anglii, w Plymouth Art Academy. Organizacja druku: PanDawer (www.pandawer.pl) ISBN 978-0-615-34990-9 Wydawnictwo Instytut Tolle Lege P.O. Box # 150101 Grand Rapids, Michigan 49515, USA e-mail: info@tollelegeinstitute.org www.tollelegeinstitute.org
Spis treści Wstęp do polskiego wydania... XI Przedmowa... XIII Spis ilustracji... XXVII Skróty i adresy wydawców... XXIX Biografie purytanów i opisy ich dzieł Krótka historia angielskiego purytanizmu... 3 Thomas Adams... 9 Henry Ainsworth... 12 Henry Airay... 14 Joseph Alleine... 16 Richard Alleine... 21 Vincent Alsop... 24 Isaac Ambrose... 26 William Ames... 31 Robert Asty... 40 Sir Richard Baker... 42 William Bates... 44 Richard Baxter... 47 Lewis Bayly... 57 Paul Baynes... 60 Robert Bolton... 62 Samuel Bolton... 66 John Boys... 69 Anne Bradstreet... 71 William Bridge... 73 Thomas Brooks... 77 John Bunyan... 81 Anthony Burgess... 90 Jeremiah Burroughs... 94 Nicholas Byfield... 101 Thomas Cartwright... 103 Joseph Caryl... 107 Thomas Case... 111
VIII Purytanie Stephen Charnock... 115 David Clarkson... 119 Thomas Cobbet... 121 Elisha Coles... 123 John Cotton... 125 Tobias Crisp... 133 John Davenant... 137 Arthur Dent... 140 Edward Dering... 142 Thomas Doolittle... 145 George Downame... 149 John Downame... 151 Daniel Dyke... 153 Jonathan Edwards... 157 John Eliot... 189 Edward Fisher... 194 John Flavel... 197 Thomas Ford... 206 William Gearing... 208 Richard Gilpin... 210 Thomas Goodwin... 213 Thomas Gouge... 224 William Gouge... 227 Richard Greenham... 231 William Greenhill... 236 Abdiasz Grew... 240 Wilhelm Gurnall... 242 Joseph Hall... 245 George Hamond... 249 Nathanael Hardy... 251 Robert Harris... 253 Matthew Henry... 257 Philip Henry... 265 Oliver Heywood... 269 Arthur Hildersham... 274 Robert Hill... 276 Thomas Hooker... 278 Ezekiel Hopkins... 285 John Howe... 288 Thomas Jacomb... 296 James Janeway... 298 William Jenkyn... 300 Edward Johnson... 303 Benjamin Keach... 305 Edward Lawrence... 309 John Lightfoot... 311 Christopher Love... 314 William Lyford... 321
Spis treści IX Thomas Manton... 323 Edward Marbury... 329 Walter Marshall... 330 Cotton Mather... 333 Increase Mather... 342 Richard Mather... 347 Samuel Mather... 350 Matthew Mead... 352 Christopher Ness... 355 John Norton... 357 John Owen... 361 Edward Pearse... 368 William Pemble... 370 William Perkins... 373 Edward Polhill... 382 Matthew Poole... 385 John Preston... 387 Nathanael Ranew... 392 Edward Reynolds... 394 Thomas Ridgley... 398 Ralph Robinson... 400 Richard Rogers... 402 Timothy Rogers... 405 Henry Scudder... 409 Obadiah Sedgwick... 411 Samuel Sewall... 415 Thomas Shepard... 418 John Shower... 423 Richard Sibbes... 426 Henry Smith... 432 William Spurstowe... 437 Richard Steele... 441 Salomon Stoddard... 445 Lewis Stuckley... 450 George Swinnock... 453 Joseph Symonds... 455 Edward Taylor... 456 Thomas Taylor... 461 Robert Traill... 464 John Trapp... 468 George Trosse... 471 Ralph Venning... 474 Nathaniel Vincent... 477 Thomas Vincent... 480 Thomas Watson... 485 William Whitaker... 493 Michael Wigglesworth... 495 John Winthrop... 499
X Purytanie Załącznik 1: Zbiory dzieł purytanów... 503 Załącznik 2: Teologowie szkoccy... 521 Wprowadzenie angielscy purytanie i szkoccy prezbiterianie... 523 Hugh Binning... 525 Thomas Boston... 529 David Dickson... 540 James Durham... 544 Ebenezer i Ralph Erskine... 551 George Gillespie... 563 Andrew Gray... 568 William Guthrie... 572 Thomas Halyburton... 576 Samuel Rutherford... 581 Henry Scougal... 590 Załącznik 3: Teologowie Dalszej Reformacji Holenderskiej... 595 Wprowadzenie do Dalszej Reformacji Holenderskiej... 597 Wilhelmus à Brakel... 601 Alexander Comrie... 606 Theodorus Jacobus Frelinghuysen... 609 Abraham Hellenbroek... 615 Johannes Hoornbeek... 618 Jacobus Koelman... 621 Jean Taffin... 625 Willem Teellinck... 629 Theodorus van der Groe... 636 Johannes Van der Kemp... 639 Gisbertus Voetius... 641 Herman Witsius... 649 Załącznik 4: Źródła pomocnicze o purytanach... 661 Załącznik 5: Posłowie o purytanizmie i potrzebie naszych czasów... 671 Wspaniała tradycja... 673 Glosariusz terminów i wydarzeń... 675 Bibliografia pomocniczych źródeł o purytanach... 691 Indeks autorów i tytułów... 715
Wstęp do polskiego wydania Wjęzyku i kulturze polskiej określenie purytanin jest mało znane, źle rozumiane i odczuwane zazwyczaj jako negatywne, utożsamiane z hipokryzją, dewocją lub skrajną ciasnotą myślenia. Wyjątek stanowi wąskie grono osób, kojarzących purytanów być może z Weberowskimi spekulacjami na temat genezy kapitalizmu lub z polowaniem na czarownice w mieście Salem. W rzeczywistości purytanie byli przed wszystkim teologami i naukowcami, znakomicie wykształconymi na najlepszych uczelniach ówczesnej Europy, znawcami starożytnych języków, literatury antycznej, pism Ojców Kościoła i dorobku reformacji. W swoim warsztacie naukowym łączyli metody średniowiecznej scholastyki z ewangelicznym entuzjazmem i humanizmem swoich protestanckich poprzedników. Pragnęli, aby teologia była przede wszystkim praktyczna i łatwa do zrozumienia, wielu zaczęło więc upraszczać arystotelesowską logikę przez zastosowanie zasad ramizmu. William Perkins, książę purytańskich myślicieli, pisząc, że teologia jest nauką żyjących wiecznie, doskonale uchwycił jej wyjątkowy charakter. Nauka o Bogu musiała mieć, według purytanów, zastosowanie w codziennym życiu i dotyczyć spraw ludzkiej duchowości, powinności i szczęścia. Nie bez powodu byli przezywani lekarzami ludzkich dusz i sumień. Choć w wielu aspektach poglądy purytańskich teologów były zróżnicowane, przeważnie łączyła ich doktryna ewangelicko-reformowana i szacunek dla nauczania francuskiego teologa, Jana Kalwina. Te same elementy obecne były w polskiej kulturze dzięki działalności Mikołaja Reja, Jana Łaskiego i wielu innych polskich kalwinistów. Niewiele natomiast wiadomo o wpływie purytanów na duchowość Polaków, choć ich dzieła były tłumaczone na język polski już w XVII wieku (jak np. słynne Ćwiczenie w pobożności Lewisa Bayly ego), a ich idee były krytykowane przez znanego polskiego teologa reformowanego, Jana Makowskiego, wykładającego w renomowanej Akademii Franekerskiej. Dotkliwy brak w literaturze polskiej publikacji na temat purytanów jest jednym z głównych powodów, dla których Instytut Tolle Lege zdecydował się na przetłumaczenie i wydanie w Polsce książki, która na rynku amerykańskim od-
XII Purytanie niosła wielki sukces i stanowi do dziś jedyny obszerny przewodnik po biografiach i pismach angielskich, szkockich i holenderskich purytanów. *** Fragmenty Pisma Świętego cytowane są na podstawie przekładu Biblii wydanego przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne. Nieliczne wyjątki stanowią cytaty z przełożone według King James Version [Biblii Króla Jakuba], są wtedy zaznaczone skrótem KJV. Polecamy też znajdujący się na stronach 675 690. pomocny glosariusz, który zawiera definicje teologicznych i historycznych terminów. Znajdujące się w nim hasła w treści książki oznaczone są znakiem «. Informacje bibliograficzne uzupełniono o znane nam polskie wydania dzieł purytańskich, co, jak mamy nadzieję, zachęci do lektury tekstów źródłowych dostępnych w języku polskim. Cieszymy się, że jest naszym przywilejem, oddać w ręce Państwa tak wszechstronną publikację dotyczącą purytanów w pięćsetną rocznicę urodzin Jana Kalwina, którą obchodzimy w tym roku. dr Dariusz M. Bryćko Dyrektor Instytutu Tolle Lege 14 listopada 2009