ZAKRES MATERIAŁU IV GMINNEGO KONKURSU HISTORYCZNEGO BIRCZA I JEJ DZIEJE kl. IV-V I. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I HISTORYCZNE 1. Przed milionami lat obszar Ziemi Birczańskiej był dnem Oceanu Tetyda. 2. Obszar Pogórza Przemyskiego. 3. Słowianie obecni na tych terenach przynajmniej od V-VI wieku. 4. Ziemia zamieszkana najprawdopodobniej przez plemię Lędzian. 5. W X wieku obszar późniejszej Ziemi Birczańskiej wchodził w skład Grodów Czerwieńskich. 6. W 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski Bircza i okolice weszły w skład Austrii. Zabór austriacki nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii ( w skrócie Galicja). 7. W ramach zaboru austriackiego Bircza stała się siedzibą powiatu birczańskiego. Później siedzibę powiatu przeniesiono do Dobromila. 8. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Bircza weszła w skład województwa lwowskiego (pozostała w powicie dobromilskim). 9. Po zakończeniu wojny Bircza znalazła się w obrębie powiatu przemyskiego i województwa rzeszowskiego. 10. W 1975 roku zlikwidowano powiaty w całej Polsce i Bircza weszła w skład województwa przemyskiego. 11. W 1999 roku przywrócono powiaty. Bircza ponownie znalazła się w powiecie przemyskim i weszła w skład województwa podkarpackiego ze stolicą w Rzeszowie. II. KALENDARIUM 1. Nazwa Bircza pochodzi zapewne od słowa birka, czyli owca. Jest to słowo pochodzenia węgierskiego. Inna wersja głosi, że nazwa Bircza pochodzi od słowa zbiera, czyli wzbierającej rzeki Stupnicy. Za pierwszą nazwą przemawia pierwotny charakter Birczy, czyli osady owczej (wzgórza bardziej sprzyjały hodowli owiec niż tradycyjnemu rolnictwu). 2. Pierwsze uznane źródło historyczne o Birczy pochodzi z roku 1418. Możliwe, że chodzi o miejscowość, która znana jest dzisiaj jako Stara Bircza. 1
3. W 1462 roku pojawia się w aktach pierwszy sołtys Birczy o imieniu Jan. 4. W 1524 roku Bircza została napadnięta przez Tatarów. 5. W 1526 roku w Birczy miał miejsce ogromny pożar. 6. W 1569 roku pojawia się nazwa miasto Bircza (wcześniej miasteczko). W 1574 roku są już radni miejscy, a w 1597 roku jest już urząd burmistrza. 7. W 1585 roku zakończono budowę ratusza, który znajdował się na środku rynku. 8. Od 1584 (XVI wieku) roku w środę odbywa się targ. 9. W 1584 roku pojawia się w Birczy pierwsza szkoła. Jej uczniowie już w XVI wieku studiowali w Krakowie. 10. Przynajmniej od 1605 roku istniał w Birczy szpital. 11. Napad Tatarów na Birczę w 1672 roku. 12. Po rządach Drohojowskich Bircza została w XVIII wieku podzielona między Błońskich i Łuczawskich. 13. W latach 1854-1876 Bircza była miastem powiatowym. W 1873 roku w powiecie birczańskim mieszkało 53 322 osoby. 14. Mieszkańcy Birczy i okolic poparli Powstanie Styczniowe w zaborze rosyjskim, które miało miejsce w latach 1863-1864. W czasie powstania zginęli m.in. Marcel Kowalski (syn właściciela Birczy) oraz Władysław Porembalski (syn właściciela Rudawki i Kotowa). Powstanie wsparł również komisarz powiatu birczańskiego Jan Porembalski (brat Władysława). 15. Utrata praw miejskich przez Birczę w 1934 roku. Bircza stała się siedzibą gminy. 16. Polsko niemiecka bitwa pod Birczą 12 września 1939 roku. Była to jedna z największych bitew wojny obronnej Polski, która rozpoczęła II wojnę światową. 17. Powstanie w Birczy placówki Związki Walki Zbrojnej ZWZ, przekształconej następnie w Armię Krajową. 18. Walki polsko ukraińskie. Wysłanie delegacji mieszkańców Birczy do Warszawy w lipcu 1945 roku (prosili o pomoc w walce z Ukraińską Powstańczą Armią UPA). Przysłanie do Birczy oddziałów Wojska Polskiego w sierpniu 1945 roku. Trzy ataki UPA na Birczę: I atak 22 października 1945 roku, II atak 29 listopada 1945 r., III atak 6/7 stycznia 1946 r. Polacy odparli atak. 19. W dniu 22 lipca 1976 roku Bircza została odznaczona Krzyżem Grunwaldzkim za bohaterską postawę jej mieszkańców w czasie walk z UPA oraz odbudowę życia społecznego i gospodarczego na Ziemi Birczańskiej. 2
III. MIESZKAŃCY 1. Przez wieki Birczę zamieszkiwały trzy narodowości: Polacy, Ukraińcy (dawniej Rusini) oraz Żydzi. 2. U zarania dziejów historycznych w Birczy mieszkali Wołosi. 3. Ludność żydowska przybyła do Birczy w XVI i XVII wieku. Z czasem zaczęła odgrywać coraz większą rolę w Birczy. Przed II wojną światową Żydzi stanowili większość mieszkańców Birczy. Ich obecność w Birczy i okolicznych wioskach zakończyła II wojna światowa. Zostali oni zamordowani przez niemieckich okupantów w 1942 roku. Około 100 Żydów zostało zamordowanych na Kamiennej Górce, a około 700 na wzgórzu Wierzynka w Starej Birczy. Dokładna liczba zamordowanych Żydów jest trudna do ustalenia. Pozostali Żydzi zostali przepędzeni pieszo do Przemyśla, a stamtąd przetransportowani do obozu zagłady w Bełżcu. 4. Rody Birczy (wieś, a później miasto prywatne, centrum klucza dóbr birczańskich): - Biereccy (też zwani Bireckimi) herbu Gozdawa; wzięli swoje nazwisko od Birczy, - Drohojowscy - Błońscy - Łuczawscy - Humniccy - Kowalscy 5. Marcel Kowalski zginął w Powstaniu Styczniowym (syn właściciela Birczy, XIX wiek). 6. Stanisław Kowalski - właściciel Birczy, przebudował pałac i park w Birczy, generał austriacki, bohater bitwy pod Custozą (brat Marcela Kowalskiego, XIX-XX wiek). 7. Tadeusz Kruczek aptekarz, społecznik, działacz podziemia w czasie II wojny światowej (XIX XX wiek), w okresie walk z UPA zajmował się rannymi polskimi żołnierzami. 8. Tomasz Bobowski hubalczyk, działacz podziemia w czasie II wojny światowej, pierwszy nadleśniczy Nadleśnictwa Bircza (XX wiek). 9. Antoni Rudawski wieloletni dyrektor szkoły w Birczy, wybitny pedagog (XX wiek). 3
10. Michał i Katarzyna Gerulowie zginęli za niesienie pomocy Żydom w czasie okupacji niemieckiej (XIX-XX wiek). 11. Roman Segelin zginął za niesienie pomocy Żydom w czasie okupacji niemieckiej (XX wiek). 12. Jan Komski malarz, grafik, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych, jeden z pierwszych więźniów w Auschwitz, twórca obrazów obozowych, świadek Holokaustu (XX XXI wiek). 4
. LEGENDY, CIEKAWOSTKI I ZABYTKI Chateau Bircza Po śmierci Pana Innocentego Bircza przeszła w ręce jego brata Stanisława Kowalskiego, generała wojsk austriackich, bohatera bitwy pod Custozą z 1866 roku. Pan Stanisław zamieszkał w dworku wraz ze swoją siostrą Augustą, która w późnym już wieku wyszła za mąż za czeskiego hrabiego Zewitza. Szybko owdowiała i wróciła do Birczy, gdzie wraz z bratem prowadziła dwór i zarządzała majątkiem. Pan Stanisław przebudował pospolity dwór birczański, dodał dwie gotyckie wieże na północnym skrzydle, przez co budowla stała się okazała. Miejscowi z zachwytu, czy z zawiści zaczęli ją nazywać Chateau Bircza, czyli pałac lub zamek w Birczy. W jednej z baszt wisiał obraz przedstawiający sienkiewiczowskiego Rocha Kowalskiego, którego Pan Stanisław uważał żartobliwie za swojego protoplastę. W pałacu Kowalskich panowały iście zachodnie obyczaje, które zaszczepiła hrabina Augusta m.in. obiad jedzono o 18, a nie o 13, jak w pozostałych szlacheckich rezydencjach. Pani Augusta organizowała w przebudowanym przez brata ogrodzie i rezydencji spotkania dla szlacheckiej młodzieży, która za nią przepadała. Młodzi uwielbiali organizowane w pałacu proszone obiady, bale, wieczorki, wycieczki i przejażdżki. Pani Augusta miała pasję kojarzenia małżeństw, co jej się nieraz udawało. Może pomagały jej w tym zasadzone przez nią koło pałacu krzewy kapryfolium, których woń kwiatów miała w młodych rodzić miłość. Radosne rozmowy, młodzieńcze zabawy oraz długie spacery alejkami parku przy blasku księżyca odbijającego się w stawie, w którym była wielka fontanna, niezliczona ilość spotkań i rozmów w znajdującej się niedaleko altanie - tak wyglądało życie w smutnym i zrujnowanym obecnie parku i zameczku. Kości Pani Augusty i Pana Stanisława spoczęły w rodzinnej kaplicy grobowej na starym cmentarzu w Birczy. Pan Stanisław spoczął w mundurze pozostały po nim dęby. Poeta przebrany za diabła W drugiej połowie XIX wieku Rudawka i Kotów należały do rodziny Porembalskich. Przyjeżdżał tam ze Lwowa spokrewniony z nimi poeta Aureli Urbański. Był to osobnik ekscentryczny. W czasie wizyt w posiadłościach Porembalskich, często udawał się do Birczy. Nie były to jednak zwyczajne wyjazdy. Poeta przebierał się za diabła i pędził na koniu w rozwianej pelerynie z iście szatańskim uśmieszkiem. Przerażeni takim widokiem prości 5
i zabobonni chłopi przystawali strwożeni na drodze i żegnali się. Ci mniej odważni z krzykiem uciekali w pola i lasy. Wyścig z czasem hrabiego Lewickiego W dawnych czasach galicyjskich bywał w Birczy bogaty pan Lewicki. Hrabia ten miał w posiadaniu Brzeżawę. Nie gospodarowanie miał jednak w głowie. Był marzycielem i wyczynowcem. Posiadał pan hrabia wspaniałą stadninę wybornych koni. Jego wielkim marzeniem było dojechanie konno z Birczy do Przemyśla w ciągu godziny. Nie jeden raz, lecz nie zawsze, pan hrabia zrealizował swoje marzenie, co odbiło się głośnym echem w miasteczku nad Stupnicą. Jednak piękne i dorodne konie często płaciły za to najwyższą cenę, padały z wyczerpania. Szalona pasja przywiodła pana Lewickiego do upadku. Wydatki związane z marzeniami doprowadziły do utraty przez niego całego majątku. Brzeżawę zakupili Żydzi. Po panu Lewickim pozostała pasja, której co bardziej ostrożni i bojaźliwi kierowcy nie są w stanie zrealizować w dzisiejszych czasach (chodzi o przejazd z Birczy do Przemyśla w ciągu godziny) już na koniach mechanicznych. Strażnik Bierecki W czasie napadu Tatarów na Birczę w 1672 roku strażnik dworu, w którym niegdyś mieszkali Biereccy, zaalarmował miejscową ludność grając na trąbce. Tak zwane wzgórze zamkowe zostało zasypane strzałami tatarskimi. Jedną z nich został trafiony bohaterski strażnik. Od tego czasu jego zjawę można zobaczyć i usłyszeć w sierpniowe noce w parku okalającym zamek w Birczy. Czy to prawda? Odpowiedzieć mogą znać tylko śmiałkowie! Zabytki: Pałac Humnickich Odbudowany (bez zachowania pierwotnego wyglądu) zamek (pałac) Humnickich znajdujący się na wzgórzu, na którym od wieków swoją siedzibę mieli właściciele Birczy. Możliwe, że w tym miejscu swój dwór mieli Biereccy. Pałac mylnie nazywany Humnicki swój największy rozkwit przeżywał za życia Stanisława Kowalskiego (patrz: Chateau Bircza). Został zniszczony w czasie II wojny światowej i walk z UPA. 6
Pomnik przyrody dąb szypułkowy Najstarszym mieszkańcem Birczy jest zapewne dąb, który znajduję w centrum Birczy niedaleko kościoła. Według niektórych podań został posadzony przez rycerza wracającego z bitwy pod Grunwaldem. Na pewno od bardzo długiego czasu śledzi losy Birczy i jej mieszkańców. Podobno w 1916 roku, w czasie wielkiego pożaru Birczy, ochronił swoimi konarami część zabudowań przed spaleniem. Niegdyś bliżej niż obecnie znajdował się przy nim kościół i cmentarz. Zapewne w jego sąsiedztwie spoczywają do dzisiaj kości dawnych mieszczan birczańskich. Z dawnych lat sąsiaduje z nim do dzisiaj jedynie stara plebania. Uwagi merytoryczne proszę wysyłać pod adres: grzegorzpiwowarczyk@o2.pl Opracował Grzegorz Piwowarczyk 7