Stężenie białka całkowitego, laktoferyny, lizozymu i immunoglobuliny A (IgA) w ślinie użytkowników ruchomych protez akrylowych

PROTET. STOMATOL., 2007, LVII, 1, 5-12 Stężenie białka całkowitego, laktoferyny, lizozymu i immunoglobuliny A (IgA) w ślinie użytkowników ruchomych protez akrylowych Concentrations of total protein, lactoferrin, lysozyme and immunoglobulin A (IgA) in saliva of removable acrylic denture wearers Monika Weber-Dubaniewicz, Zdzisław Bereznowski Z Zakładu Implantoprotetyki Stomatologicznej AM w Gdańsku Kierownik: dr hab. Z. Bereznowski prof. nadzw. AMG HASŁA INDEKSOWE: Candida, protezy akrylowe, białka śliny KEY WORDS: Candida, acrylic removable dentures, salivary proteins Streszczenie Wstęp: użytkowanie ruchomych akrylowych protez zębowych uważane jest za główny miejscowy czynnik ryzyka infekcji grzybiczej błon śluzowych jamy ustnej. Jak dotąd niewiele wiadomo na temat roli immunoglobuliny A (IgA), laktoferyny i lizozymu w rozwoju infekcji grzybiczej w grupie pacjentów użytkujących uzupełnienia protetyczne tego typu. Cel pracy: sprawdzenie, czy pomiędzy pacjentami z dodatnim i ujemnym wynikiem posiewu w kierunku grzybów Candida występują różnice stężeń białka całkowitego, laktoferyny, lizozymu bądź IgA w ślinie. Materiał i metody: do badań użyto mieszanej śliny spoczynkowej, pobranej od 93 użytkowników ruchomych akrylowych protez zębowych. Stężenie białka całkowitego w ślinie oznaczono metodą Lowry ego. Stężenie laktoferyny, lizozymu oraz IgA oznaczono metodą ELISA. Od badanych pobrano wymazy z błon śluzowych jamy ustnej. Wyniki: u 58% spośród przebadanych pacjentów stwierdzono obecność grzybów Candida na błonach śluzowych jamy ustnej. W 43% dodatnich posiewów stwierdzono obfity wzrost kolonii grzybów. Wykazano istotne różnice poziomu IgA oraz białka całkowitego pomiędzy pacjentami z dodatnimi i ujemnymi wynikami posiewów a także w zależności od intensywności wzrostu kolonii grzybów Candida. Nie stwierdzono Summary Introduction: Wearing of removable acrylic dentures is the major factor responsible for local fungal infection of the oral mucosa. Yet, little is known about the role of IgA, lactoferrin and lysozyme in the development of fungal infections in patients with this kind of denture. Aim of the study: The aim of the study was to assess possible differences in the concentration of salivary total protein, total IgA, lactoferrin and lysozyme between patients with positive and negative results of the Candidal infection culture. Material and methods: Mixed non-stimulated saliva samples collected from 93 denture wearers were analysed. Total protein concentrations were measured using the Lowry method and total IgA, lactoferrin and lysozyme concentrations with the ELISA method. Smears from the oral mucosa were taken from each patient. Results: The presence of Candidal infection of the oral mucosa was found in 58% of the patients. In 43% of the patients with the culture positive results, abundant growth of Candidal colonies was observed. Statistical differences were found in salivary concentrations of IgA and total protein between the patients with the culture positive and negative results. The differences were also dependent on the intensity of Candidal colonies growth. No differences were found in salivary concentrations of 5

M. Weber-Dubaniewicz, Z. Bereznowski Celem pracy było oznaczenie i porównanie stężeń białka całkowitego, laktoferyny, lizozymu i immunoglobuliny A w ślinie spoczynkowej użytkowników ruchomych akrylowych uzupełnień protenatomiast różnic w poziomie laktoferyny ani lizozymu pomiędzy badanymi podgrupami. Wnioski: autorzy wnioskują,, że infekcja grzybicza błony śluzowej jamy ustnej wpływa na stężenie IgA oraz białka całkowitego w ślinie mieszanej. lactoferrin or lysozyme between the analysed groups. Conclusions: The authors conclude that the fungal infection of the oral mucosa influences the concentration of total IgA and total protein in mixed saliva. Wstęp Głównym miejscowym czynnikiem ryzyka infekcji grzybiczej jamy ustnej jest użytkowanie ruchomych akrylowych uzupełnień protetycznych (1). Dane epidemiologiczne wskazują, że w grupie użytkowników tego rodzaju protez zębowych, wzrasta zarówno odsetek nosicieli grzybów, jak i osób z pełnoobjawową infekcją grzybiczą (2, 3, 4, 5). W posiewach stwierdza się głównie obecność grzybów z rodzaju Candida, najczęściej Candida albicans, kolejne co do częstości występowania są gatunki Candida glabrata lub Candida tropicalis. Szacuje się, że te trzy dominujące gatunki obecne są w 75-80 % dodatnich posiewów w kierunku grzybów (6, 7). U użytkowników akrylowych protez całkowitych stwierdzono znamiennie większe zagęszczenie kolonii grzybiczych przypadających na 1 cm 2 błony śluzowej, niż w grupie kontrolnej nie użytkującej protez (8). Zwiększona częstość występowania grzybów Candida na błonach śluzowych jamy ustnej użytkowników ruchomych akrylowych uzupełnień protetycznych wynika zarówno z cech tworzywa akrylowego, sprzyjających kolonizacji płyt protez przez grzyby (9, 10), jak też ze zmian zachodzących w środowisku jamy ustnej nw obszarze błony śluzowej pokrytej płytą protezy (8, 11, 12). Ponadto infekcji grzybiczej sprzyja całodobowe użytkowanie uzupełnień protetycznych przez pacjentów (10, 11) oraz przechowywanie protez zębowych w środowisku wilgotnym oraz niewłaściwie wykonywane i niedostatecznie częste zabiegi higieniczne (10, 11, 13, 14). Ślina stanowi naturalne płynne środowisko bytowania mikroorganizmów w jamie ustnej (15). Uważa się, że niektóre składniki śliny mogą brać udział w regulacji kolonizacji jamy ustnej przez grzyby z rodzaju Candida lub zapobiegać namnażaniu się grzybów na błonach śluzowych. Spośród białkowych składników śliny o działaniu przeciwgrzybicznym najlepiej poznana została rola immunoglobuliny A (IgA), lizozymu i laktoferyny (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32). Rola IgA w obronie przed infekcją grzybiczą błon śluzowych polega na ograniczaniu adhezji komórek grzybów do komórek nabłonkowych poprzez wiązanie się przeciwciał z mannozydami ściany komórkowej grzybów i blokadę receptorów odpowiedzialnych za ich interakcje z komórkami nabłonka (21, 33, 34, 35). Lizozym posiada zdolność rozkładania chityny wchodzącej w skład ścian komórkowych grzybów (36), może też oddziaływać na błonę komórkową, co doprowadza do zaburzenia równowagi osmotycznej komórek grzybów i do wzmożonej aktywności związanych z błoną komórkową enzymów oraz do zaburzeń funkcji enzymów proteolitycznych wydzielanych przez grzyby (26, 29, 31, 36). Podstawowe działanie laktoferyny na komórki grzybów związane jest z ograniczeniem dostępności jonów żelaza ze środowiska, doprowadzającym do śmierci komórek (16, 37). Laktoferynie przypisuje się także synergizm działania z szeregiem antybiotyków takich jak amfoterycyna B, flukonazol, 5 fluorocytozyna (23). W literaturze brakuje doniesień na temat stężeń IgA, lizozymu i laktoferyny w ślinie użytkowników ruchomych uzupełnień protetycznych, dlatego trudno stwierdzić, czy białka te wpływają w jakiś sposób na powstanie i rozwój infekcji grzybiczej błon śluzowych jamy ustnej w warunkach zmodyfikowanych przez obecność protez. Nie wiadomo także, czy powstanie i rozwój infekcji grzybiczej błon śluzowych wśród użytkowników ruchomych protez akrylowych znajduje odzwierciedlenie w stężeniu IgA, lizozymu i laktoferyny w ślinie. Cel pracy 6 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Zakażenia grzybiczne tycznych w zależności od występowania infekcji grzybiczej błon śluzowych jamy ustnej oraz stopnia nasilenia infekcji wyrażonego liczbą wyhodowanych z wymazu kolonii. Materiał i metody Badaniem objęto 93 pacjentów, zgłaszających się do Specjalistycznego Centrum Stomatologicznego AM w Gdańsku, w celu korekty lub wymiany uzupełnień protetycznych. Wśród badanych znajdowały się 64 kobiety i 29 mężczyzn w wieku od 42 do 86 lat. Średni wiek badanych wynosił 62,9 lat (±9,88). Protezy całkowite użytkowało 69,8% (n=65) pacjentów, a 30,1% (n=28) protezy częściowe. Kryteria włączenia pacjentów do badania obejmowały: użytkowanie przez co najmniej 1 rok ruchomego akrylowego uzupełnienia protetycznego, ogólnie dobry stan zdrowia wykluczający konieczność stosowania leków, nie przyjmowanie antybiotyków ani leków przeciwgrzybiczych w ciągu ostatnich 3 miesięcy poprzedzających badanie, brak objawów aktywnego procesu próchnicowego oraz brak objawów ostrego stanu zapalnego przyzębia. Badania mikrobiologiczne Materiał do badań pobierano z powierzchni błon śluzowych języka, policzków, podniebienia oraz wyrostków zębodołowych jałową wymazówką, zwilżoną w fizjologicznym roztworze soli i natychmiast przesyłano do laboratorium. W laboratorium wykonywano preparat bezpośredni, który barwiono metodą Grama i posiewano wymazy na podłoże Sabourauda i na agar z dodatkiem 5% krwi baraniej. Po 24-48 godzinnej inkubacji posiewów w warunkach tlenowych w temperaturze 37ºC oceniano morfologię wyrosłych kolonii. Identyfikacji gatunku grzybów drożdżopodobnych dokonywano na podstawie obrazu mikroskopowego, cech morfologicznych i biochemicznych. Intensywność wzrostu kolonii grzybów oceniano wg. schematu stosowanego w Zakładzie Mikrobiologii Jamy Ustnej AMG: powyżej 50 kolonii Candida na płytce obfity wzrost kolonii grzybów, 10-50 kolonii wzrost kolonii średnio obfity, 1-9 kolonii wzrost pojedynczych kolonii grzybów Badania biochemiczne Materiał do badań biochemicznych stanowiła ślina mieszana spoczynkowa pobrana do kalibrowanych jałowych plastikowych probówek typu Corning w godzinach 9-11, minimum 1 godzinę od ostatniego posiłku. Od każdego z badanych pobierano ślinę metodą wypluwania (38). Bezpośrednio po pobraniu śliny probówki umieszczano w pojemniku z lodem a następnie zamrażano w -30ºC. Przed rozpoczęciem pomiarów stężenia składników śliny, ślinę odwirowywano w wirówce w temp. 4º C, przez 10 minut z szybkością 10 000 G. Do oznaczenia stężenia białka całkowitego użyto metody Lowry ego (39). Do oznaczania poziomu lizozymu, IgA oraz laktoferyny wykorzystano immunoenzymatyczną metodę badania opartą na teście ELISA. Analiza statystyczna Wszystkie wyniki podano jako średnie arytmetyczne ( ± SD). Oceniano rozkład zmiennych ciągłych pod kątem jego zgodności z rozkładem normalnym stosując test Kołmogorowa-Smirnowa. Zmienność statystyczną różnic między średnimi zmiennych o rozkładzie normalnym oceniano za pomocą testu t-studenta, a między średnimi zmiennych o rozkładzie różnym od normalnego testem U Mana-Whitneya. Zmienne kategoryczne oceniano za pomocą testu chi 2. Obliczenia statystyczne zostały wykonane za pomocą programu STATISTICA for Windows, wersja 5.1 (StatSoft, Stany Zjednoczone). Wartość p<0,05 przyjęto za statystycznie znamienną. Wyniki U 54 osób (58%) spośród 93 badanych osób uzyskano dodatnie wyniki posiewów w kierunku grzybów Candida. W tabeli I zestawiono dane dotyczące stężeń białka całkowitego (BC), laktoferyny, lizozymu i IgA w podgrupach pacjentów z dodatnimi i ujemnymi wynikami posiewów z błon śluzowych jamy ustnej. Zarówno stężenie białka całkowitego, jak i poziom IgA były wyższe w podgrupie z dodatnimi wynikami posiewów. Różnice pomiędzy badanymi podgrupami były istotne statystycznie (p<0,05). PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 7

M. Weber-Dubaniewicz, Z. Bereznowski T a b e l a I. Stężenia badanych składników białkowych w ślinie spoczynkowej w podgrupach pacjentów z dodatnimi i ujemnymi wynikami posiewów z błon śluzowych jamy ustnej Parametr Posiew dodatni n=54 Posiew ujemny n=39 Poziom istotności p Białko całkowite (mg/ml) 4,16 3,03 2,82 1,86 p<0,05 Laktoferyna (µg/ml) 11,9 8,0 10,8 6,6 NS Lizozym (µg/ml) 8,6 7,2 7,6 5,8 NS IgA (µg/ml) 592,4 332,0 465,4 234,9 p<0,05 T a b e l a I I. Stężenia badanych składników białkowych w ślinie spoczynkowej w podgrupach pacjentów użytkujących częściowe i całkowite uzupełnienia protetyczne Parametr Protezy częściowe n=28 Protezy całkowite n=65 Poziom istotności p Białko całkowite (mg/ml) 3,10 2,71 3,81 2,60 NS Laktoferyna (µg/ml) 11,3 7,8 11,4 6,6 NS Lizozym (µg/ml) 9,1 6,8 7,8 6,4 NS IgA (µg/ml) 510,8 314,1 551,4 269,3 NS Zaobserwowano, że dodatni wynik posiewu występował z większą częstością w podgrupie pacjentów użytkujących protezy całkowite niż w podgrupie użytkowników protez częściowych. Wśród użytkowników protez całkowitych dodatni wynik posiewu w kierunku grzybów Candida stwierdzono u blisko 68% badanych, natomiast w podgrupie pacjentów użytkujących protezy częściowe u niespełna 36% badanych (ryc. 1). Różnice częstości występowania dodatnich wyników posiewów pomiędzy tymi podgrupami okazały się istotne statystycznie (p<0,005). Sugerowało to możliwość wystąpienia różnic w badanych parametrach śliny pomiędzy podgrupą użytkowników protez całkowitych I podgrupą protez częściowych. W tabeli II zestawiono dane dotyczące stężeń badanych składników śliny spoczynkowej pacjentów użytkujących całkowite i Ryc.1. Częstość występowania dodatnich wyników posiewów w kierunku grzybów Candida w podgrupach użytkowników protez całkowitych i częściowych. 8 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Zakażenia grzybiczne częściowe uzupełnienia protetyczne. Analiza statystyczna danych nie wykazała istotnych różnic pomiędzy tymi podgrupami. Badając intensywność wzrostu grzybów Candida, najczęściej stwierdzono obfity wzrost kolonii grzybów (w 43% dodatnich posiewów), u nieco mniejszego odsetka przypadków (35%) stwierdzono wzrost pojedynczych kolonii grzybów, najrzadziej stwierdzono średnio obfity wzrost kolonii grzybów (22%) (ryc. 2). W tabeli III zestawiono dane dotyczące badanych parametrów śliny spoczynkowej pacjentów z obfitym wzrostem kolonii grzybów Candida i pacjentów z ujemnymi wynikami posiewów w kierunku grzybów Candida. W podgrupie pacjentów z obfitym wzrostem kolonii grzybów Candida stwier- Ryc. 2. Intensywność wzrostu kolonii grzybów Candida (n=54). T a b e l a I I I. Stężenia badanych składników białkowych w ślinie spoczynkowej w podgrupie pacjentów z obfitym wzrostem kolonii grzybów w posiewach z błon śluzowych jamy ustnej i w podgrupie pacjentów z ujemnymi wynikami posiewów Parametr Obfity wzrost kolonii n=23 Posiew ujemny n=39 Poziom istotności p Białko całkowite (mg/ml) 4,38 2,45 2,82 1,86 p<0,05 Laktoferyna (µg/ml) 13,7 8,0 10,8 6,6 NS Lizozym (µg/ml) 8,6 5,9 7,6 5,9 NS IgA (µg/ml) 670,1 325,8 465,4 235,0 p<0,05 T a b e l a I V. Stężenia badanych składników białkowych w ślinie spoczynkowej w podgrupie kobiet i w podgrupie mężczyzn Parametr Kobiety n=64 Mężczyźni n=29 Poziom istotności p Białko całkowite (mg/ml) 3,69 3,01 3,39 1,77 NS Laktoferyna (µg/ml) 11,14 7,21 12,0 8,00 NS Lizozym (µg/ml) 8,60 6,37 7,35 7,33 NS IgA (µg/ml) 492,3 303,7 642,8 270,0 p<0,05 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 9

M. Weber-Dubaniewicz, Z. Bereznowski dzono statystycznie istotnie wyższe stężenie białka całkowitego oraz istotnie wyższy poziom IgA niż w podgrupie pacjentów z ujemnymi wynikami posiewów. Analizując różnice w częstości występowania obfitego wzrostu kolonii grzybów w zależności od płci badanych, stwierdzono, że mężczyźni z obfitym wzrostem kolonii grzybów Candida stanowili blisko 40% wszystkich przebadanych mężczyzn, natomiast kobiety z obfitym wzrostem kolonii grzybów Candida w posiewach stanowiły niecałe 20% wszystkich przebadanych kobiet (ryc. 3). Różnice w częstości występowania obfitego wzrostu kolonii grzybów Candida w posiewach z wymazów pobranych od kobiet i mężczyzn okazały się istotne statystycznie (p<0,05). Uznano, że podgrupy te mogą się także różnić wartościami badanych parametrów śliny pacjentów. Dane dotyczące badanych składników śliny w podgrupie kobiet i podgrupie mężczyzn zestawiono w tabeli IV. Stwierdzono statystycznie istotne różnice pomiędzy stężeniem IgA w ślinie kobiet i mężczyzn. W ślinie mężczyzn stężenie IgA był wyższe niż w ślinie kobiet. Ryc. 3. Częstość występowania obfitego wzrostu kolonii grzybów Candida na błonach śluzowych jamy ustnej w podgrupie kobiet i w podgrupie mężczyzn. Dyskusja Przedstawione powyżej wyniki badań pozwalają na poszerzenie skąpych dotąd wiadomości na temat stężeń składników śliny takich jak IgA, laktoferyna i lizozym oraz białko całkowite u użytkowników ruchomych akrylowych uzupełnień protetycznych, nieobciążonych chorobami systemowymi, próchnicą ani zapaleniem przyzębia. W badanej grupie ponad połowa pacjentów (58%) była zainfekowana grzybami Candida, a w znacznym odsetku przypadków (43% dodatnich posiewów) stwierdzono obfity wzrost kolonii grzybów na błonach śluzowych. Zaobserwowano, że w zależności od obecności grzybów Candida na błonach śluzowych pomiędzy badanymi istnieją różnice w stężeniu białka całkowitego oraz IgA. Przyczyną obserwowanego wyższego stężenia IgA w ślinie osób z dodatnimi wynikami posiewów jest prawdopodobnie obecność przeciwciał IgA anty-candida. Z obserwacji Epsteina i wsp. wynika, że poziom przeciwciał IgA anty-candida jest znacząco wyższy w ślinie nosicieli grzybów niż w ślinie osób nie zakażonych grzybami a najwyższe poziomy przeciwciał anty-candida stwierdza się w ślinie osób z rozwiniętą kandydozą błon śluzowych jamy ustnej (21). Również Drobacheff i wsp. zaobserwowali, że wśród pacjentów zakażonych wirusem HIV stężenie całkowitej IgA w ślinie jest wyższe u osób z objawową kandydozą jamy ustnej niż u osób bez kandydozy. Autorzy nie podali jednak, czy wśród pacjentów bez objawów kandydozy byli nosiciele grzybów (20). Przypuszczać można, że istotnie wyższe stężenie immunoglobuliny A w ślinie osób zainfekowanych grzybami Candida było przyczyną wzrostu stężenia białka całkowitego, jednakże nie można wykluczyć, że na stężenie białka całkowitego wpłynął wzrost stężenia innych białek, których w tych badaniach nie uwzględniono. W naszym badaniu odsetek pacjentów z infekcją grzybiczą błon śluzowych jamy ustnej był znamiennie wyższy wśród użytkowników całkowitych uzupełnień protetycznych niż wśród użytkowników protez częściowych. Porównanie parametrów śliny w tych podgrupach nie wykazało jednak istotnych różnic. Być może protezy całkowite, ze względu na większą powierzchnię płyty protezy w pewnym stopniu ograniczają interakcje pomiędzy bytującymi na błonach śluzowych grzybami a śliną. W ślinie osób z obfitym wzrostem grzybów stwierdzono wyższe stężenie białka całkowitego i IgA niż w ślinie osób z ujemnymi wynikami posie- 10 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Zakażenia grzybiczne wów. Uwagę zwraca fakt, że stężenia białka całkowitego oraz IgA w podgrupie z obfitym wzrostem kolonii grzybów na błonach śluzowych były zbliżone, a nawet nieco wyższe, niż stężenia tych składników śliny w całej grupie pacjentów z dodatnimi wynikami posiewów. Zaobserwowane różnice wynikać mogą z różnic poziomu IgA anty Candida w ślinie badanych. Przypuszczenie to potwierdzają wyniki badań Coogana i wsp., którzy odnotowali wyższe poziomy specyficznej IgA anty-candida w spoczynkowej ślinie pacjentów (nosicieli wirusa HIV oraz osób z pełnoobjawową chorobą AIDS) przy zwiększonej liczbie kolonii grzybów w posiewach ze śliny (19). Zaobserwowany obfity wzrost grzybów w jamie ustnej przy podwyższonym stężeniu immunoglobuliny A może świadczyć o niedostatecznej kompensacji rozwijającego się zakażenia przez lokalne mechanizmy obronne. Zjawisko to tłumaczyć może hipoteza wysunięta przez Drobacheff i wsp. (20). Autorzy ci sugerowali, że istnieje pewien krytyczny poziom liczebności kolonii grzybów na błonach śluzowych, powyżej którego mechanizmy obronne związane z produkcją białkowych składników śliny przestają być efektywne. W badanej grupie zaobserwowano, że odsetek mężczyzn, u których stwierdzono obfity wzrost grzybów na błonach śluzowych jamy ustnej był istotnie wyższy niż odsetek kobiet z podobnymi wynikami posiewów. Porównanie parametrów śliny mężczyzn i kobiet wykazało, że ślina mężczyzn zawierała wyższe stężenia immunoglobuliny A niż ślina kobiet. Znamiennie częstsze występowanie obfitego wzrostu grzybów na błonach śluzowych mężczyzn w połączeniu ze stwierdzeniem w ich ślinie wyższych stężeń immunoglobuliny A sugeruje, że wyższe stężenie przeciwciał może być związane z odpowiedzią na rozwijającą się infekcję grzybiczą. Wnioski 1. Obecność grzybów Candida, jak też ich obfity wzrost na błonach śluzowych jamy ustnej użytkowników ruchomych protez akrylowych, znajdują odzwierciedlenie w podwyższeniu stężenia IgA i białka całkowitego w mieszanej ślinie spoczynkowej. 2. Stężenia laktoferyny i lizozymu w ślinie nie wykazują różnic związanych z obecnością i intensywnością infekcji grzybiczej błon śluzowych jamy ustnej. Piśmiennictwo 1. Budtz-Jorgensen E., Lombardi T.: Antifungal therapy in the oral cavity. Periodontology 2000, 1996, 10, 89-106. 2. Beighton D., Helllyer P. H., Heath M. R.: Asociations between salivary levels of mutans streptococci, lactobacilli, yeasts and black-pigmented Bacteroides spp. and dental variables in elderly dental patients. Arch. Oral. Biol., 1990, 35, 173-175. 3. Beighton D., Hellyer P. H., Lynch E. J. R., Heath M. R.: Salivary levels of mutans streptococci, lactobacilli, yeasts, and root caries prevalence in non institutionalized elderly dental patients. Community Dent. Oral Epidemiol., 1991, 19, 302-307. 4. Lockhart S. R., Joly S., Vargas K., Swalis-Wenger J.: Natural defenses against candida colonization breakdown in the oral cavities of the elderly. J. Dent. Res., 1999, 78, 857- -868. 5. Majewski S.: Badania nad rolą grzybów drożdżopodobnych w etiopatogenezie stomatitis prothetica. Praca habilitacyjna. Akademia Medyczna im. Mikołaja Kopernika w Krakowie, 1978. 6. Akpan A., Morgan R.: Oral candidiasis. Postgrad. Med. J., 2002, 78, 455-459. 7. Hannula J.: Clonal types of oral yeasts in relation to age, health, and geography. Thesis, University of Helsinki 2000. 8. Arendorf T. M., Walker D. M.: Oral candidal populations in health and disease. Br. Dent. J.: 1979, 147, 267-272. 9. Karłowska M., Karasiński A., Drobek W., Widaj -Witek D.: Badania nad zwilżalnością wybranych protetycznych tworzyw akrylowych. Prot. Stom., 2005, LV, 135-138. 10. Spiechowicz E., Mierzwińska-Nastalska E.: Grzybice jamy ustnej. Med. Tour Press International. Wydawnictwo Medyczne, Warszawa 1998, 41-67, 80 86. 11. Budtz-Jorgensen E.: Oral mucosal lesions asssociated with the wearing of removable dentures. J. Oral Pathol., 1981, 10, 65-80. 12. Majewski S.: Biocenoza jamy ustnej zagadnienia wybrane. Czas. Stomat., 1974, XXVII, 1, 31-35. 13. Mierzwinska- Nastalska E., Rusiniak-Kubik K., Gontek R., Okoński P.: Wpływ higieny uzupełnień protetycznych na powstawanie infekcji grzybiczej błony śluzowej jamy ustnej. Nowa Stomatologia. 2000, 5, 52-55. 14. Närhi T. O., Ainamo A., Meurman J. H.: Salivary yeasts, saliva, and oral mucosa in the elderly. J. Dent. Res., 1993, 72, 1009-1014. 15. Moss S.: Rola śliny w utrzymaniu zd- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 11

M. Weber-Dubaniewicz, Z. Bereznowski rowia jamy ustnej. Stom. Współcz., 1994, 1, 154-158. 16. Arnold R. R., Brewer M., Gauthier J.: Bactericidal activity of human lactoferrin: sensitivity of a variety of microorganisms. Infect. Immun., 1980, 28, 893-898. 17. Belazi M., Fleva A., Drakoulakos D., Panayiotidou D.: Salivary IgA and serum IgA and IgG antibodies to Candida albicans in HIV infected subjects. Int. J. STD AIDS, 2002, 13, 373-377. 18. Bikandi J., Moragues M. D., Quindos G., Polonelli L., Ponton J.: Influence of environmental ph on the reactivity of Candida albicans with salivary IgA. J. Dent. Res., 2000, 79, 1439-1442. 19. Coogan M. M., Sweet S. P., Challacombe S. J.: Immunoglobulin A (IgA), IgA1, IgA2 antibodies to Candida albicans in whole and parotid saliva in Human Immunodeficiency Virus infection and AIDS. Infect. Immun., 1994, 62, 892-896. 20. Drobacheff Ch., Millon L., Monod M., Piarroux R., Robinet E., Laurent R., Meillet D.: Increased serum and salivary immunoglobulins against Candida albicans in HIV infected patients with oral candidiasis. Clin. Chem. Lab. Med., 2001, 39, 519-526. 21. Epstein J. B., Kimura L. H., Menard T. W., Truelove E. L., Pearsall N. N.: Effects of specific antibodies on the interaction between the fungus Candida albicans and human oral mucosa. Arch. Oral Biol., 1982, 27, 469-474. 22. Kirkpatrick Ch. H., Green I., Rich R. R., Schade A. L.: Inhibition of growth of Candida albicans by iron-unsaturated lactoferrin: relation to host-defense mechanisms in chronic mucocutaneous candidiasis. J. Infect. Dis., 1971, 124, 539-544. 23. Kuipers M. E., de Vries H. G., Eikelboom M. C., Meijer D. K. F., Swart P. J.: Synergistic fungistatic effects of lactoferrin in combination with antifungal drugs against clinical Candida isolates. Antimicrob. Agents Chemother., 1999, 43, 263- -2641. 24. Lin A. L., Johnson D. A., Patterson T. F.: Salivary anticandidal activity and saliva composition in an HIV-infected cohort. Oral Microbiol. Immunol., 2001, 16, 270-27. 25. Lin A. L., Shi Q., Johnson D. A., Patterson T., Rinaldi M. G., Yeh C-K: Further characterisation of human salivary anticandidacidal activities in a Human Immunodeficiency Virus-positive cohort by use of microassays. Clin. Diagn. Lab. Immunol., 1999, 6, 851-855. 26. Marquis G., Montplasir S., Garzon S., Strykowski H., Auger P.: Fungitoxity of muramidase. Ultrastructural damage to Candida albicans. Lab. Invest., 1982, 46, 627-636. 27. Masci J. R.: Complete response of severe, refractory oral candidiasis to mouthwash containing lactoferrin and lysozyme. AIDS, 2000, 14, 2403-2404. 28. Ponton J., Bikandi J., Moragues M. D., Arilla M. C., Elósegui R., Quindos G., Fisicaro P., Conti S., Polonelli L.: Reactivity of Candida albicans germ tubes with salivary secretory IgA. J. Dent. Res., 1996, 75, 1979-1985. 29. Samaranayake Y. H., Samaranayake L. P., Wu P. C., So M.: The antifungal effect of lactoferrin and lysozyme on Candida krusei and Candida albicans. APMIS, 1997, 105, 875-883. 30. Tanida T., Okamoto T., Okamoto A., Wang H., Hamada T., Ueta E., Osaki T.: Decreased excretion of antimicrobial proteins and peptides in saliva of patients with oral candidiasis. J. Oral Pathol. Med., 2003, 32, 586-594. 31. Wu T., Samaranayake L. P., Leung W. K., Sullivan P. A.: Inhibition of growth and secreted aspartyl proteinase production in Candida albicans by lysozyme. J. Med. Microbiol., 1999, 48, 721-730. 32. Yeh Ch-K, Dodds M. W. J., Zuo P., Johnson D.: A population based study of salivary lysozyme concentrations and candidal counts. Arch. Oral Biol., 1997, 42, 25-31. 33. Holmes A. R., Bandara B. M. K., Cannon R. D.: Saliva promotes Candida albicans adhesion to human epithelial cells. J. Dent. Res., 2002, 81, 28-32. 34. Ueta E., Tanida T., Doi S., Osaki T.: Regulation of Candida albicans growth and adhesion by saliva. J. Lab. Clin. Med., 2000, 136, 66-73. 35. Vudhichamnong K., Walker D. M., Ryley H. C.: The effect of secretory immunoglobulin A on the in vitro adherence of the yeast Candida albicans to human oral epithelial cells. Arch. Oral Biol., 1982, 27, 617-621. 36. Chipman D. M., Sharon N.: Mechanism of lysozyme action. Science, 1969, 165, 454-465. 37. Nikawa H., Samaranayake L. P., Tenovuo J., Pang K. M., Hamada T.: The fungicidal effect of human lactoferrin on Candida albicans and Candida krusei. Arch. Oral Biol., 1993, 38, 1057-1063. 38. Dawes C.: Physiological factors affecting salivary flow rate, oral sugar clearance, and the sensation of dry mouth in man. J. Dent. Res., 1987, 66, 648-653. 39. Lowry O. H., Rosebrough N. J., Farr A. L., Randall R. J.: Protein measurement with the Follin phenol reagent. J. Biol. Chem., 1951, 193, 265-275. Zaakceptowano do druku: 20.VII.2006 r. Adres autorów: 80-208 Gdańsk, ul. Orzeszkowej 18. Zarząd Główny PTS 2006. 12 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1