Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot historii................................. 13 Proste pytania wymagają złożonych odpowiedzi............. 14 Wszystko może być ważne, ale zjawiska i fakty mają swoją rangę.. 16 Wieczny powrót czy zmiana? Czyli jak postrzegamy czas..... 17 Zmiana czy postęp?............................... 20 Oceniać przeszłość czy raczej ją wyjaśniać?............... 22 2. Źródła historyczne i metody poznawania przeszłości Źródła historyczne i ich rodzaje....................... 24 Dyscypliny historyczne............................. 25 Jak postępować ze źródłami, czyli metodologia historii........ 26 Etapy badania historycznego.......................... 27 II. Początki cywilizacji 1. Pierwsze cywilizacje.............................. 38 Podstawowe rośliny uprawne i związane z nimi kręgi cywilizacyjne. 39 Pierwsze miasta.................................. 41 Początki cywilizacji w Mezopotamii.................... 43 Daleki Wschód. Indie.............................. 44 Daleki Wschód. Cywilizacja chińska.................... 45 Miasta w Egipcie................................. 47 Miasta i cywilizacja............................... 48 2. Pierwsze wielkie państwa i imperia.................... 50 Mezopotamia w III tysiącleciu p.n.e..................... 51 Egipt w okresie Starego Państwa....................... 52 Znaczenie pisma................................. 54 Wielkie państwa II tysiąclecia p.n.e..................... 55 Stosunki polityczne w połowie II tysiąclecia p.n.e............ 58 Przemiany końca II tysiąclecia p.n.e..................... 59 Początek epoki żelaza.............................. 59 Imperium perskie................................ 60 3. Wielkie religie starożytnego świata.................... 64 Charakter dawnych wierzeń.......................... 65 Religia Greków. Znaczenie Homera i Hezjoda............. 67 Politeistyczne religie starożytnego Bliskiego Wschodu......... 69 Indie. Hinduizm i buddyzm.......................... 71 Nauczanie Buddy................................ 71 Wierzenia chińskie. Konfucjanizm..................... 73 3
Judaizm wielka religia monoteistyczna starożytności....... 74 Niewola babilońska............................... 76 Prorocy....................................... 76 Pismo Święte Biblia............................. 77 III. Cywilizacja grecko-rzymska 1. Polis grecka................................... 80 Powstanie polis.................................. 81 Polis jako wspólnota obywateli....................... 82 Wielka Kolonizacja............................... 84 Świat Greków w V w. p.n.e.......................... 86 Dwa ustroje polis oligarchia i demokracja............... 86 Ateny polis demokratyczna......................... 87 Potęga Sparty................................... 89 Kategorie ludności lacedemońskiej..................... 89 Ustrój polityczny Sparty............................ 90 Wojny Greków z Persami........................... 91 Rywalizacja Aten i Sparty........................... 91 2. Cywilizacja grecka............................... 93 Początki kultury greckiej. Rola arystokracji............... 94 Kultura polis................................... 95 Sztuka grecka okresu klasycznego..................... 96 Narodziny filozofii w Grecji......................... 99 Znaczenie Sokratesa.............................. 99 Zmiany warunków życia Greków w epoce hellenistycznej..... 100 Nowe ośrodki kultury............................. 101 Sztuka hellenistyczna............................. 101 Hellenizacja Wschodu i wpływ Wschodu na Greków........ 103 3. Rzym polis, która zdobyła świat................... 105 Rzym a Italia.................................. 106 Organizacja Italii po podbojach...................... 106 Ustrój Republiki Rzymskiej......................... 107 Zamorskie podboje Republiki Rzymskiej................ 110 Imperium Romanum. Organizacja prowincji.............. 111 Ustrój Cesarstwa Rzymskiego........................ 113 Cesarz i senat w okresie pryncypatu................... 114 Rola armii.................................... 114 Reorganizacja prowincji........................... 115 4. Cesarstwo Rzymskie ku uniwersalnej cywilizacji śródziemnomorskiej............................. 117 Miasta i życie miejskie............................ 118 Cywilizacja rzymska za czasów Cesarstwa............... 120 Imperium Romanum i barbarzyńcy.................... 122 Romanizacja................................... 122 Prawo rzymskie................................. 126 4
Stosunki polityczne w I II w......................... 127 Pierwsze objawy kryzysu w II w...................... 129 Kryzys III w................................... 129 Sytuacja Wschodu i Zachodu........................ 130 5. Chrystianizacja Imperium......................... 133 Pierwsi chrześcijanie............................. 134 Misja świętego Pawła............................. 135 Chrześcijaństwo a religie tradycyjne................... 137 Doktryna chrześcijańska........................... 138 Chrześcijaństwo a kultura antyczna.................... 139 Kultura i sztuka chrześcijan......................... 141 Organizacja kościelna............................. 142 Kościoły wschodni i zachodni....................... 142 6. Koniec jedności świata śródziemnomorskiego........... 145 Cesarstwo za Dioklecjana.......................... 146 Cesarstwo za Konstantyna Wielkiego................... 148 Podział Cesarstwa Rzymskiego....................... 149 Zachód i barbarzyńcy............................. 149 Rozpad Cesarstwa Zachodniego. Państwa barbarzyńskie na terenie Imperium Romanum........................ 152 Barbarzyńcy a kultura antyczna...................... 152 Cesarstwo na Wschodzie. Justynian Wielki............... 155 Znaczenie podbojów arabskich....................... 158 Islam i kultura antyczna........................... 159 IV. Średniowieczna cywilizacja chrześcijańskiej Europy 1. Początki średniowiecznej Europy..................... 162 Bizancjum..................................... 163 Europa Zachodnia, łacińska......................... 163 Europa plemion pogańskich......................... 165 Cesarstwo Karola Wielkiego......................... 168 2. Starsza i młodsza Europa ekspansja chrześcijańskiej cywilizacji zachodniej............................. 175 Wieś w organizacji społeczeństwa Europy Zachodniej w X XI w.. 176 Stosunki lenne, feudalizm........................... 176 Miasta w XI XIII w............................... 178 Kościół i rola duchownych.......................... 179 Powstanie państw w Europie Środkowo-Wschodniej i Północnej.. 180 Chrystianizacja nowych państw....................... 181 Nowe państwa w systemie politycznym Europy............ 182 Chrzest a wewnętrzne zmiany polityczne w nowych państwach.. 184 Przemiany kultury w państwach młodszej Europy........... 184 Dalsze etapy recepcji wzorców zachodnich............... 186 Wczesne średniowiecze i rozkwit średniowiecza w różnych częściach Europy................................. 187 5
3. Bizancjum i jego oddziaływanie inny wariant cywilizacji chrześcijańskiej................................. 190 Cywilizacja bizantyńska............................ 191 Sztuka bizantyńska............................... 193 Władza i Kościół w Bizancjum....................... 195 Zasięg wpływów politycznych i kulturalnych Cesarstwa Bizantyńskiego.................................. 197 Ruś i jej dziejowe znaczenie......................... 199 4. Światy gospodarki............................... 204 Izolacja światów gospodarki wczesnego średniowiecza....... 205 Bizancjum i islam jako odrębne światy gospodarki.......... 207 Świat gospodarki europejskiej w okresie rozkwitu średniowiecza.. 208 Miasta i handel................................. 209 Reforma pieniądza i pierwsze banki.................... 213 Włączenie Europy Środkowej w świat gospodarki europejskiej... 215 5. Władze i idee uniwersalne średniowieczna jedność Europy... 219 Podstawy ideowe i polityczne uniwersalnej władzy cesarzy.... 220 Papiestwo..................................... 222 Kształtowanie się uniwersalnej władzy papieży............ 223 Znaczenie sporu o inwestyturę....................... 224 Dwie władze uniwersalne........................... 225 Suwerenność królestw............................. 226 Sobory i koncyliaryzm............................. 227 Polska wobec władz uniwersalnych.................... 228 6. Królestwa średniowiecznej Europy od monarchii patrymonialnej do stanowej........................ 232 Średniowieczne poglądy na państwo.................... 232 Monarchia patrymonialna........................... 234 Rozdrobnienie feudalne............................ 236 Monarchia stanowa............................... 237 Reprezentacje stanowe............................. 238 Suwerenność królestw i początki poczucia narodowego....... 240 7. Przemiany państwa polskiego i powstanie polskiej świadomości narodowej (od X do XIV w.).............. 243 Plemiona lechickie............................... 244 Tworzenie państwa polskiego........................ 245 Nazwa: Polska.................................. 246 Związek z dynastią............................... 246 Kościół....................................... 248 Wczesnośredniowieczne księstwo polskie na tle innych monarchii europejskich.................................... 249 Feudalizacja i rozbicie dzielnicowe.................... 250 Przemiany etniczne XII i XIII w...................... 252 Tendencje zjednoczeniowe.......................... 253 Monarchia stanowa............................... 255 6
Wieloetniczność i świadomość narodowa w XIV w.......... 257 Przyłączenie Rusi Czerwonej........................ 258 Korona Królestwa Polskiego......................... 258 8. Między władzą a domem rodzinnym małe ojczyzny średniowiecza.................................. 262 Ludność Europy i typy związków między ludźmi........... 263 Ród i rodzina................................... 263 Więzi terytorialne................................ 268 Wspólnoty innych typów........................... 270 Więzi międzyludzkie wyższych szczebli................. 270 Jednostka ludzka................................. 271 9. Jedność kultury i nauki europejskiego średniowiecza...... 275 Pismo, obraz, słowo.............................. 275 Symbolizm sztuki średniowiecznej..................... 279 Kultura stanowa................................. 280 Jedność kultury chrześcijańskiej: cel życia, czas, łacina, szkoły.. 283 Uniwersytety................................... 285 Powstanie i odnowienie Akademii Krakowskiej............ 286 Style romański i gotycki w sztuce europejskiej............. 288 10. Europa a świat ludzie średniowiecza wobec innych ludów, religii, cywilizacji................................ 293 Średniowieczna wiedza naukowa o świecie............... 294 Wiedza praktyczna o Europie i świecie.................. 296 Stosunek Europejczyków do pogan.................... 297 Chrześcijanie wobec heretyków i Żydów................. 299 Stosunek do świata islamu. Wyprawy krzyżowe............ 301 Wielkie wyprawy europejskie do Azji.................. 305 11. Kryzys cywilizacji zachodniej i szansa młodszej Europy.... 309 Upadek autorytetów i bunty społeczne.................. 311 Rozwój gospodarczy Europy Środkowej i Wschodniej w XIV i XV w........................................ 315 Rozwój polityczny państw Europy Środkowej i Wschodniej.... 317 Zmniejszenie różnic w rozwoju Europy Zachodniej i Środkowej.. 319 Drogi wychodzenia Europy Zachodniej z kryzysu........... 320 12. Królestwo Polskie w unii z Wielkim Księstwem Litewskim... 324 Unie państw europejskich w średniowieczu.............. 325 Unia Polski i Litwy na tle średniowiecznych unii europejskich.. 327 Wzajemne oddziaływanie na siebie Polski i Litwy.......... 332 Skutki unii polsko-litewskiej i poglądy na nią............. 335 Spis cytowanych źródeł............................ 339 Tablice synchronistyczne........................... 341 Indeks........................................ 347 7