MATERIAŁY I PROBLEMATYKA LOKALNYCH GRUP WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ CERAMIKI PODLASIA

KRYSTYNA MUS IA NO WICZ MATERIAŁY I PROBLEMATYKA LOKALNYCH GRUP WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ CERAMIKI PODLASIA Przyjęło się powszechnie mniemanie, powtarzane w literaturze archeologicznej, że wraz z pojawieniem się koła garncarskiego na skutek innej techniki wyrobu zmieniają się formy ceramiki słowiańskiej; zatraca się jej różnorodność, a naczynia stają się coraz bardziej ujednolicone 1. Większe ujednolicenie naczyń przypisuje się warsztatom produkcyjnym miejskim, które mając nad warsztatami produkcyjnymi wiejskimi przewagę w jakości wykonywanego produktu, dawały równocześnie formy bardziej ujednolicone tak w kształtach, jak i w zdobnictwie 2. Twierdzenia te wymagają jednak bliższego rozpatrzenia. Jako podstawę do przeprowadzenia analizy powyżej podanych ujęć przyjęto zespól form naczyń, jakie zostały uzyskane w czasie prac wykopaliskowych prowadzonych od roku 1954 na ośrodku osadniczym w Drohiczynie nad Bugiem pow. Siemiatycze 3. 1 Pogląd ten zrazu uznawał W. H e n s e 1, który w swej książce Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, Warszawa 1956, na s. 290 pisze: O ile w okresie po przednim wspólny jest wszystkim Słowianom tylko charakterystyczny sposób przygotowywania z gliny, z której lepiono naczynia, o tyle obecnie mamy do czynienia również ze znacznym ujednoliceniem form naczyń". Z czasem zmienia on jednak swoje stanowisko i uznaje w ceramice wczesnopolskiej istnienie odmian. Bliższe ich poznanie w konsekwencji pozwoli na wyznaczenie zasięgu poszczególnych grup" ceramicznych. W. H e n s e 1 skłonny jest wiązać te ceramiczne grupy z występowaniem pewnych grup dialektycznych". W. H e n s e 1, Z badań nad polską ceramiką wczesnośredniowieczną, Sprawozdania Archeologiczne", t. II, Wrocław 1956, s. 160 167. г R. Reinfuss, Garncarstwo ludowe, Warszawa 1955, s. 10: Ośrodki miejskie szybciej reagowały na wszelkie nowości zarówno techniczne, jak i w zakresie formy wykonywanych przedmiotów. Produkcja warsztatów miejskich była pod względem jakości doskonalsza i bardziej ujednolicona w formie i zdobnictwie". 3 K. Musianowicz, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w roku 1954 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne", t. XXII, Warszawa 1955, s. 332 346; K. M u s i a n o w i c z, Badania wykopaliskowe w r. 1955 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne", t. XXIII, Warszawa 1956, s. 169 176; K. Musianowicz, Grodzisko i osada w Drohiczynie, pow. siemiatycki w świetle badań 1955 т., Sprawozdania Archeologiczne" t. III, Warszawa-Wrocław-Kraków 1957, s. 190 195; K. Musianowicz, M. Miśkiewicz, E. Walicka, Wyniki badań prowadzonych w r.1956 na osadzie podgrodowej w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne", t. XXIV, Warszawa 1957, s. 337 350.

588 KRYSTYNA MUSIANOWICZ Jako materiału porównawczego użyto naczyń i fragmentów ceramiki pochodzących z osad, cmentarzysk i grodzisk Podlasia przedbuskiego i zabuskiego oraz części Mazowsza wschodniego. Wnioski uzyskane na drodze analizy ceramiki pozwoliły nam na wprowadzenie do powyższych ujęć pewnych zmian. Rozważania nasze należy rozpocząć od rozpatrzenia ceramiki z Drohiczyna. Naczynia i ich fragmenty z Drohiczyna nad Bugiem pochodzą z zespołu osad- Ryc. 1. Mapa stanowisk i zasięgu naczyń typu drohiczyńskiego" niczego, składającego się z grodziska zwanego Górą Zamkową" i z rozległych osad leżących na zachód, wschód i północ od grodziska. W skład tego zespołu wchodziła także osada leżąca po drugiej stronie Bugu, tak zwany Drohiczyn Ruski lub Ruska Strona, która spełniała nie mniej ważną rolę w ówczesnym ośrodku osadniczym. Gród w Drohiczynie, a zwłaszcza osada zachodnia, leżąca w bliskim sąsiedztwie przystani na Bugu, w okresie od końca XI do połowy XIII wieku spełniały ważną rolę w organizacji ówczesnego handlu, pośrednicząc w wymianie między Polską a Rusią 4. Nie na tym jednak kończyła się. rola Drohiczyna. Był on bowiem ośrodkiem produkcji wyrobów z rogu i ośrod- 4 K. Musianowicz, Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy u> Drohiczynie, potc. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne" t. XXIV, Warszawa 1957, s. 285 299.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 589 kiem ceramicznym, czym chcemy się w niniejszym artykule zająć. Zespół osadniczy drohiczyński, tak jak nam się zarysował w czasie prac wykopaliskowych, z grodem ośrodkiem władzy, z kwartałami osad zamieszkanymi w przeważnej części przez wojów i kupców, jeżeli chodzi o osadę zachodnią, i przez rzemieślników, jeżeli chodzi o osadę wschodnią, może pretendować do miana ośrodka miejskiego, gdy się weźmie pod uwagę ówczesne stosunki osadnicze Podlasia. Jak więc przedstawia się w nim zagadnienie produkcji garncarskiej i z jakimi formami naczyń tutaj się spotykamy? Rozpatrzywszy olbrzymią ilość materiału ceramicznego z Drohiczyna dochodzimy do wniosku, że musiało tu działać kilka pracowni garncarskich, produkujących znaczne ilości naczyń. Warstwy kulturowe osad i grodziska nasycone są w bardzo dużym stopniu fragmentami ceramiki. Tak samo obiekty odsłonięte w czasie prac wykopaliskowych jak: budynki, jamy, piece, paleniska, zawierały bardzo dużą ilość ułamków naczyń. Naczynia wyrabiane w pracowniach drohiczyńskich były lepione z wałków na kółku garncarskim, a następnie całkowicie obtaczane. Ściany naczyń są na ogół cienkie, nawet u bardzo dużych naczyń zasobowych. Do gliny jako domieszkę odchudzającą stosowano drobny i średni, biały i różowy granitowy tłuczeń. Niekiedy występują w glinie bardzo drobne blaszki miki. Masa ceramiczna używana do wyrobu naczyń jest zawsze taka sama. Barwa jest także jednolita, przeważa bowiem bardzo ciemnobrunatna lub szarobrunatna. Czasem występują tylko naczynia 0 barwie jasnobrunatnej. Tradycyjne używanie przez długi czas w ciągu istnienia ośrodka osadniczego w Drohiczynie zawsze tej samej masy ceramicznej 1 wypalanie naczyń w jednakowych warunkach, za czym przemawia jeden i ten sam stopień wypalenia naczyń i barwa uzyskiwana w piecu, świadczą o dużej umiejętności garncarzy drohiczyńskich i o ich stałym utrzymywaniu się na jednym, zresztą dość wysokim poziomie rzemiosła garncarskiego. Obok używania zawsze takiej samej masy ceramicznej i stosowania tego samego sposobu wykonania widzimy w ceramice Drohiczyna wielką różnorodność form. Przewodnim i najczęściej spotykanym typem jest naczynie o krótkim, wygiętym wylewie, krótkiej, cylindrycznej szyjce, oddzielonej od brzuśca. Największa średnica brzuśca tych naczyń wypada wysoko, przez co skraca się jego górna część. Ornament na naczyniach tego rodzaju stanowią przeważnie żłobki dotkólne ryte gęsto obok siebie na szyjce i na brzuścu, które następnie zagładzano zatracając w ten sposób ich ostrość (tabl. XXXIV, fig. 1 3). Często na górnej części brzuśca pozostawał pas wolny od ornamentu lub też niejednokrotnie pokrywano go ukośnie ułożonymi krótkimi kreskami (tabl. XXXIV, fig 4, XXXV, fig 1). Ten typ naczynia w materiale ceramicznym drohiczyńskim jest typem dominującym. Spotykamy więc tu zarówno duże, zasobowe naczynia tego kształtu, jak i całkiem małe. W niektórych warstwach kulturowych typ przewodni" niemal że eliminuje naczynia innego rodzaju. Rozmieszczenie tych naczyń w obrębie warstw kulturowych osad Dro-

590 KRYSTYNA MUSIANOWICZ hiczyna jest bardzo ciekawe. W najstarszej warstwie, datowanej na koniec XI w., istnieje pewien procent naczyń o wychylonych na zewnątrz wylewach, esowatym profilu, zdobionych liniami falistymi, rytymi grzebieniem garncarskim. W warstwach młodszych procent tych naczyń zmniejsza się na korzyść typu, przewodniego", a ostatecznie w najmłodszej typ przewodni" staje się niemal wszechwładnie panującym. Poza tym typem występują jeszcze niewielkie niskie garnki o wychylonym na zewnątrz wylewie, zaopatrzone w duże, okrągłe w przekroju ucho, umieszczone w dolnej części naczynia blisko dna (tabl. XXXV fig 2), dalej miski o wysokich ściankach, rozchylających się łagodnie ku górze, o powierzchni pokrytej gęsto obok siebie rytymi pasmami, z uchem takim jak u naczyń powyżej omówionych lub bez (tabl. XXXV, fig 3), maleńkie czarki, niskie, o wgiętych do środka ściankach, częstokroć o karbowanej krawędzi i brzegu dna, pokryte na powierzchni dookólnymi żłobkami (tabl. XXXV, fig 4). Dno tych czarek jest bardzo często zdobione rytą spiralą (tabl. XXXV, fig 5). Czarki te są zarówno bezuche, jak i z jednym grubym uchem w przekroju okrągłym, częstokroć zdobionym rytymi, krótkimi kreskami ustawionymi w jodełkę. W materiale drohiczyńskim występują także puchary na pustej nóżce z wylewem silnie wygiętym na zewnątrz, z brzuścem zaokrąglonym pokrytym z reguły pasmami dookólnym. Nóżka jest zawsze nie zdobiona. Niektóre okazy tych pucharów są zaopatrzone w grube, okrągłe w przekroju ucho, umieszczone na brzuścu puchara, blisko nóżki. Występujące bardzo licznie w materiale ceramicznym Drohiczyna naczynia z cylindrycznymi szyjkami dopełniają ilości znanych nam stąd form. Po rozpatrzeniu ceramiki z Drohiczyna widzimy więc, że różnorodność naczyń wyrabianych w pracowniach garncarskich tego ośrodka jest znaczna. Jako osobliwość ceramicznego ośrodka drohiczyńskiego należy także wymienić ornament, który pojawia się tak na naczyniach z cylindrycznymi szyjkami, jak i na typie tak zwanym przewodnim". Stanowią go gęsto obok siebie ustawione nakłucia podłużne, kwadratowe lub kątowe, które uszeregowane są w pasy pokrywające cały brzusiec naczynia, częstokroć szyję, i rzednące w miarę zbliżania się ku dnu. Jest to zresztą w obrębie zdobin jedyna osobliwość, nie znana nam poza kręgiem rozprzestrzenienia się naczyń typu drohiczyńskiego". Widzimy więc już z tego pobieżnego przeglądu, że w ośrodku produkcyjnym Drohiczyna panowało nie ubóstwo, lecz raczej duża różnorodność i bogactwo rodzajów ceramiki specyficznej dla tego ośrodka, a nie znanych nam zupełnie z innych terenów Polski. Typy naczyń charakterystycznych dla Drohiczyna nie ograniczają się tylko do występowania w omówionym powyżej zespole osadniczym. Spotykamy je bowiem także na osadach oddalonych nawet dość znacznie od grodu i osad podgrodowych. Występują więc one najpierw na osadach leżących w samym Drohiczynie, na tak zwanym stanowisku Sowa", które jest oddalone od omó-

TABLICA XXXIV Drohiczyn nad Bugiem, pow. Siemiatycze. Ceramika. 1/4 w.n.

592 KRYSTYNA MUSIANO WICZ wionego zespołu o 3 km w górę Bugu. Osada ta została w roku 1957 częściowo zbadana. Stwierdzono tutaj oprócz warstwy z fragmentami ceramiki kultury łużyckiej istnienie warstw kulturowych i obiektów pochodzących z VII VIII aż do XII-XIII w. W tej ostatniej fazie chronologicznej znajdujemy tak w warstwie kulturowej, j ak i w obiektach fragmenty naczyń tak zwanego typu przewodniego" i część pucharka na pustej nóżce, identycznego jak w Drohiczynie. Na wschód od osady na,,sowie' znajduje się osada położona na stanowisku zwanym Kozarówka". Tak jak poprzednia, i ona trwa długo. Starsze warstwy tej osady zawierały fragmenty ceramiki datowane na VII VIII w., w młodszych, pochodzących z XII XIII w., przeważały okazy należące do tak zwanego typu przewodniego", podobne nie tylko z kształtów, ale i z tworzywa do naczyń z samego Drohiczyna. Ponadto zostały tu znalezione pucharki na pustej, nie zdobionej nóżce, o wylewach silnie rozchylonych i brzuścu zaokrąglonym, zdobionym pasmami prostymi (tabl. XXXV,fig. 6). Pucharki te, tak jak analogiczne formy znane z Drohiczyna, występują tu bez uszu i z grubym w przekroju, okrągłym uchem. Przeprowadzona anahza ceramiki z obu wyżej omówionych stanowisk wykazała, że młodsze fazy tych dwóch osad są współczesne zespołowi osadniczemu w Drohiczynie i operują tymi samymi typami ceramiki, tym samym sposobem wykonania i tworzywem. Poziom techniczny naczyń wyżej omówionych nie różni się zupełnie od poziomu wykonania naczyń znanych nam z ośrodka grodowego i nie można ich odróżnić od tych ostatnich. Stąd też mogły być one bądź produkowane na miejscu, przy tym garncarze pracowali w identyczny sposób jak i grodowi i korzystali z tego samego surowca, lub też mogły być one nabywane na targach w zespole grodowym, za czym przemawia niewielkie oddalenie osad od grodu. Przyjęcie jednej albo drugiej hipotezy jest uniemożliwione na skutek pełnej identyczności ceramiki z Drohiczyna i z obu omówionych wyżej osad. Nie na tym jednak kończy się występowanie naczyń charakterystycznych dla Drohiczyna. Zasięg ich jest znacznie szerszy i obejmuje stanowiska na terenie Podlasia przedbuskiego, zabuskiego i nieliczne na Mazowszu wschodnim. Należy więc pokrótce omówić stanowiska, na których występowały interesujące nas formy ceramiki i ich ramy chronologiczne. Rozważania nasze będą jednak niepełne, gdyż niewiele sposród stanowisk, które będziemy rozpatrywać, zostało systematycznie zbadanych. W większości wypadków interesujące nas typy ceramiki pochodzą z badań powierzchniowych lub odkryć przypadkowych, co zmniejsza ich wartość, o czym będzie mowa poniżej. Z terenu Podlasia przedbuskiego typy ceramiki drohiczyńskiej znane są z cmentarzysk i osad. Tak się złożyło, że oba cmentarzyska w Łużkach i Niewiadomej pow. Sokołów, skąd znane nam są naczynia przewodniego" typu drohiczyńskiego, zostały w znacznej części zbadane. Oba te cmentarzyska należą do rodzaju cmentarzysk mazowieckich o grobach obstawianych kamieniami. Wśród inwentarza grobów tych cmentarzysk znalazły się także fragmenty ceramiki,

Т А В L I С A XXXV 5 6 Drohiczyn nad Bugiem, pow. Siemiatycze, Ceramika: Ryc. 1,4 1/2 w. n. 2 3,6 1/3 w. n. 5 w. n.

594 KRYSTYNA MUSIANOWICZ z których udało się zrekonstruować całe naczynia lub też duże ich części. Rozpatrzmy więc te okazy. Na cmentarzysku w Niewiadomej 5, datowanym na XI XII w., w grobie 41 znalazło się naczynie należące do grupy drohiczyńskiej". Jego cylindryczna szyja oddzielona jest od brzuśca, wylew krótki, charakterystyczny dla interesującego nas typu jest uszkodzony. Brzusiec i szyję naczynia pokrywają pasma proste (tabl. XXXVI, fig. 1). Typowym przedstawicielem omawianej grupy jest małe naczyńko znalezione luźno na terenie cmentarzyska. Ma ono wszelkie cechy grupy naczyń typu przewodniego". Wyodrębnioną od brzuśca szyję pokrywają żłobki na granicy szyi i brzuśca znajduje się pas ukośnie ułożonych kresek (tabl. XXXVI, fig 2). Obok tych egzemplarzy zostały znalezione na cmentarzysku w Niewiadomej w grobach nr 5, 45 i 47 fragmenty naczyń zdobionych liniami falistymi, rytymi kilkuzębowym grzebieniem garncarskim, w grobie nr 5 część naczynia zdobionego pasmami dookólnymi z wylewem wygiętym na zewnątrz, a w grobach nr 19 i 36 ułamki naczyń z cylindrycznymi szyjkami. Pozostałe okazy z grobów nr 7, 17 i 49 należą do typu przewodniego". Tak więc możemy mówić, że ilość naczyń typu drohiczyńskiego" na tym cmentarzysku wyraża się liczbą około 40%. Naczynia z cmentarzyska w Niewiadomej różnią się od typu przewodniego" nieco szerszymi dnami i proporcjami, a ich wykonanie jest mniej doskonałe, tłuczeń w glinie grubszy i wygładzenie powierzchni mniej staranne. Także kolor gliny, bardziej jasny, różni się od ciemnych glin naczyń Drohiczyna. Musimy więc liczyć się w tym wypadku z ich miejscową produkcją w wiejskim ośrodku garncarskim. Drugim zbadanym, acz niecałkowicie, cmentarzyskiem Podlasia jest cmentarzysko w Łużkach pow. Sokołów 6. Tak jak poprzednio omówione, jest ono mazowieckie o grobach obstawianych kamieniami. Datę jego użytkowania należy zamknąć, jak i cmentarzyska w Niewiadomej, w granicach XI XII w. Na stanowisku tym mamy także do czynienia z przewodnim" typem ceramiki drohiczyńskiej. Pomijając drobne, nic nam nie mówiące fragmenty ceramiki, widzimy, że górne części interesującego nas typu naczyń zostały znalezione w grobach nr 2, 4 i 12. W grobie nr 4 znalazły się dwa fragmenty, a w grobie nr 12 liczne, z których udało się zrekonstruować duże części dwóch naczyń 5 K. Musianowicz, Z zagadnień osadnictwa wczesnohistorycznego pow. Sokołów Podl., Wiadomości Archeologiczne", t. XVII, Warszawa 1951, s. 236 i n., tabl. LX, ryc. 6, tabl. LXII, ryc. 5, tabl. LXIII, ryc. 4; S. Nosek, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska", Vol. VI, Sectio F, Lublin-Kraków 1957, s. 339 341. K. Musianowicz, Z zagadnień osadnictwa wczesnohistorycznego pow. Sokołów Podt., Wiadomości Archeologiczne", t. XVII, Warszawa 1951, s. 232 i n., tabl. LVII, ryc. 14, tabl. LVIII, ryc. 4 5, tabl. LX, ryc. 4; S. Nosek, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska", Vol.VI, Sectio F, Lublin-Kraków 1957, s. 337 339.

TABLICA X X X V I Niewiadoma, pow. Sokołów Podlaski f(ryc. 1 2); Łużki, pow. Sokołów Podlaski (ryc. 4 3); 1 4) 1/2 w.n. 38*

596 KRYSTYNA MUSIANOWICZ (tabl. XXXVI, fig 3 4), wreszcie mamy je także w grobach nr 29 i 30. Znalazło się tu również luźno jedno naczyńko interesującego nas typu (tabl. XXXVII, fig 1). W grobie nr 1 wystąpił fragment naczynia z cylindryczną szyjką. Tak więc procentowy stosunek naczyń typu drobiczyńskiego" do naczyń innego rodzaju należałoby wyrazić jako 90%. Po rozpatrzeniu naczyń z cmentarzyska w Łużkacb od strony ich kształtów należy omówić tworzywo, z którego zostały wykonane, i poziom ich wyrobu. Glina użyta do produkcji naczyń różni się zasadniczo od gliny używanej w Drohiczynie. Jest ona bardziej tłusta, jasnobrunatna, znajdujemy w niej dość duże ziarna tłucznia. Sposób wykonania okazów z Łużek jest bardziej prymitywny i mniej dokładny. Tak więc i w wypadku wyżej omówionym musimy się liczyć z tym, że są one produktem miejscowych pracowni wiejskich. Pozostałe stanowiska, na których wystąpiły fragmenty ceramiki analogicznej jak w Drohiczynie, nie były badane systematycznie. Fragmenty te zostały uzyskane tylko na drodze badań powierzchniowych lub ratowniczych. Najbardziej systematyczne badania ratownicze zostały przeprowadzone na osadzie w Mogielnicy pow. Łosice 7. Stąd pochodzi dość dużo materiału, tak że wnioski nasze odnośnie do występowania tu naczyń typu drobiczyńskiego" i procentowego stosunku do naczyń innych typów będą najpełniejsze. Osadę tę, której czas istnienia jest długi, na podstawie analizy form ceramiki można by datować od końca X do XII w. Starsze naczynia występują tu w małej ilości. Większość materiału pozwala nam na datowanie jej na drugą połowę XII w. E. Walicka, która opracowała osadę w Mogielnicy, występujące tu ułamki naczyń typu drohiczyńskiego" zaliczała do grupy siódmej. Grupę tę reprezentuje zaledwie kilka fragmentów, tak że stanowią one w materiale ceramicznym osady tylko niewielki procent. Autorka opracowania zastanawia się nad tą grupą, rozważając, czy naczynia jej były sprowadzane tu z Drohiczyna, czy też produkowane na miejscu. Po analizie form ceramiki grupy siódmej niektóre egzemplarze tej grupy różnią się pewnymi elementami od naczyń typu przewodniego" z Drohiczyna dochodzi do wniosku, że były one produkowane na miejscu. Procent naczyń omawianego typu na osadzie mogielnickiej można by określić na 5% ogólnego materiału ceramicznego. Interesujące nas typy naczyń znamy także z miejscowości położonej w bliskim sąsiedztwie Drohiczyna, tj. z Bużysk pow. Sokołów Podlaski. Materiał ceramiczny z tego stanowiska, znajdujący się w zbiorach PMA, reprezentuje naczynia wyłącznie typu drohiczyńskiego" z charakterystycznym dla nich zagładzonym pasmowym ornamentem oraz fragment czarki o krawędzi wychylonej na zewnątrz. Czarkę zdobią pasma, a tuż pod krawędzią pas rytych ukośnie żłobków. Ten ostatni typ naczynia występuje także często w cerami- 7 E. Walicka, Wczesnośredniowieczna osada w miejscowości Mogielnica, pow. Sokołów, Wiadomości Archeologiczne", t. XXIV, Warszawa 1957, s. 360 i п., tabl. LX, ryc. 17.

TABLICA XXXVII Łu z к i, pow. Sokołów Podlaski (ryc. 1); Niemiarowo-Sochy pow. Siemiatycze (ryc. 2 6); 1-6 1/2 w.n.

598 KRYSTYNA MUSIANOWICZ cznym materiale Drohiczyna. Stanowisko z Bużysk należy datować na XII, połowę XIII w. We wsi Brzozów pow. Siedlce 8 0. Warpechowski w czasie badań powierzchniowych zebrał z kilkunastu jam wiele fragmentów ceramiki. Na podstawie ich można datować tę osadę na XI XII w. W przeważającej ilości znalezione w Brzozowie ułamki pochodzą z naczyń o wylewie wygiętym na zewnątrz, krawędzi ściętej ukośnie i wyciągniętej ku dołowi. Brzusiec pokryty jest szerokimi, łagodnie rytymi liniami falistymi, ustawionymi w kilku rzędach. Dolną część naczynia zajmują proste pasma zamknięte, ryte kilkuzębowym grzebieniem garncarskim, ustawione rzadko. Barwa omawianych naczyń z reguły jest brunatnordzawa. Wśród tego dość jednolitego na ogół materiału ceramicznego wyróżnia się jeden ułamek pochodzący z jamy nr 13, który ma bardzo bliskie analogie do typu przewodniego". Jest to fragment górnej części małego naczyńka o krótkim wylewie, wygiętym niemal pod kątem prostym na zewnątrz. Szyja, wyraźnie oddzielona od brzuśca, pokryta jest gęsto obok siebie ustawionymi żłobkami, nie zagładzanymi. Widzimy więc, że procent naczyń typu drohiczyńskiego" na tej osadzie jest znikomy. Jednak pomimo to sądząc z wykonania i tworzywa naczyńko nie zawędrowało tu z Drohiczyna i nie powstało w pracowniach tamtejszego ośrodka garncarskiego. Inne stanowiska przedbuskiego Podlasia, na których były prowadzone badania powierzchniowe, dostarczyły mało ceramiki. Wśród niej znalazły się tylko pojedyncze fragmenty naczyń typu drohiczyńskiego". Na osadzie w miejscowości Małożew pow. Sokołów 9, pochodzącej z XI XII w., wystąpiły ułamki naczyń zdobione pasmami prostymi, słabo zaznaczoną linią falistą i bez ornamentu. Znalazł się tu także jeden fragment naczynia, który posiada bardzo bliskie analogie do ceramiki typu drohiczyńskiego". Jest to część górnej partii naczynia o wylewie w sposób charakterystyczny dla tej grupy wygiętym na zewnątrz i szyi wyodrębnionej. Na szyi znajdują się dwie linie równoległe. Wreszcie na osadzie we wsi Zabuże pow. Łosice 10 wśród innych znalazł się także fragment naczynia omawianego typu. Jest to górna część z wylewem w zwykły sposób dla tej grupy wychylonym na zewnątrz, szyja wyodrębniona od brzuśca, na szyjce równoległe pasma poziome. W wylewie naczynie to ma charakterystyczny dla omawianej grupy, wgłębiony karb. Tak więc na Podlasiu przedbuskim mamy stanowiska, na których procent naczyń interesującego nas typu przeważa, jak na cmentarzysku w Łużkach i osadzie Bużyska, aż do stanowisk, na których w masie naczyń innego rodzaju 8 W zbiorach Pańctwowego Muzeum Archeologicznego. K. Dąbrowski, Wczesnośredniowieczna osada we wsi Małożewo, pow. Sokołów Podlaski, Wiadomości Archeologiczne", t. XX, Warszawa 1954, s. 307, rye. 1. 10 K. Dąbrowski, Archeologiczne badania powierzchniowe w dolinie rzeki Bugu, Dawna Kultura" r. 1954, nr 3, s. 132 135, ryc. 3 b.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 599 trafiają się tylko pojedyncze okazy. Wziąwszy to pod uwagę widzimy, że trudne jest wyciąganie wniosków i porównywanie stanowisk tych, które były badane systematycznie i z których mamy dużą ilość fragmentów ceramiki, ze stanowiskami, o których nasze wiadomości czerpiemy z krótkotrwałych badań powierzchniowych, a materiał z nich ogranicza się do kilkunastu lub kilkudziesięciu fragmentów ceramiki. Ale nawet i te badania dostarczyły ułamków ceramiki typu drohiczyńskiego". Na Podlasiu zabuskim naczynia typu drohiczyńskiego" występują także na kilku stanowiskach, które należy tu pokrótce omówić. Tak jak i na Podlasiu przedbuskim, naczynia te występują na cmentarzyskach i osadach. Największa ilość naczyń analogicznych do typu przewodniego" została odkryta w czasie prac wykopaliskowych na cmentarzysku we wsi Niewiarowo-Sochy pow. Siemiatycze 11. Cmentarzysko to z XII XIII w. jest mazowieckie z grobami w obstawach kamiennych. Nad grobami znajdował się bruk kamienny, a wśród niego fragmenty ceramiki, z których udało się wykleić całe lub też duże fragmenty naczyń. I znowu widzimy, że procent naczyń typu drohiczyńskiego" jest znaczny. Znalazły się one w takich grobach, jak 4, 6, 7, 13, 15, 21 i 33. Z ułamków występujących w grobach nr 17, 28 i 35 udało się wykleić po dwa naczynia. Tak więc oba okazy pochodzące z grobu nr 17 mają kształt zwykły dla naczyń drohiczyńskich i żłobki zagładzane, ryte gęsto na brzuścu i szyi (tabl. XXXVII, fig. 2). Jedno z tych raczyń ma nawet między szyją a brzuścem pas wolny od ornamentu, element tak często spotykany na naczyniach w Drohiczynie. Z grobu nr 28 pochodzą dwa okazy o identycznych kształtach i sposobie zdobienia (tabl. XXXVII, fig. 3), a z grobu nr 35 także dwa (tabl. XXXVII, fig. 4), z których jeden ma na granicy szyi i brzuśca pas ukośnie ustawionych, krótkich kresek (tabl. XXXVII, fig. 5). Na uwagę zasługuje także naczynie z grobu nr 26, które przy zwykłym dla grupy drohiczyńskiej" kształcie ma na szyi i brzuścu szereg podłużnych nakłuć, ustawionych pasowo gęsto obok siebie (tabl. XXXVII, fig. 6). Egzemplarz ten nie jest odosobniony na omawianym cmentarzysku, gdyż analogiczne nakłucia podłużne lub kątowe występują na fragmentach naczyń z grobów nr 15, 17 i 31. Oprócz wyżej omówionych mamy na cmentarzysku w Niewiarowie okazy należące do innych grup. Pomijając naczynie z cylindryczną szyjką z grobu nr 13 brzusiec i szyjka tego naczynia pokryte są blisko obok siebie rytymi pasmami prostymi, zagładzanymi, na skutek czego stoi ono blisko naczyń interesującej nas grupy mamy egzemplarze z cylindrycznymi szyjkami z grobu nr 30 i 31, fragmenty zdobione prostymi pasmami nie zagładzanymi i z wygiętymi na zewnątrz wylewami. Mamy także całe naczynie z grobu nr 26, które ma wylew wygięty na zewnątrz 11 K. Musianowicz, Przyczynki do osadnictwa mazowieckiego na Podlasiu ic XII XIII w., Światowit", t. XXI, Warszawa 1956, s. 248 i п., ryc. 2 11.

600 KRYSTYNA MJSIANOWICZ i linię falistą, rytą tuż pod wylewem. Jeżeli naczynia innych typów, niedrohiczyńskie", stanowią w materiale ceramicznym cmentarzyska w Niewiarowie 45%, to i tak uzyskamy 55% naczyń należących do interesującej nas grupy. Naczynia z Niewiarowa różnią się od okazów z Drohiczyna sposobem wykonania i tworzywem. Są od nich nieco prymitywniejsze i mniej starańine wykonane. Drugim cmentarzyskiem z terenu Podlasia zabuskiego jest cmentarzysko we wsi Słochy-Ogrodniki pow. Siemiatycze 12. Nie było ono badane systematycznie, ograniczono się jedynie do zebrania z jego powierzchni fragmentów ceramiki. Cmentarzysko to, jak i poprzednio omawiane, jest mazowieckie z grobami obłożonymi kamieniami w kwadrat. Na cmentarzysku tym W. Bernat znalazł fragment naczynia z charakterystycznie dla grupy drohiczyńskiej" wygiętym wylewem. Nie można jednak poza stwierdzeniem tego faktu oznaczyć procentu naczyń tego typu i ilości występujących tu naczyń innego rodzaju, gdyż autor notatki, niestety, innych fragmentów nie opisuje. Na cmentarzysku w Kamiance pow. Siemiatycze 13 zostały także znalezione ułamki naczyń zdobione pasmami prostymi, zagładzanymi. Niestety, nie znalazł się tutaj ani jeden okaz części górnej naczynia, st4d też w naszych rozważaniach grają one małą rolę. Na uwagę zasługuje także cmentarzysko w Kuraszewie pow. Bielsk Podlaski 14. Cmentarzysko to jest ciałopalne, choć należy do typu mazowieckich. Groby mają obwarowanie z dużych kamieni w kwadrat lub owal i przykryte są brukiem kamiennym. Fragmenty naczyń występowały tu zapewne, tak jak i na cmentarzysku w Niewiarowie, wśród bruku kamiennego. W muzeum w Grodnie do ostatniej wojny znajdowały się z tego cmentarzyska następujące fragmenty ceramiki, które mają analogie do okazów z Drohiczyna. Są to; kilka górnych części naczyń o kołnierzu wygiętym na zewnątrz w charakterystyczny dla grupy drohiczyńskiej" sposób. Na brzuścu i szyjce egzemplarze te zdobione są gęsto obok siebie ułożonymi żłobkami. Znalazła się tutaj także nóżka naczynia, z pewnością pucharu, o dnie lekko wklęsłym. Identyczne nóżki od pucharków występowały w drohiczyńskim zespole osadniczym. Wreszcie ostatnią analogię od grupy drohiczyńskiej" stanowi naczynie o wylewie wygiętym na zewnątrz, którego cała powierzchnia pokryta jest gęsto obok siebie ustawionymi rytymi kątami. Tak \<ięc w tym wypadku analogię tworzy i ie kształt naczynia, lecz ornament pokrywający jego powierzchnię. Pozostałe fragmenty to ułamki o cylindrycznych szyjkach, które na brzuścu mają 12 W. Bernat, Ślady osadnictwa z okresu wczesnośredniowiecznego w miejscowości Ogrodniki, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne", t. XXII, Warszawa 1955, s. 89 90, ryc.l. 13 K. M u s i a n o w i с z, Przyczynki ' do osadnictwa mazowieckiego na Podlasia w XII XIII w., Światowit", t. XXI, Warszawa 1956, 8. 265. 14 Zbiory muzeum w Grodnie. Z. Rajewski, Sprawozdanie z badań przedhistorycznych na obszarze województwa wileńskiego i białostockiego, Z otchłani wieków", t. VII (1922), s. 95 96.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 601 grube karby, a na granicy szyi i brzuśca pas ukośnie rytych, krótkich kresek. Sama krawędź wylewu ścięta jest ukośnie do wnętrza naczynia w sposób znany nam dobrze z Drohiczyna. Tak więc i te fragmenty mają wiele cech wspólnych z analogicznymi drohiczyńskimi" naczyniami. Cmentarzysko w Kuraszewie jest obecnie najbardziej ku północy wysuniętym punktem, na którym wystąpiły naczynia mające ścisłe odpowiedniki w Drohiczynie. Stanowisko to także leży poza zwartym -zasięgiem naczyń typu drohiczyńskiego". I w tym wypadku musimy się liczyć z ich miejscowym wyrobem. Określenie nawet w przybliżeniu procentu naczyń grupy drohiczyńskiej" na tym cmentarzysku jest bardzo trudne, gdyż nie wiemy, jakie jeszcze okazy poza wyżej wspomnianymi tu występowały. Przedmioty z grobów były przekazane do muzeum po ich zniszczeniu przez okoliczną ludność. Analogiczne naczynia znamy także z osad. We wsi Granne pow. Siemiatycze 16 Z. Szmit znalazł w palenisku fragment naczynia co do kszałtu, ornamentu i barwy identyczny z naczyniami odkrytymi w Drohiczynie. Jest to ułamek naczynia tak zwanego typu przewodniego". Szyjka i brzusiec pokryte są gęsto obok siebie rytymi żłobkami, szyję od brzuśca oddziela pas wolny od ornamentu. Żłobki są zagładzane. Razem z omówionym powyżej okazem wystąpił ułamek naczynia z cylindryczną gładką szyjką. Na drugim stanowisku w tej wsi, na cmentarzu, został znaleziony wśród innych także jeden ułamek niemal identyczny jak w Drohiczynie. Żłobki tego okazu, gęsto ryte, są zagładzane, wylew krótki, ostro wygięty na zewnątrz. Wewnątrz wylewu charakterystyczne dla naczyń tej grupy wgłębienie. Oprócz niego znalazły się tutaj także dwa małe ułamki, zdobione liniami prostymi, zagładzanymi. Zagładzanie żłobków po ich wyżłobieniu na powierzchni naczynia jest charakterystyczne dla grupy drohiczyńskiej". Wreszcie na trzecim z odkrytych przez Z. Szmita stanowisk w Grannem, na tak zwanej Bindudze", znalazł się fragment górnej części naczynia z charakterystycznym wygięciem wylewu i zdobieniem żłobkami zagładzanymi. Obok niego wystąpił ułamek zdobiony linią falistą i pasmami prostymi. Wziąwszy więc pod uwagę stosunek ilościowy form naczyń drohiczyńskich" do naczyń innych typów możemy je ogólnie określić jako 25 30%. Na stanowisku tym były przeprowadzone tylko badania powierzchniowe. Być może, że systematyczne badania zmieniłyby stan ilościowy typu drohiczyńskiego", przesuwając go w jedną lub w drugą stronę. Innym stanowiskiem z terenu Podlasia zabuskiego, na którym spotykamy także interesujący nas typ naczyń, to Ostrożany pow. Siemiatycze 16. Wśród występujących tu ułamków ceramiki zdobionych liniami prostymi, nie zagładzanymi, znalazły się także dwa należące do typu przewodniego". Jeden 15 W zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego. 14 Tamże.

602 KRYSTYNA MUSIANOWICZ z okazów tych pochodzi z górnej części brzuśca i zdobiony jest w charakterystyczny dla tych naczyń sposób, mianowicie pasmami prostymi, które od szyi oddziela pas nie pokryty ornamentem; drugi fragment to górna część naczynia 0 długim wylewie, wygiętym ostro na zewnątrz, wewnątrz wylewu wgłębiony karb. Na szyi znajdują się dwa nie zagładzane żłobki poziome. Procent typu drohiczyńskiego" do innych naczyń na stanowisku w Ostrożanach możemy określić na 25 30. Typ naczyń znanych z Drohiczyna został znaleziony także w osadach położonych we wsi Słochy-Ogrodniki pow. Siemiatycze 17. Osady te, datowane na XI XII w., w przeważnej części zostały zniszczone. Badania ratownicze przeprowadził tu R. Jakimowicz, który zebrał na nich fragmenty ceramiki i wyróżnił kilka jam z dużą ich ilością. Wśród nich znalazły się tylko cztery ułamki, które mają bardzo bliskie analogie do naczyń-typu drohiczyńskiego". Typ naczyń i zdobienie tych okazów jest zupełnie analogiczne do omawianej grupy. M. Miśkiewicz, która opracowała osady w Słochach-Ogrodnikach, zwraca uwagę na te cztery wymienione powyżej ułamki ceramiki, znajdując w występowaniu ich tutaj ciekawy przyczynek do rozprzestrzeniania się naczyń tego rodzaju. Pozostał nam do omówienia zasięg interesującego nas typu nie na Podlasiu, lecz na Mazowszu wschodnim. Tutaj przy obecnym stanie badań mamy do czynienia z dwoma stanowiskami; Kamionka Nadbużna pow. Ostrów Maz. 1 Dmochy-Rodzonki pow. Wysokie Maz. Z tych dwu stanowisk na szczególne omówienie zasługuje stanowisko pierwsze. Osada produkcyjna metalurgiczno- -kowalska w Kamionce Nadbużnej badana była systematycznie od 1955 roku przez L. R a u h u t a 18 Autor prac odkrył tutaj liczne jamy i budynek służący celom produkcyjnym. Wśród bardzo dużej ilości fragmentów ceramiki pochodzących z tej osady wiele ma ścisłe analogie do naczyń znanych nam z Drohiczyna. Okazy te mają identycznie wygięte na zewnątrz wylewy, w których znajduje się charakterystyczne wgłębienie. Szyje są wyodrębnione od brzuśców i wraz z brzuścem pokryte tak jak na naczyniach z Drohiczyna gęsto obok siebie ułożonymi żłobkami prostymi (tabl. XXX VIII, fig. 1). Obok nich występują także takie, które operują nowymi elementami zdobniczymi, na przykład szyje identycznie zbudowane jak i u typu przewodniego", pokryte są linią 17 M. Miśkiewicz, Dwie osady wczesnośredniowieczne we wsi Slochy-Ogrodniki, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne" t. XXIV, Warszawa 1957, s. 351 359, tabl. LVIII, rye. 1 2. 18 L. R a u h u t, Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecznego ośrodka metalurgiczno- -kowalskiego we wsi Kamionka Nadbużna, pow. Ostrów Maz., Wiadomość Archeologiczne", t. XXIII, Warszawa 1956, s. 342 351, tabl. XXXVII, ryc. 1,4,7,11, tabl. XXXVIII, rye. 1; tenże, Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecznej osady produkcyjnej we wsi Kamionka Nadbużna, pow. Ostrów Maz., Wiadomości Archeologiczne", t. XXIV, Warszawa 1957, s. 324 336, tabl. XLIX, ryc. 2, 9, 12, tabl. LI, ryc. 6, 14.

TABLICA XXXVIII Kamionka Nadbużna. pow. Ostrów Mazowiecki Ceramika 1 3 1/3 w.n; 4-5. - w. n.

604 KRYSTYNA MUSIANOWICZ falistą pojedynczą lub podwójną (tabl. XXXVIII, fig 2). Ten motyw zdobniczy stanowi nowość w stosunku do klasycznego typu przewodniego". W roku 1955 ilość naczyń charakterystycznych dla omawianej grupy w stosunku do innych wynosiła 60%. Prace prowadzone w 1956 roku stosunek ten zmieniły na niekorzyść interesującej nas grupy. Rok ten przyniósł także nowe elementy zdobnicze na formach naczyń typu przewodniego". Tak więc naczynia na szyjce i brzuścu noszą zwykłe żłobki proste, na granicy szyi i brzuśca natomiast pojawia się Unia falista, element zdobniczy nie występujący zupełnie na tym rodzaju naczyń w Drohiczynie (tabl. XXXVIII, fig 3). Formą zupełnie podobną do analogicznych okazów z Drohiczyna jest mała miseczka z uchem w przekroju okrągłym, umieszczonym w dolnej jej części (tabl. XXXVIII, fig. 5). Naczyńko to ma liczne analogie wśród odnośnego typu w Drohiczynie. Zwraca także uwagę w materiale ceramicznym Kamionki Nadbużnej fragment naczynia, pokryty gęsto ustawionymi obok siebie, uszeregowanymi w linie prostokąt' nymi nakłuciami, co jest także charakterystyczne dla grupy drohiczyńskiej". Występują tu niejednokrotnie uszy grube, lepione w ręku, w przekroju okrągłe (tabl. XXX VIII, fig 4), z którymi tak często mamy do czynienia w Drohiczynie. Znalazła się także w Kamionce część miski o ściankach zwężających się ku dnu i mały fragment pucharka na pustej nóżce. Oba te naczynia stanowią część składową grupy drohiczyńskiej". Obok naczyń, które mają analogie wśród ceramiki Drohiczyna, znamy z Kamionki i inne formy. Występuje tutaj wiele okazów, które na granicy szyi i brzuśca mają wyraźnie zaznaczony bark. Element ten stanowi cechę charakterystyczną naczyń spotykanych na Mazowszu. Procent naczyń o tym elemencie zdobniczym jest stosunkowo duży. Stanowisko w Kamionce Nadbużnej możemy scharakteryzować w ten sposób, że po trzech latach badań 40% materiału ceramicznego ma ścisłe analogie z naczyniami spotykanymi w Drohiczynie, natomiast 50% stanowią naczynia, które są charakterystyczne dla Mazowsza, a 10% to formy mieszane, dające się przydzielić tak do jednej, jak i do drugiej grupy. Osada w Kamionce datowana jest na połowę XII w. 19 Ostatnim stanowiskiem, na którym znalazł się jeden fragment naczynia typu drohiczyńskiego", jest grodzisko w Dmochach-Rodzonkach pow. Wysokie Maz. 20 Z grodziska w Dmochach pochodzi ułamek górnej części naczynia; wylew tego okazu jest wychylony na zewnątrz w charakterystyczny sposób dla naczyń interesującej nas grupy. W wylewie znajduje się wgłębienie, szyja wyodrębniona od brzuśca pokryta jest gęsto obok siebie rytymi żłobkami. Ran- Dane liczbowe poszczególnych typów naczyń zawdzięczam autorowi prac L. butowi. W. Bernat, Grodzisko w miejscowości Dmochy-Rodzonki, pow. Wysokie Maz., Wiadomości Archeologiczne", t. XX, Warszawa 1954, s. 304 305, ryc. 2.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 605 Zespół fragmentów ceramiki znalezionych na grodzisku datuje go na XII-XIII w. Tak przedstawiałyby się stanowiska, na których mamy do czynienia z naczyniami, fragmentami lub jednym fragmentem wchodzącymi w skład omawianej grupy ceramicznej. Widzimy więc, że w naszych rozważaniach zarysował się zwarty teren, na którym występują naczynia interesującej nas grupy. Punkt centralny tej grupy stanowi ośrodek osadniczy w Drohiczynie. Naczynia omawiane występują w połączeniu z innymi typami, stanowiąc wśród nich większy lub mniejszy procent. Musimy wziąć także pod uwagę ten fakt, że niektóre z osad istnieją długo i że okres ich trwania jest znaczny. Stąd do porównań należałoby brać tylko ceramikę z tych warstw, które chronologicznie odpowiadają odnośnym warstwom ośrodka osadniczego w Drohiczynie. Tymczasem większość stanowisk nie była badana systematycznie, co utrudnia bardzo ustalenie procentów i przeprowadzenie właściwych rozważań. Najważniejsze dla naszych dowodzeń będą stanowiska badane systematycznie, jak osada w Kamionce Nadbużnej, która trwa krótki okres czasu jako osada produkcyjna, lub cmentarzyska w Łużkach, Niewiadomej i Niewiarowie-Sochach. Wszystkie te stanowiska ramami chronologicznymi odpowiadają granicom czasowym ośrodka osadniczego w Drohiczynie. W rozważaniach naszych trzeba wziąć także pod uwagę fakt, że w samym Drohiczynie nie występują tylko i wyłącznie naczynia omawianych powyżej rodzajów, co już zostało powyżej wspomniane. Przeważna część rozpatrywanego materiału ceramicznego pochodzi z badań powierzchniowych. Opierając się na tym materiale zubożamy nasze rozważania, a w samych wnioskach zapewne kryją się błędy, zwłaszcza w określaniu stosunków procentowych. Niemniej jednak wyniki uzyskane przy rozpatrywaniu pewnych typów naczyń w chwili obecnej dojrzały do systematycznego ujęcia. Widzimy więc, że na omawianym przez nas terenie o dość znacznym zasięgu istnieje punkt centralny, w tym wypadku jest to ośrodek w Drohiczynie, i punkty, w których spotykamy się z takimi samymi formami naczyń, wyrabianymi jednak w pracowniach miejscowych. Procent naczyń typu drohiczyńskiego" jest różny i ilościowo powinien się zmniejszać, w miarę oddalania się od punktu centralnego. Niestety, brak systematycznych badań na większości stanowisk nie pozwala na należyte wyświetlenie tej sprawy. Uderza nas fakt, że wśród naczyń występujących na cmentarzyskach mazowieckich z grobami w obstawach kamiennych procent naczyń typu drohiczyńskiego" jest duży. Jak sprawa ta wygląda w kurhanach Podlasia, trudno powiedzieć, gdyż nasza miedza o nich jest zbyt mała. Trzeba także zwrócić uwagę na fakt, że na Podlasiu przedbuskim panującą w XI XII w. formą są naczynia z wygiętym na zewnątrz wylewem, z brzuścami pokrytymi liniami falistymi, ustawionymi w kilku rzędach. Poniżej linii falistych dolną część brzuśca zajmują pasma ryte grzebieniem garncarskim, zamknięte w koła ustawione rzadko. Barwa

606 KRYSTYNA MUSI ANO WICZ tych naczyń jest inna od grupy drohiczyńskiej", mianowicie zawsze jasnobrimatna, często rdzawobrunatna. Naczynia tego typu znamy na przykład z osad w Brzozowie pow. Siedlce, Zembrowie pow. Sokołów i z grodziska w Niewiadomej. Poza bogactwem zdobień same formy naczyń są jednolite. Na niektórych osadach, jak na przykład w Brzozowie, gdzie przeważają naczynia wyżej omówione, procent naczyń typu drohiczyńskiego" jest znikomy. Tak więc posuwając się na Podlasiu w stronę zachodu musimy się liczyć z zanikaniem interesującego nas typu na korzyść naczyń zdobionych bogato ornamentem linii falistych. Równie ciekawych danych odnośnie do omawianego tematu dostarcza nam analiza ceramiki z Kamionki Nadbużnej. W zespole tym 40% stanowi ceramika drohiczyńska", 50% to formy typowe dla Mazowsza, 10% inne. Tak więc widzimy, że od północnego zachodu krąg ceramiki typu drohiczyńskiego" zazębia się z kręgiem, w którym dominującym typem jest naczynie o szyjce wyodrębnionej od brzuśca i zaznaczonej wyraźnym barkiem, co jest charakterystyczne dla naczyń Mazowsza. Naczynia typu mazowieckiego znalazły się zresztą, tak jak i,,drohiczyńskie", na osadzie w Mogielnicy. Tyle danych odnośnie do interesującego nas tematu uzyskujemy po rozpatrzeniu poszczególnych typów naczyń. Wielokrotnie była już mowa na tym miejscu o odrębności grupy objętej wspólną nazwą ceramiki drohiczyńskiej". Należałoby zastanowić się, na czym polega jej odrębność i czy naczynia tej grupy nie mają w swej budowie pewnych elementów, które by występowały także w innych grupach. Należy więc przejść po kolei rodzaje znanych nam z Drohiczyna naczyń. Tak zwany typ przewodni", nazwany od przeważającej jego ilości w materiale ceramicznym, stoi w bliskim związku z naczyniami, które są charakterystyczne dla Mazowsza. Te także mają takie same cechy budowy, a nawet niemal identyczne zdobienie żłobkami, jednak nie zagładzanymi, lecz różni je od naczyń typu przewodniego" to, że na granicy szyi i brzuśca mają silnie zaznaczony bark. Typowymi rzedstawicielami tego typu naczyń na terenie Mazowsza są okazy z Czerska pow. Grójec 21 i Nieporętu pow. Wołomin 22. Tak więc typ przewodni" z Drohiczyna ma wiele cech wspólnych z naczyniami mazowieckimi. Puchary na pustej nóżce znane są także z Mazowsza. Przypomnieć należy okazy z Ośnicy 23 i Bulkowa 24 pow. Płock. Pucharki z Drohiczyna i najbliższej jego okolicy różnią się tym od mazowieckich, że mają nóżki nie zdobione, dłuższe wylewy, a najważniejsze że częstokroć są zaopatrzone w grube, w przekroju okrągłe uszy, umie- 11 W zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego. Ił L. R a u h u t, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe z przełomu XI- XII vi. w Nieporęcie. Wiadomości Archeologiczne", t. XVIII (1951/52), s. 323 i п., tabl. XXXI, ryc. 1,3, 11 K. Musianowicz, Wczesnohistoryczny puchar na pustej nóżce z Ośnicy, pow. Płock. Sprawozdania P.M.A.", t. III (1950), e. 119 122. " F. Tarczyński, Notatki do mapy archeologicznej gub. Płockiej. Echa Płockie i Łomżyńskie", г. II (1899), nr 14. Pucharek pochodzi z grodziska.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 607 szczone w dolnej części brzuśca. Miski i małe czarki, uchate i bezuche, znane nam z Drohiczyna i Kamionki, nie mają na razie analogii w żadnej z grup ceramicznych. Natomiast należy poświęcić kilka słów samym uszom, występującym przy garnkach, miskach, czarkach i pucharkach na pustej nóżce. Uszy wśród naczyń wczesnośredniowiecznych należą do rzadkości. Na terenie Słowiańszczyzny zachodniej są one formą rzadką. Częściej natomiast spotykamy się z nimi na terenie Słowiańszczyzny wschodniej, gdzie występują w XI XII i w XIII w. Naczynia z uszami znane są na przykład z Kniażej Gory, Sachnówki 25 i Kijowa 26, jednak różnią się one od uszu naczyń omawianej grupy. Uszy u naczyń ruskich są taśmowe, spłaszczone i z zasady przyczepione w górnej części naczynia od wylewu do górnej partii brzuśca. Wyginają się one w górnej części naczynia półokrągło, a potem zbiegają niemal prosto aż do miejsca przyczepu na górnej partii brzuśca. Z reguły są one nie zdobione. Uszy naczyń grupy drohiczyńskiej" są grube, okrągłe w przekroju, przyczepione z zasady od połowy brzuśca do dolnej jego części, często tak nisko, że dolna część ucha znajduje się na równej linii z dnem naczynia. Kiedy wśród naczyń wschodniej Słowiańszczyzny uszy występują głównie u garnków, rzadziej u płaskich czarek, w grupie drohiczyńskiej" łączą się one z małymi garnkami, miskami, czarkami i pucharami. Nie znane są tylko naczynia tak zwanego typu przewodniego", które by miały uszy. Ponadto są one częstokroć zdobione ustawionymi w jodełkę rytymi kreskami. Tak więc w grupie drohiczyńskiej" można wyróżnić pewne nawiązania z jednej strony do grupy naczyń mazowieckich, a z drugiej do ceramiki ruskiej. Ceramika drohiczyńska" ma jednak tak wiele cech swoistych, wyróżniających ją od innych zespołów, że możemy mówić o lokalnej, bardzo bogatej zresztą grupie ceramicznej. Pozostał do wyświetlenia jeszcze jeden fakt, mianowicie stosunek wszystkich wymienionych powyżej stanowisk, na których znalazły się analogiczne formy, do form ceramiki ośrodka produkcyjnego w Drohiczynie. Naczynia z omówionych powyżej osad czy cmentarzysk mają tak ścisłe analogie do naczyń z Drohiczyna, że pracownie, w których były wytwarzane, stały pod bardzo silnym wpływem ośrodków garncarskich tej miejscowości. Pracownie Drohiczyna, produkujące naczynia dla grodu i osad leżących w najbliższym jego sąsiedztvie, narzucały niejako formę i styl ośrodkom wiejskim, produkującym naczynia na użytek miejscowej ludności. Przy rozważaniu tego zagadnienia musimy także liczyć się z tym, że garncarze wędrowali w obrębie pewnego określonego terenu, że uczniowie przenosili się z mniejszych ośrodków wiejskich do ośrodka grodowego i wracali po odbytej nauce z powrotem, przynosząc ze sobą nowy styl naczyń wytwarzanych w miejskich pracowniach " W zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego. "W. H e n s e 1, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, Warszawa 1956, s. 291, ryc. 283.

608 KRYSTYNA MUSIANOWICZ garncarskich. Ścisła analiza ceramiki na omawianym terytorium wykazała że niektóre naczynia z lokalnych pracowni mają pewne, drobne zresztą, cechy różniące je od naczyń z Drohiczyna, na przykład naczynia z Łużek i Niewiadomej mają stosunkowo szerokie dna. Rozpatrując więc naczynia z omawianego kręgu widzimy, że mamy tu do czynienia nie z wędrówką gotowych naczyń, lecz z wędrówką mody" na specjalne ich typy, że były one wyrabiane w pracowniach miejscowych wzorujących się na wyrobach ośrodka produkcyjnego grodowego. Z analizy ceramiki tego, niezbyt zresztą wielkiego kręgu otrzymu jemy także pewne dane dotyczące organizacji zbytu produkowanych naczyń Ceramika z pracowni grodowych rozchodziła się na niewielki stosunkowo teren, ograniczony do grodu i osad położonych w najbliższym jego sąsiedztwie. Ośrodki dalej położone od grodu, nawet o kilkanaście czy kilka km, obsługiwali już miejscowi garncarze wiejscy, produkujący naczynia dla ciasnego zapewne kręgu odbiorców. Już E. Walicka odnośnie do osady w Mogielnicy, położonej zaledwie o kilka km od Drohiczyna, podkreśla fakt wyrobu ceramiki typu drohiczyóskiego" na miejscu. Po rozpatrzeniu zasięgu naczyń typu drohiczyńskiego" i różnorodności form ceramicznych w obrębie tej grupy widzimy, że nie można mówić o tym, jakoby pojawienie się koła garncarskiego unifikowało formy ceramiki (rye. 1). Przeciwnie, w wiekach XI XII pozwala ono na powstanie wielu nowych form, odrębnych na małych stosunkowo terenach. Brak właściwej analizy ceramiki oraz badań prowadzonych na szerszych terenach nie pozwala nam w obecnej chwili na wyróżnienie grup lokalnych, które mają częstokroć bardzo ograniczone zasięgi. Tak samo nie można powiedzieć, aby na podstawie opracowania form Drohiczyna mogło się ostać twierdzenie, że produkcja warsztatów miejskich,,była bardziej ujednolicona w formie". Ośrodek ceramiczny drohiczyński rozporządza bowiem wielką ilością różnorodnych form naczyń, nie znanych nam zupełnie skądinąd. Pracownie garncarskie wiejskie, stojące pod silnym wpływem ośrodka w Drohiczynie, powtarzają niektóre typy naczyń, jednak ich zasób form jest znacznie uboższy. Tak więc prowadzenie badań nad miejskimi ośrodkami ceramicznymi z jednej strony i porównywanie ich materiału z formami ceramiki bliższych i dalszych okolic z drugiej pozwoli nam na wyróżnienie grup lokalnych i wytyczenie ich zasięgów, co pozwoli nam w konsekwencji na właściwe postawienie zagadnienia produkcji i centrów zbytu ceramiki. W końcu, być może, pozwoli to nam także na związanie grup lokalnych z pewnymi terenami geograficznymi, będącymi bądź jakimiś jednostkami terytorialnymi, bądź jednostkami podlegającymi wpływom i administracji większych ośrodków władzy lokalnej. Warszawa, w lutym 1938.

PROBLEMATYKA CERAMIKI PODLASIA 609 INFORMATIVE MATERIAL ON THE LOCAL GROUPS OF THE EARLY MEDIAEVAL POTTERY FROM PODLASIE Summary While examining the 12th and 13th cent, early mediaeval pottery found in Podlasie and in Eastern Masovia, we can trace pots, d iff erring from others dated to the same period, and occurring in settlements, cemeteries and at earthworks on a defined area. Drohiczyn upont the Bug, Siemiatycze district, where such pots were found in a great number, is its centre; thus they are called the Drohiczyn pottery. Besides the centre of Drohiczyn, the pots of that kind have been found at other archaeological sites in Podlasie and in Eastern Masovia. They were not of the Drohiczyn origin, being manufactures of local potters' workshops; this is evidenced by a different kind of clay used for their manufacture, by a different degree of their burning and, sometimes, by slight differences in shape. So, as regards the spread of the Drohiczyn pottery group, we must state that it was the "fashion", notthe ready pots themselves, which wandered to various places. Potters of that area did not work in isolation. They, and their pupils, wandered from one workshop to another, bringing new pottery forms with them. We must emphasize that Drohiczyn was an urban centre; the potters of this castle of earth and timber manufactured pots characteristic only of this centre. Thus, considering the diversity of the Drohiczyn pottery shapes, there is no question of the 9tandarisation of wheel-made pots. In the contrary, we may stress the existence of several local forms. While examining the Drohiczyn pottery style, we see that some of its elements are common with the pottery of the Masovian type, the others with the Ruthenian pottery. In spite of that, the different style of the Drohiczyn pottery should be emphasized.