Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Diagnoza stanu i kierunki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Dolnego Śląska Dr hab. prof. nadzw. Barbara Kutkowska (Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa) Prof. dr hab. Danuta Parylak (Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin) Prof. dr hab. BoŜena Patkowska Sokoła (Instytut Hodowli Zwierząt) Prof. dr hab. Leszek Kordas (Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin) Wrocław 2007
1. Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne województwa dolnośląskiego Obszary wiejskie Dolnego Śląska stanowią ponad 90% ogólnej powierzchni województwa. Jest to region silnie zurbanizowany. 71% ludności zamieszkuje miasta, a 29% to ludność wiejska. Województwo dolnośląskie jest bardzo zróŝnicowane pod względem warunków przyrodniczo-ekonomicznych. Ze względu na moŝliwości prowadzenia produkcji rolniczej woj. dolnośląskie moŝna podzielić na: - Region Dolnośląski, - Region Sudecki.
Dolny Śląsk z podziałem na regiony funkcjonalne obszarów wiejskich (według Strategii rozwoju obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego z 2000 r.) Źródło: Strategia rozwoju obszarów wiejskich woj. Dolnośląskiego
Charakterystyka rolnictwa dolnośląskiego Struktura uŝytkowania gruntów na Dolnym Śląsku (około 6% zasobu krajowego) Lp. Wyszczególnienie tys. ha % 1 Powierzchnia ogólna 1994,4 100,00 2 Powierzchnia UR 950,0 47,6 grunty orne 828,2 41,53 sady 6,7 0,33 łąki 118,6 5,95 pastwiska 45,7 2,29 3 Lasy i grunty leśne 611,8 30,67 4 Pozostałe grunty 932,6 21, 73 Źródło: WUS,rok 2005
Gospodarstwa rolne ogółem wg. powierzchni uŝytków rolnych i liczby gospodarstw Wyszczególnienie 2002 2005 Dolny Śląsk Polska Dolny Śląsk Polska Powierzchnia UR (ha) 1 039 461 16 898 297 949 868 15 905 965 Liczba gospodarstw (szt.) 141 336 2 933 228 115 724 2 733 364 % powierzchni UR w kraju % liczby gospodarstw w kraju Średnia powierzchnia gospodarstw (ha) 6,15 100 6,00 100 4,82 100 4,20 100 7,35 5,76 8,21 5,60 śródło: PSR 2002, Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005, 2006. GUS. Warszawa (2006).
Wyszczególnienie I.Region intensywnego - rolnictwa UŜytkowanie gruntów rolnych na Dolnym Śląsku na tle kraju (gospodarstwa powyŝej 1 ha) Udział UR w regionie 2002 2005 Liczba gospod. rolnych Udział w regionie Udział UR w regionie Liczba gospod. rolnych Udział w regionie % szt. % % szt. % 48,9 32007 41,5 50,4 30941 II Region rolniczo - 11,7 13,8 11667 15,1 13,2 8070 rekreacyjny III.Region przemysłoworekreacyjno - turystyczny IV Region rolniczo - przemysłowy V. Region rolniczo - przemysłowo - rekreacyjny Ogółem Dolny Śląsk gminy wiejskie 11,2 11782 15,3 11,3 11531 14,6 10845 14,1 14,0 9640 11,6 10792 14,0 11,1 8649 100,0 77093 100,0 100,0 68831 Ogółem Dolny Śląsk 6,4 83343 4,3 6,2 71169 4,0 Polska 100,0 1956141 100,0 100,0 1786685 100,0 45,0 16,8 14,0 12,6 100,0 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002,GUS Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005, 2006.
Struktura uŝytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych z podziałem na regiony Wyszczególnienie I.Region intensywnego rolnictwa II Region rolniczo - rekreacyjny pow. ogólna razem grunty orne 2002 UŜytki rolne sady łąki pastwiska Lasy i grunty leśne Pozostałe grunty % % % % % % % 482725 95,3 86,5 0,6 6 2,58 1 3,6 146266 88,9 73,2 1,2 11 3,62 1 9,7 III Region przemysłoworekreacyjno - turystyczny IV Region rolniczo - przemysłowy V Region rolniczo - przemysłowo - rekreacyjny 119245 88,5 50,7 0,3 24 13,44 8 3,8 149381 92,1 79,3 0,3 9 3,35 1 6,5 121607 90,8 71,6 0,4 13 5,61 3 6,7 Ogółem Dolny Śląsk- gminy wiejskie Woj..dolnośląskie razem z gm. miejskimi 1019224 92,6 77,6 0,6 10 4,48 2 5,3 1125097 9,2 76,3 0,6 11 4,95 23 5,3 Polska 31268,5 54,0 41,8 0,9 8 3,30 29 16,9 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002,GUS Warszawa.
Struktura zasiewów głównych roślin uprawnych Wyszczególnienie I.Region intensywnego - rolnictwa II.Region rolniczo - rekreacyjny III.Region przemysłoworekreacyjno - turystyczny IV.Region rolniczo - przemysłowy V.Region rolniczoprzemysłoworekreacyjny Ogółem Dolny Śląsk 2005 zboŝowe strączkowe ziemniaki buraki cuk. rzepak i rzepik pozostałe uprawy i ugory Ogółem zasiewy 2005 % % % % % % ha w tys. 53,1 0 53,5 67,6 50,1 54,7 381,4 11,5 0 11,1 13,9 5,1 22,1 86,0 5,7 0 7,1 0,4 4,6 0,5 34,7 17,7 0 15,6 17,8 3,7 16,5 113,9 12,1 0 12,7 0,3 36,4 6,2 97,4 100,0 0 100,0 100,0 100 100,0 713,4 Polska 74,0 10,0 5,3 2,6 4,9 11,8 11193,0 Źródło: Program zrównowaŝonego rozwoju i ochronyśrodowiska województwa dolnośląskiego. UMWD, Wrocław, 2002
Obsada zwierząt gospodarskich w przeliczeniowych sztukach duŝych na 100 ha UR w 2004 r. Wyszczególnienie Liczba Lokata w kraju wg % obsady krajowej SD/100 UR województw Polska 44 100 x woj. dolnośląskie 17 36 15 Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, 2005, GUS, Warszawa
Procentowy udział poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich w róŝnych regionach Dolnego Śląska Region Region intensywnego rolnictwa (I) Region rolniczo rekreacyjny (II) Region przemysłoworekreacyjno turystyczny (III) Region rolniczo przemysłowy (IV) Region rolniczo przemysłowo rekreacyjny (V) Ogółem Dolny Śląsk Gatunek zwierząt gospodarskich Bydło Trzoda chlewna Owce Konie Drób 2002 2005 2002 2005 2002 2005 2002 2005 2002 2005 41,97 38,52 47,12 53,40 55,11 55,22 33,73-44,51 41,69 17,10 19,83 24,39 22,32 2,73 3,47 13,79-14,19 5,56 20,08 19,05 3,45 5,20 32,99 23,66 27,49-11,64 49,88 10,72 12,04 17,38 15,42 2,40 9,13 11,63-21,87 0,81 10,13 10,56 7,67 3,66 6,77 8,52 13,36-7,79 2,06 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00-100,00 100,00 Źródło: Powszechny Spis Rolny 2002,GUS Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005, 2006. GUS. Warszawa.
Główne kierunki uprawy w regionach Region I (intensywnego rolnictwa) powinien pozostać główną bazą produkcji rolniczej województwie dolnośląskim. Predestynują go do tego bardzo dobre gleby, łagodny klimat, ukształtowanie terenu nie utrudniające produkcji polowej, a takŝe struktura uŝytkowania ziemi, wskazująca na wyraźną przewagę gruntów ornych i najmniejszy udział uŝytków zielonych. TakŜe znaczny udział gospodarstw większych pozwala na zastosowanie nowoczesnego sprzętu i nowych uproszczonych technologii uprawy. Region ten byłby wzorcowym dla innych. Regionie II (rolniczo-rekreacyjnym), o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, w którym proponuje się rozwój agroturystyki i ośrodków wypoczynku niedzielnego, rolnictwo powinno zaspokajać potrzeby klientów w/w usług. W rejonie tym naleŝy rozwijać uprawę roślin bardziej pracochłonnych (warzyw, ziemniaka), a takŝe upraw sadowniczych. Ze względu na znaczny udział obszarów chronionych nie naleŝy wprowadzać upraw wieloletnich (np. wierzby na cele energetyczne).
Główne kierunki uprawy w regionach Region III przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny to najmniej nadający się do produkcji roślinnej, głównie z powodu krótkiego okresu wegetacji i zróŝnicowanej rzeźby terenu. W planowaniu produkcji rolniczej naleŝy uwzględnić ochronę krajobrazu przyrodniczego. NaleŜałoby ograniczyć uprawę gleby sprzyjającą zjawisku erozji. W strukturze zasiewów powinny dominować odporne na niskie temperatury rośliny ozime, międzyplony oraz trwałe uŝytki zielone. W niŝszych rejonach jest moŝliwa uprawa roślin na cele energetyczne. Ze względu na tradycje rolnicze moŝliwe jest wznowienie na szerszą skalę uprawy lnu. W małych gospodarstwach, jako źródło dochodu moŝna proponować uprawę ziół. Region IV rolniczo-przemysłowy to rejon, w którym mogą być uprawiane wszystkie gatunki roślin uprawnych. Daje to duŝe moŝliwości w optymalizacji struktury zasiewów podstawowych gatunków, ale takŝe znacznego udziału roślin energetycznych. Te ostatnie powinny się znaleźć w uprawie szczególnie na obszarze LGZM-u. Region V rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny, ze względu na zróŝnicowanie terenu pod względem przyrodniczym i ekologicznym powinien otrzymać takŝe zróŝnicowaną ofertę w zakresie planowania upraw. W rejonie przemysłowym moŝna zalecać uprawę rzepaku i zbóŝ, natomiast w rejonach o korzystnych walorach krajobrazowych zboŝa, ziemniaki i rośliny bardziej pracochłonne. Spora część z tych upraw moŝe znaleźć się e w gospodarstwach ekologicznych, szczególnie w południowej części regionu.
Główne kierunki chowu zwierząt w regionach Region I (intensywnego rolnictwa) i II (rolniczo-rekreacyjnym), naleŝy preferować trzodę chlewną a takŝe bydło mleczne. Trzoda chlewna powinna być uŝytkowana w kierunku mięsnym, a bydło w mlecznym. Kury powinny być uŝytkowane w kierunku nieśnym poprzez stworzenie stad reprodukcyjnych, towarowych w systemie chowu: intensywnym, półintensywnym oraz ekstensywnym (przyzagrodowym) Region II (rolniczo-rekreacyjnym), w warunkach tego regionu zaleca się podobnie jak w regionie I chów bydła, ale w większym stopniu w kierunku mięsnym. Trzoda chlewna powinna występować w nieco mniejszym natęŝeniu. Ze względu na cechy terenu powinny być hodowane owce w kierunku mięsnym, a konie z przeznaczeniem na rekreację. Indyki, gęsi i kaczki naleŝy uŝytkować w kierunku mięsnym poprzez stworzenie stad reprodukcyjnych i towarowych. NaleŜy równieŝ rozwijać hodowlę przepiórek w kierunku nieśnym poprzez stworzenie stad reprodukcyjnych i towarowych. Region III (przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny), preferowana hodowla owcy górskiej. Konie z przeznaczeniem na rekreację i bydło mięsne. Hodowla trzody w tym rejonie powinna być oparta o rasy krajowe.uŝytkowanie kur nieśnych w typie ogólnouŝytkowym w chowie półintensywnym oraz ekstensywnym (przyzagrodowym).
Główne kierunki chowu zwierząt w regionach Region IV rolniczo-przemysłowy to rejon w tym regionie powinno hodować się głownie trzodę chlewną i bydło mleczne oraz naleŝy rozwijać hodowlę kur nieśnych i mięsnych, indyków mięsnych oraz przepiórek nieśnych. Region V rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny, powinna być preferowana hodowla owcy górskiej. Konie z przeznaczeniem na rekreację i bydło mięsne. Hodowla trzody w tym regionie bazująca na rasach krajowych. UŜytkowanie kur nieśnych w typie ogólnouŝytkowym w chowie półintensywnym oraz ekstensywnym (przyzagrodowym). Chów indyków oraz chów kur mięsnych nie powinien być zalecany w regionie z uwagi na intensywną produkcję tego gatunku zwierząt. Ponadto we wszystkich regionach Dolnego Śląska naleŝy rozwijać kierunek hobbistyczny chowu ptaków ozdobnych (ozdobne rasy kur, gołębi, kaczek, gęsi, baŝanty, pawie, perlice, bezgrzebieniowce tj.: struś afrykański, emu).
Podsumowanie Podstawową formą produkcji roślinnej na Dolnym Śląsku, ze względu na wysokie walory przyrodnicze tego regionu, powinna być produkcja integrowana, a takŝe system rolnictwa ekologicznego. W regionie I intensywnego rolnictwa, który ze względu na korzystne uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne powinien pozostać podstawą produkcji rolniczej na Dolnym Śląsku, kierunkiem wiodącym jest uprawa zbóŝ oraz rzepaku. W przyszłości naleŝy zainteresować rolników uprawą roślin strączkowych, szczególnie w regionach rekreacyjnych (II, III i V), ze względu na duŝą przydatność tych roślin w gospodarstwach ekologicznych. Na popularyzację zasługuje takŝe produkcja ogrodnicza, zwłaszcza w regionach funkcjonalnych I, II i IV, przede wszystkim z powodu bliskości aglomeracji miejskich, a takŝe w regionie II, na rozwijającą się dynamicznie agroturystykę. W regionach o charakterze rekreacyjno-turystycznym oraz o słabszych glebach naleŝy wprowadzić uprawę roślin energetycznych
Podsumowanie c.d. Produkcja zwierzęca w porównaniu do produkcji roślinnej jest znacznie mniej rozwinięta. Woj. dolnośląskie charakteryzuje się jedną z najniŝszych w kraju lokatą w obsadzie inwentarza Ŝywego. Regionem wyróŝniającym się ilością hodowanych zwierząt jest region I intensywnego rolnictwa. Na jego terenie naleŝy dąŝyć do zachowania hodowli bydła mlecznego. Region IV to zaplecze dla hodowli bydła mięsnego w róŝnych systemach. Znaczący procent trwałych uŝytków zielonych na Dolnym Śląsku jest czynnikiem sprzyjającym hodowli owiec. W regionie I, II, IV i V wiodącym kierunkiem uŝytkowości powinien być kierunek mięsny. Dolny Śląsk charakteryzuje się średnią intensywnością produkcji trzody chlewnej. W regionach IV i V są tradycje produkcji trzody chlewnej, naleŝy zatem zintensyfikować produkcję Ŝywca wieprzowego. Warunkiem rozwoju produkcji trzody chlewnej jest tworzenie grup producentów świń, Na Dolnym Śląsku są bardzo dobre warunki do hodowli drobiu. W regionach I i III naleŝy preferować kury uŝytkowane w kierunku mięsnym. Perspektywy rozwoju stwarzają takŝe hodowla koni, przed wszystkim koni sportowych oraz koni rekreacyjnych, a takŝe do tuczu.