Analiza potencjałów rozwojowych gminy Sosnowica

Unia Europejska Analiza potencjałów rozwojowych gminy Sosnowica - analiza zbiorcza potencjałów i uwarunkowań rozwoju - Zamawiający Gmina Sosnowica Wykonawca Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa w Warszawie Zakład Zagospodarowania Przestrzennego i Urbanistyki w Lublinie dr Monika Hurba Lublin 2007r.

Opracowanie jest efektem realizacji projektu pn. Opracowanie innowacyjnego planu rozwoju gminy Sosnowica opartego na posiadanym potencjale i czynnym wykorzystaniu transferu wiedzy jak i cały Projekt jest współfinansowany w 75% ze środków Unii Europejskiej Europejskiego Funduszu Społecznego oraz w 25 % przez BudŜet Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Umowa o dofinansowanie realizacji projektu nr Z/2.06/II/2.6/21/06/U/10/06 podpisanej z Instytucją WdraŜającą Samorządem Województwa Lubelskiego. Opracowanie zostało wykonane w oparciu o umowę nr 05/07 zawartą w dniu 4 czerwca 2007 roku pomiędzy Gminą Sosnowica z siedzibą przy ul. Spokojnej 10, 21 230 Sosnowica (Zamawiający) reprezentowaną przez Panią Krystynę Jaśkiewicz Wójta Gminy Sosnowica, a Instytutem Gospodarki Przestrzennej Mieszkalnictwa w Warszawie, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego i Urbanistyki w Lublinie z siedzibą przy ul. Jasnej 6, 20 077 Lublin (Wykonawca) reprezentowanym przez Pana dr. Sławomira Anusza. 2

SPIS TREŚCI Str. WPROWADZENIE 5 1. UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE 6 1.1 POŁOśENIE GEOGRAFICZNE 6 1.2 BUDOWA GEOLOGICZNA, RZEŹBA I SUROWCE MINERALNE 7 1.3 GLEBY 8 1.4 KLIMAT I STAN POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO 9 1.5 HYDROGRAFIA I STAN WÓD 11 1.6 OCHRONA PRZYRODY 18 2. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE 21 2.1 ZARYS HISTORII GMINY 21 2.2 STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE 26 2.3 ZABYTKI ARCHITEKTURY 26 3. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO - GOSPODARCZE 28 3.1 OSADNICTWO I DEMOGRAFIA 28 3.2 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I KOMUNALNA 30 3.2.1 MIESZKALNICTWO 30 3.2.2 UKŁAD KOMUNIKACYJNY 31 3.2.3 WODOCIĄGI 35 3.2.4 KANALIZACJA 36 3.2.5 GOSPODARKA ODPADAMI 37 3.2.6 GOSPODARKA CIEPLNA 38 3.2.7 ELEKTROENERGETYKA 41 3.2.8 TELEKOMUNIKACJA I INTERENET 41 3.3 INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA 42 3.3.1 OCHRONA ZDROWIA 42 3.3.2 EDUKACJA 43 3.3.3 ORGANIZACJE SPOŁECZNE, KULTURALNO OŚWIATOWE I SPORTOWE 44 3

4. BAZA EKONOMICZNA GMINY 45 4.1 ROLNICTWO 45 4.2 LEŚNICTWO 49 4.3 TURYSTYKA 50 4.3.1 BAZA NOCLEGOWA I GASTRONOMICZNA 51 4.3.2 INFRASTRUKTURA PARATURYSTYCZNA 52 4.3.3 GŁÓWNE FORMY TURYSTYKI 54 4.4 GOSPODARKA I ZATRUDNIENIE 56 4.5 BUDśET GMINY 57 5. OCENA POTENCJAŁÓW ROZWOJOWYCH GMINY SOSNOWICA 59 6. GŁÓWNE KIERUNKI ROZWOJU GMINY SOSNOWICA 64 PODSUMOWANIE 66 BIBLIOGRAFIA 67 4

WPROWADZENIE Rozwój społeczno gospodarczy gminy Sosnowica jest uwarunkowany wieloma czynnikami zewnętrznymi (egzogenicznymi) i wewnętrznymi (endogenicznymi). Na uwarunkowania zewnętrzne składa się przede wszystkim kierunek polityki regionalnej Rządu RP oraz Unii Europejskiej. Poza czynnikami egzogenicznymi o moŝliwościach rozwoju regionu decydują czynniki wewnętrzne. Dlatego teŝ niezbędne jest przeprowadzenie analizy lokalnych potencjałów rozwojowych, aby umoŝliwić ich umacnianie i efektywne wykorzystywanie. Celem niniejszego opracowania jest identyfikacja i ocena potencjałów rozwojowych gminy Sosnowica, która będzie stanowiła materiał wyjściowy do opracowania Innowacyjnego planu rozwoju gminy Sosnowica opartego na posiadanym potencjale i czynnym wykorzystaniu transferu wiedzy. W pierwszej kolejności omówiono poszczególne uwarunkowania przyrodnicze, historyczne i społeczno gospodarcze rozwoju gminy. Następnie przeprowadzono analizę i ocenę wszystkich uwarunkowań za pomocą techniki SWOT, wskazując silne i słabe strony w gminie Sosnowica. Końcowym etapem opracowania jest wskazanie głównych kierunków rozwoju gminy w oparciu o posiadany potencjał. 5

1. UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE 1.1 POŁOśENIE GEOGRAFICZNE Gmina Sosnowica leŝy w południowej części powiatu parczewskiego na terenie województwa lubelskiego. Od północy sąsiaduje z gminą Dębowa Kłoda, natomiast od wschodu z gminami: Stary Brus i Urszulin naleŝącymi do powiatu włodawskiego. Od południa sąsiaduje z gminą Ludwin (powiat łęczyński), zaś od zachodu z gminą Uścimów (powiat lubartowski). Siedziba władz gminy znajduje się w Sosnowicy (por. ryc. 1). Ryc.1. Podział administracyjny powiatu parczewskiego (źr.: opr. własne). Pod względem komunikacyjnym gmina leŝy stosunkowo blisko większych ośrodków miejskich będących stolicami powiatów tj. Parczewa (21 km), Chełma (61 km), Włodawy (40 km) i miasta wojewódzkiego - Lublina (59 km), dzięki czemu posiada stosunkowo łatwy dostęp do świadczonych tam usług. 6

Gmina Sosnowica zajmuje powierzchnię 172,35 km 2 i jest drugą co do wielkości w obrębie powiatu parczewskiego (tab.1) Powierzchnia gminy stanowi ponad 18 % całkowitej powierzchni powiatu. Tab.1. Powierzchnia gmin powiatu parczewskiego (źr.: GUS, 2006). NAZWA POWIERZCHNIA [km 2 ] UDZIAŁ W POW. POWIATU [%] Powiat 952,6 100 parczewski Parczew 146,2 15,4 Dębowa Kłoda 188,3 19,8 Jabłoń 111,0 11,7 Milanów 116,6 12,2 Podedwórze 107,2 11,3 Siemień 110,9 11,5 Sosnowica 172,4 18,1 Według regionalizacji geograficznej Polski przedstawionej przez J. Kondrackiego (2000) gmina Sosnowica leŝy na terenie Polesia Zachodniego, na styku trzech mezoregionów: Zaklęsłości Sosnowickiej, Równiny Łęczyńsko Włodawskiej oraz Garbu Włodawskiego. PołoŜenie na styku trzech jednostek geograficznych powoduje, Ŝe krajobraz gminy Sosnowica jest urozmaicony, a bogactwo walorów przyrodniczych daje moŝliwości aktywizacji i rozwoju gminy. 1.2 BUDOWA GEOLOGICZNA, RZEŹBA I SUROWCE MINERALNE Obszar gminy Sosnowica leŝy w zrębowej strefie platformy wschodnioeuropejskiej, którą pokrywają utwory paleozoiczne. WyŜej zalegają mezozoiczne skały jurajskie i kredowe przykryte morskimi osadami trzeciorzędowymi. Warstwę przypowierzchniową stanowią utwory czwartorzędowe, głównie piaski, Ŝwiry i gliny morenowe pochodzenia glacjalnego. W obniŝeniach terenu zalegają utwory holoceńskie: torfy, iły i mułki. Ukształtowanie powierzchni na terenie gminy Sosnowica jest wynikiem działalności lądolodów oraz późniejszych procesów erozyjnych, denudacyjnych i sedymentacyjnych. 7

Gmina otoczona jest od północnego wschodu wysoczyznami polodowcowymi z pozostałościami moreny czołowej w postaci Garbu Włodawskiego, wznoszącego się na wysokość około 190 195 m n.p.m. Natomiast na terenie gminy dominują równiny akumulacyjne osadów jeziornych, rzecznych i wodnolodowcowych. W południowo - wschodniej części gminy, w obrębie Poleskiego Parku Narodowego występują na powierzchni formy krasowe. NajniŜszy punkt na terenie gminy leŝy w pobliŝu Kropiwek nad Kanałem Wieprz Krzna i wynosi 159,6 m n.p.m., natomiast najwyŝszy punkt o wysokości 202,8 m n.p.m. znajduje się na wzgórzu w pobliŝu Kol. Hołodyska. Zatem róŝnice wysokości są niezbyt duŝe i wynoszą około 40 m, a większe zróŝnicowanie rzeźby występuje tylko w południowo wschodniej części gminy w rejonie Pieszowoli, Turna i Górek. Elementem charakterystycznym w krajobrazie gminy jest występowanie licznych jezior pochodzenia polodowcowego i krasowego oraz stawów, z których większość wykorzystywana jest rekreacyjnie bądź gospodarczo. Na terenie gminy występują udokumentowane złoŝa węgla kamiennego o znaczeniu krajowym i regionalnym oraz złoŝa piasku. Jednak z uwagi na konieczność ochrony niepowtarzalnych walorów przyrodniczych na terenie gminy Sosnowica nie prowadzi się wydobycia surowców mineralnych. 1.3 GLEBY Pokrywa glebowa na terenie gminy Sosnowica jest zróŝnicowana. PrzewaŜają gleby bielicowe powstałe na glinach morenowych zaliczane do III i IV klasy bonitacyjnej. Na terenach podmokłych występują czarne ziemie, gleby mułowo wapienne i torfy. W wyŝej połoŝonych partiach terenu występują gleby bielicowe pochodzenia piaszczysto pyłowego, wyjątkowo ubogie w składniki pokarmowe (zaliczane do IV i V klasy bonitacyjnej). Podstawowym czynnikiem wpływającym na wartość i przydatność gleby dla rolnictwa jest jej zasobność w składniki odŝywcze, mineralne (oceniana na podstawie zawartości łatwo przyswajalnych składników tj. fosforu, potasu i magnezu, przy uwzględnianiu odczynu gleby). Na terenie gminy około 86 % gleb zalicza się do gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych, które wymagają wapnowania w stopniu koniecznym, potrzebnym i wskazanym, w celu zneutralizowania kwaśnego odczynu. W porównaniu do badań z lat wcześniejszych o około 15 % wzrosła powierzchnia gleb wymagających wapnowania co jest sygnałem do 8

systematycznego badania odczynu gleby. Silne zakwaszenie jest niekorzystne, poniewaŝ ogranicza wielkość produkcji roślinnej oraz sprzyja uaktywnianiu substancji toksycznych w glebie. Zawartość makroskładników tj. fosforu, potasu i magnezu na terenie gminy Sosnowica jest zróŝnicowana z przewagą niskiej i bardzo niskiej. W związku z tym naleŝy stosować nawoŝenie odpowiednio do rodzaju gleby i wymagań danej uprawy. Stosowanie nawoŝenia w określonych dawkach uwzględniających zasobność gleby w składniki pokarmowe oraz przestrzeganie tzw. Zasad Dobrej Praktyki Rolniczej pozwala na osiągnięcie wysokich i pełnowartościowych plonów, a takŝe nie stanowi zagroŝenia dla środowiska naturalnego. Zawartość metali cięŝkich w glebie mieści się w granicach dopuszczalnych norm. Jedynie w rejonie wsi Lipniak oraz Pieszowoli stwierdzono podwyŝszone zawartości siarki związane z występowaniem w tym rejonie gleb organicznych. Pod względem rolniczej przydatności na terenie gminy Sosnowica dominują kompleksy gleb Ŝytnich oraz zboŝowo pastewnych. Niewielkie powierzchnie zajmuje kompleks gleb pszennych. Na tego typu glebach moŝna uprawiać Ŝyto, ziemniaki, owies, natomiast słabe plony uzyskuje się z uprawy pszenicy. Obszary podmokłe to gleby orne przeznaczone pod uŝytkowanie zielone. UŜytki zielone na terenie gminy Sosnowica odznaczają się słabą kulturą i wymagają uregulowania stosunków wodnych oraz zagospodarowania. Podsumowując naleŝy stwierdzić, Ŝe gleby na terenie gminy Sosnowica w większości wymagają nawoŝenia w celu zwiększenia plonów. Jednocześnie odznaczają się bardzo niską zawartością metali cięŝkich, dzięki czemu mogą być wykorzystywane do upraw ekologicznych. Dzięki równinnemu i pagórkowatemu ukształtowaniu powierzchni moŝliwa jest mechanizacja prac polowych. 1.4 KLIMAT I STAN POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO Według regionalizacji klimatycznej Polski przedstawionej przez A. Wosia (1999) obszar gminy Sosnowica leŝy w Regionie Podlasko Poleskim, w rejonie oddziaływania klimatu umiarkowanego kontynentalnego. Cechą charakterystyczną takiego typu klimatu są znaczne wahania temperatur rocznych długie i gorące lata oraz długie i mroźne zimy. Obserwuje się tutaj skrócenie przejściowych pór roku wiosny i jesienie. Cechą klimatu, sprzyjającą przede wszystkim rozwojowi turystyki, jest występowanie największej liczby dni słonecznych w ciągu roku w stosunku do reszty kraju. Poza tym obserwuje się częste występowanie 9

wiosennych przymrozków na przełomie kwietnia i maja, co z kolei stanowi zagroŝenie dla upraw polowych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7,3 o C, natomiast roczne amplitudy temperatur wahają się w granicach 21 o C. Obszar gminy Sosnowica jest zagroŝony występowaniem suszy z uwagi na dość niskie roczne sumy opadów w granicach 550 650 mm, co takŝe wpływa niekorzystnie dla rolnictwa. Okres wegetacyjny trwa około 205 210 dni. Dominują wiatry z kierunku zachodniego. Pod względem jakości powietrze na terenie gminy Sosnowica oceniane jest jako dobre i bardzo dobre. O jakości powietrza atmosferycznego na tym terenie, a szczególnie w miejscowości Sosnowica, decydują kotłownie indywidualne (kotłownie na paliwo stałe w domach jednorodzinnych). Głównymi punktowymi źródłami emisji zanieczyszczeń są takŝe kotłownie węglowe Przedsiębiorstwa Konserwacji Urządzeń Wodnych i Melioracyjnych oraz Wspólnoty Mieszkaniowej. Liniowe źródła zanieczyszczenia jakimi są drogi na terenie omawianej Gminy oddziaływują na jakość powietrza atmosferycznego tylko lokalnie tj. w bezpośrednim ich sąsiedztwie, a zasięg ich oddziaływania praktycznie zamyka się w pasie drogowym. Najistotniejszym źródłem emisji tego typu jest droga wojewódzka Nr 819. Jednak zarówno obecnie jak i w niedalekiej przyszłości jej oddziaływanie jako źródła zanieczyszczeń jest i będzie niewielkie i przy ogólnej ocenie jakości powietrza atmosferycznego na terenie gminy moŝe być pominięte. RównieŜ pozostałe źródła emisji oddziaływają na powietrze atmosferyczne tylko lokalnie. Szczególnie dotyczy to kotłowni indywidualnych, przy czym ich ilość powoduje, Ŝe oddziaływanie to obejmuje duŝe obszary. Podsumowując naleŝy stwierdzić, Ŝe powietrze w gminie Sosnowica jest bardzo dobre, w związku z czym nie występuje potrzeba podejmowania istotnych działań naprawczych. MoŜna jedynie mówić o działaniach mających na celu dalszą poprawę jakości powietrza w celu zwiększenia atrakcyjności obszaru gminy Sosnowica. Coraz częściej kryterium wyboru miejsca wypoczynku jest czystość środowiska, w tym takŝe dobra jakość powietrza atmosferycznego. Pod tym względem w gminie Sosnowica panują szczególnie atrakcyjne warunki dla rozwoju turystyki pieszej, rowerowej i konnej odbywającej się wzdłuŝ szlaków komunikacyjnych. Jednym z rozwiązań mających na celu dalszą poprawę jakości powietrza atmosferycznego jest ograniczenie zanieczyszczeń ze źródeł tzw. niskiej emisji. Właśnie tego typu źródła decydują o jakości powietrza atmosferycznego na omawianym terenie, dlatego teŝ korzystne 10

byłoby stworzenie dla gminy programu ograniczania niskiej emisji pochodzącej z kotłowni na paliwo stałe. Rozwiązaniem moŝe być usprawnienie i modernizacja istniejących kotłowni przydomowych oraz wprowadzenie odnawialnych źródeł energii np. biomasy czy energii słonecznej, których zastosowanie wpłynęłoby korzystnie na środowisko przyrodnicze i sytuację ekonomiczną gminy. Cechy klimatu, przede wszystkim wysokie nasłonecznienie, dają moŝliwości rozwoju alternatywnych źródeł energii. Niski poziom stęŝenia poszczególnych substancji zanieczyszczających powietrze moŝe być bardzo atrakcyjny dla przyszłych inwestorów w branŝy przemysłowej z uwagi na moŝliwość stosowania rozwiązań o niskim stopniu redukcji zanieczyszczeń. Jednak biorąc pod uwagę planowany kierunek rozwoju gminy bardzo dobra jakość powietrza w powiązaniu z licznymi jeziorami i lasami powinna być wykorzystana do rozwoju turystyki i promocji gminy jako regionu ekologicznego. 1.5 HYDROGRAFIA I STAN WÓD Gmina Sosnowica posiada bogatą i skomplikowaną sieć hydrograficzną, którą przedstawiono na ryc. 2. Cechą charakterystyczną krajobrazu poleskiego jest bogactwo wód powierzchniowych w postaci licznych rzek i rowów melioracyjnych, jezior, stawów oraz terenów podmokłych. Decydują one w duŝej mierze o atrakcyjności przyrodniczej omawianego terenu. Gmina Sosnowica połoŝona jest w dorzeczu Bugu oraz Wieprza. Dział wód powierzchniowych wyznaczają wzniesienia morenowe w rejonie Pieszowoli. Głównymi rzekami gminy są Piwonia i Bobrówka dopływy Tyśmienicy, przez którą wody odprowadzane są do Wieprza. Przez teren gminy płyną takŝe niewielkie rzeki: Mietułka i Libiszówka oraz tzw. Ciek Zienkowski. WaŜną rolę w regulacji stosunków wodnych na tym terenie odgrywa kanał Wieprz Krzna, ciągnący się wzdłuŝ zachodniej i północno zachodniej granicy gminy. Został oddany do eksploatacji w 1961 roku i jest najdłuŝszym (139,88 km) kanałem nawadniającym w Polsce. Na terenie gminy Sosnowica długość KWK wynosi 20,0 km. UmoŜliwia on przerzut wody ze środkowego Wieprza do zlewni Mogielnicy, Świnki i Tyśmienicy w dorzeczu Wieprza oraz do zlewni Włodawki, Hanny i Krzny w dorzeczu Bugu. KWK jest osią duŝego systemu melioracyjnego zrealizowanego na potrzeby rolnictwa (nawadnianie uŝytków zielonych) oraz stawów rybnych. Na terenie gminy Sosnowica, na potrzeby 11

zbiorników retencyjnych w systemie KWK wykorzystano jeziora Tomasznie i Skomielno. Obecnie wodą z KWK uzupełniane są jeziora Białe Sosnowickie i Czarne Sosnowickie. Ryc.2. Sieć hydrograficzna w gminie Sosnowica (źr.: opr. własne). 12

Elementem wyróŝniającym gminę Sosnowica jest bogactwo jezior oraz stawów. Na terenie gminy znajduje się 7 jezior o genezie polodowcowej (tab.2). Tab.2. Podstawowe parametry jezior w gminie Sosnowica LP NAZWA POW. [ha] GŁĘBOKOŚĆ MAX [m] ŚREDNIA DŁ. LINII BRZEGOWEJ 1. Białe Sosnowickie 144,8 2,70 1,30 5426 2. Cycowe 11,3 4,10 2,60 1235 3. Czarne Sosnowickie 33,8 15,60 5,10 2519 4. Gumienko 4,5 4,4 775 5. Skomielno 74,0 6,5 6,0 3650 6. Tomasznie 95,0 3,1 2,4 3650 7. Zienkowskie 7,6 4,90 2,70 1113 [m] Naturalny charakter posiadają jedynie jeziora: Cycowe, Gumienko oraz Zienkowskie, natomiast jeziora Skomielno i Tomasznie zostały sztucznie ogroblowane i włączone do systemu Kanału Wieprz Krzna jako zbiorniki retencyjne. Jeziora Białe Sosnowickie i Czarne Sosnowickie wykorzystywane są do produkcji rybackiej, a ich wody uzupełniane są z KWK. Największym jeziorem jest Białe Sosnowickie o powierzchni 144,8 ha, ale jednocześnie najpłytszym maksymalna głębokość wynosi 2,7 m. Z powodu tak niewielkiej głębokości jezioro to jest naraŝone na szybką degradację i zarastanie. Zasilane jest wodami z kanału Wieprz Krzna. Na początku XX wieku przeprowadzono prace melioracyjne umoŝliwiające wykorzystanie jeziora dla celów hodowlanych i włączono je w skład zespołu stawów hodowlanych Libiszów. Jezioro ma niedostępne brzegi, otoczone pasem trzcin i pływającym koŝuchem roślinnym. Z tego powodu jest mało przydatne dla celów rekreacyjnych, natomiast stanowi ostoję dla wielu gatunków ptactwa. Rośnie tutaj takŝe wiele rzadkich gatunków roślin borealnych oraz największe w Polsce stanowisko wierzby borówkolistnej. Poza tym stanowi atrakcyjne łowisko wędkarskie Gospodarstwa Rybackiego Polesie. W pobliŝu moŝna obejrzeć piękne okazy jeleni oraz dzików w prywatnej hodowli. Innym zbiornikiem włączonym w system kanału Wieprz Krzna jest jezioro Skomielno (Skomelno) połoŝone w pobliŝu wsi Stary Orzechów. Początkowo miało powierzchnię około 30 ha i głębokość tylko 1,6 m. Pod koniec lat 60-tych XX w. jezioro obwałowano groblą 13

tworząc zbiornik retencyjny o powierzchni 75 ha i z 17 wyspami. Zasila się z niego obiekt Drozdówka oraz sporadycznie stawy rybne Jedlanka. Obecnie zorganizowano tam łowisko specjalne dzierŝawione przez firmę DODO Spółka z o.o. w Lublinie. RównieŜ jezioro Tomasznie (Domaszne, Orechov) zostało przekształcone w ramach budowy systemu melioracyjnego. Otoczono je wówczas groblą tworząc zbiornik o powierzchni 85,5 ha i maksymalnej głębokości 3,1 m. Jednak planowanej inwestycji nie dokończono i obecnie jezioro jest wykorzystywane jedynie jako rezerwuar wody dla kompleksu stawów w Jedlance i gospodarki rybackiej. Ponadto jezioro posiada dostępne, piaszczyste brzegi i jest wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Bardzo głębokim jeziorem jest Czarne Sosnowickie o powierzchni 38,8 ha i maksymalnej głębokości 15,6 m. PołoŜone jest wśród lasów i posiada piękną piaszczystą plaŝę. Dodatkową atrakcję stanowi pobliski rezerwat przyrody Torfowisko nad Jez. Czarnym. Jezioro jest wykorzystywane rekreacyjnie, Nadleśnictwo urządziło nad jego brzegiem pole namiotowe oraz liczne pomosty udostępniane wędkarzom. Latem jest to miejsce wypoczynku i azylu dla całych rodzin poszukujących ciszy i spokoju. Ponadto jezioro jest stanowiskiem lęgowym ptactwa. Pozostałe trzy jeziora w gminie Sosnowica posiadają stosunkowo małą powierzchnię tj. jezioro Cycowe 11,3 ha i głębokość 4,1 m, jezioro Gumienko (Gumienek) 4,5 ha i głębokości 4,4 m oraz jezioro Zienkowskie 7,6 ha i głębokości 4,9 m. Jeziora te połoŝone są wśród łąk, posiadają muliste dno i trudno dostępne brzegi. Dlatego teŝ nie są one wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Na uwagę zasługuje takŝe jezioro Zagłębocze naleŝące do Gminy Ludwin, wzdłuŝ którego brzegów przebiega granica gminy Sosnowica. Zajmuje powierzchnię 59 ha, a jego maksymalna głębokość wynosi 23,3 m. Jezioro połoŝone jest na zachodnim krańcu Garbu Włodawskiego w zlewni rzeki Piwonii Południowej. Jest to typowe jezioro pochodzenia krasowego z piaszczystym dnem i lejkowatym kształtem misy ze stromo nachylonymi zboczami. Otoczone jest piaszczystą plaŝą. Pomimo prób włączenia w system kanału, jezioro nadal jest zasilane z wód gruntowych i opadowych. Jezioro jest centrum turystycznym na terenie gminy z uwagi na piękne połoŝenie jeziora oraz jego czystą wodę. Urząd Gminy zorganizował w jego pobliŝu pole namiotowe dzierŝawione przez Spółdzielnie Gminnych Spółdzielni SCh w Lublinie, ponadto jezioro otoczone jest zabudową letniskową i rekreacyjną. Dodatkową atrakcją gminy Sosnowica są liczne stawy zgrupowane w trzech kompleksach: Sosnowickim, Pieszowolskim i Libiszowskim. 14

Pierwsze sztuczne zbiorniki wybudował Teodor Libiszewski na początku XX wieku w rejonie Jeziora Białego Sosnowickiego. Od jego nazwiska nazwano cały kompleks, w skład którego wchodzą takŝe stawy: Kościuszko, Wiklik, Rumieniec, Płonne Bagno i jezioro Czarne. Drugi kompleks Sosnowicki takŝe powstał na początku XX w. z inicjatywy Teodora Libiszowskiego. W jego skład wchodzą stawy: Hetman, Anielski, Kościuszkowski, Jedlina, Kłoda, Renata, Giewont i Morskie Oko. Trzeci kompleks stawów został wybudowany nieco później, przed II wojną światową. W jego skład wchodzą stawy: Głęboki, Piskornik Graniczny, Dziki, DuŜa Zośka, Pniaki, Mała Zośka, Górny Horodyszcz, Dolny Horodyszcz, Pyrchów, Podgrósze, śabi, Perehod, Wyhary. Po II wojnie światowej stawy uległy degradacji z powodu złego stanu urządzeń hydrotechnicznych oraz braku zasilania w wodę. W 1994 roku zmieniono status Państwowego Gospodarstwa Rybackiego na Gospodarstwo Stawowe Skarbu Państwa, a w maju 2001 roku przekształciły się w spółkę pracowniczą. Spółka posiada stawy w Sosnowicy oraz Libiszowie. RównieŜ w 1994 roku stawy pieszowolskie zostały włączone w granice Poleskiego Parku Narodowego. Przeprowadzono ich renowację i przywrócono hodowlę ryb. W ich sąsiedztwie wytyczono ornitologiczną ścieŝkę przyrodniczą Perehod. Bardzo istotną rolę w ocenie potencjałów przyrodniczych gminy ma stan środowiska, w tym takŝe jakość wód płynących i stojących. Pod tym względem wody w rzece Piwonii na terenie gminy Sosnowica odznaczają się stałą i zadowalającą jakością. Brak jest badań jakości wody w górnym biegu po roku 2003. Decydujący wpływ na jakość wód w górnym biegu rzeki ma modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach, która odbierze ścieki takŝe z miejscowości Lejno i Zamłyniec (zlewnia Bobrówki) oraz ze zlewni Piwonii. Rzeka Bobrówka nie jest objęta monitoringiem, więc brak jest moŝliwości dokonania oceny stanu jakości jej wód. MoŜna jedynie przypuszczać, Ŝe z uwagi na brak uporządkowanej gospodarki ściekowej oraz niewielkie przepływy nie jest ona zbyt wysoka. Zdecydowana poprawa jakości wód Bobrówki nastąpi po modernizacji oczyszczalni Zienki i skanalizowaniu miejscowości Lejno i Zamłyniec, Nowy Orzechów oraz działki nad jeziorem Zagłębocze. Jakość wód w Kanale Wieprz - Krzna ma istotne znaczenie dla wód jezior połoŝonych na terenie gminy Sosnowica, gdyŝ jak wcześniej wspomniano, część z nich bądź została przekształcona na zbiorniki retencyjnie (Tomasznie, Skomielno) lub słuŝy do napełniania (uzupełniania) wód w jeziorach wykorzystywanych do produkcji rybackiej oraz napełniania 15

niektórych stawów rybnych. Wg oceny WIOŚ w Lublinie jakość KWK w punkcie pomiarowo kontrolnym Sosnowica w 2004r. odpowiadała IV klasie czystości (wody niezadowalającej jakości). Jednak wody te zawierały duŝo tlenu rozpuszczonego oraz niewielkie ilości związków biogennych, co pozwala na szybkie samooczyszczanie się wody i nie powoduje przyspieszenia eutrofizacji jezior. Jakość wód w jeziorach na terenie gminy Sosnowica nie jest dobra. Na taki stan decydujący wpływ ma zasilanie niektórych z nich wodami z Kanału Wieprz Krzna oraz nieuporządkowana gospodarka wodno ściekowa w większości miejscowości na terenie gminy. Tylko okresowo wody niektórych jezior (Białe Sosnowickie, Czarne Sosnowickie, Skomielno) nadają się do kąpieli, czyli zostały zaliczone do II klasy czystości. W pozostałych okresach wody odpowiadały III klasie czystości lub były poza klasyfikacją (np. Zienkowskie). W przypadku jeziora Zienowskiego radykalną poprawę przyniesie modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach oraz uporządkowanie gospodarki wodno ściekowej w zlewni tego jeziora, a przede wszystkim wykonanie w ramach modernizacji oczyszczalni w Zienkach zrzutu ścieków oczyszczonych poniŝej jeziora (dotychczas odprowadzane były Ciekiem Zienkowskim do jeziora). Do jezior o dobrej jakości wód zalicza się Zagłębocze połoŝone przy granicy gminy. Z tego powodu przyciąga wielu amatorów kąpieli i stanowi największe centrum turystyczne na tym obszarze. Jakość jezior na terenie gminy Sosnowica moŝna ocenić takŝe pod względem trofii i typu rybackiego, co przedstawiono w tabeli (tab.3). Tab.3. Klasyfikacja jezior w gm. Sosnowica pod względem trofii i typu rybackiego. Lp Nazwa jeziora Typ trofii Typ rybacko 1. Białe Sosnowickie eutroficzne linowo - szczupakowe 2. Cycowe eutroficzne linowo - szczupakowe 3. Czarne Sosnowickie eutroficzno - dystroficzne linowo - szczupakowe 4. Gumienko eutroficzne karasiowe 5. Skomielno eutroficzne linowo - szczupakowe 6. Tomasznie eutroficzne linowo - szczupakowe 7. Zienkowskie eutroficzne linowo - szczupakowe 16

Jak widać wszystkie jeziora zaliczane są do eutroficznych, a w przypadku Czarnego Sosnowickiego takŝe częściowo dystroficznych zagroŝonych zarastaniem. Pod względem typu rybackiego dominują jeziora linowo szczupakowi, natomiast jezioro Gumienko zaliczono do zbiorników karasiowych. Oba typy charakteryzują się małą głębokością, mulistym dnem oraz bujną roślinnością. Jak wynika z przeprowadzonej analizy na terenie gminy Sosnowica zlokalizowane są górne odcinki rzek Piwonii i Bobrówki. Wymaga to duŝej dbałości o stan sanitarny zlewni gdyŝ przy małych przepływach nawet niewielkie ilości zanieczyszczeń mogą powodować znaczne pogorszenie jakości wody. W tym zakresie duŝe znaczenie ma modernizacja oczyszczalni ścieków w Zienkach oraz związane z tym uporządkowanie gospodarki ściekowej (kanalizacja, punkt zlewny). Działania te niewątpliwie wpłyną na poprawę jakości wód płynących. Związana z tym zmiana miejsca zrzutu ścieków (poniŝej jeziora Zienkowskiego) poprawi stan wód w tym jeziorze. Od realizacji tych inwestycji uzaleŝniony będzie stan wód, które stanowią jeden z najwaŝniejszych walorów przyrodniczych gminy Sosnowica. Zasadnicze znaczenie w zaspokajaniu potrzeb wodnych w gminie Sosnowica, podobnie jak i w całym województwie lubelskim ma zbiornik kredowy zwany Niecką Lubelską. Rozdziela go rzeka Wieprz na dwa mniejsze: lubelski i chełmsko zamojski. Na terenie gminy Sosnowica zasoby wód podziemnych wymagają szczególnej ochrony z uwagi na brak osadów izolujących piętra wodonośne. Woda wydobywana z poziomów kredowych i trzeciorzędowych jest dobrej jakości, natomiast pokłady czwartorzędowe są średniej jakości i wymagają uzdatniania. Głębokość występowania pierwszej warstwy wodonośnej uzaleŝniona jest od ukształtowania powierzchni i waha się od 2 do 5 m. W rejonie jezior: Skomielno, Czarne Sosnowickie oraz stawów w okolicy Sosnowicy zwierciadło utrzymuje się płycej niŝ 1 m, co skutkuje występowaniem stałych podmokłości. Aby zapobiec pogarszaniu się jakości wód podziemnych naleŝy prowadzić wszelkie moŝliwe działania zapobiegające przedostawaniu się zanieczyszczeń do gleby i dalej do poziomów wodonośnych. Na terenie gminy taki niekorzystny wpływ posiada składowisko odpadów w Sosnowicy. 1.6 OCHRONA PRZYRODY Gmina Sosnowica posiada ponad przeciętne walory przyrodnicze, które stanowią jej największe bogactwo i zarazem dają moŝliwości rozwoju róŝnych form turystyki. 17

Najcenniejsze obiekty i obszary zostały objęte róŝnymi formami ochrony przyrody stanowiącymi około 68 % powierzchni gminy (ryc. 3). Elementem nadrzędnym nad krajowymi sieciami obszarów prawnie chronionych są europejskie sieci ekologiczne ECONET, których celem jest zwiększenie skuteczności ochrony róŝnorodności biologicznej. Gmina Sosnowica w całości leŝy na terenie Poleskiego Obszary Węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, który posiada swoje przedłuŝenie na terenie Ukrainy. Wśród krajowego systemu ochrony przyrody najistotniejszą rolę odgrywa utworzony w 1990 roku Poleski Park Narodowy, zajmujący południowo wschodnią część gminy Sosnowica. Na terenie gminy PPN zajmuje obszar 2392,4 ha, co stanowi niecałe 25 % jego całkowitej powierzchni. Ochroną objęte są głównie ekosystemy wodno torfowiskowe, występuje tam około 1000 gatunków roślin naczyniowych, z których 60 podlega prawnej ochronie. Osobliwością PPN są rośliny północne będące pozostałością po epoce lodowcowej. Ponadto atrakcją są rośliny owadoŝerne (8 gatunków). Równie bogato reprezentowana jest awifauna. Występuje tu prawie 200 gatunków ptaków, w tym takŝe Ŝuraw umieszczony w herbie parku. Ssaki reprezentowane są przez zwierzynę łowną, wilki, wydry, bobry, Ŝółw błotny oraz rzadkość jadowity rzęsorek rzeczek. W kompleksie Poleskiego Parku Narodowego znajdują się takŝe rozległe tereny Łąk Zienkowskich zaniedbanych po likwidacji PGR Zienki oraz kompleks stawów w Pieszowoli z bardzo cennym starodrzewiem dębowym. W gminie Sosnowica teren Poleskiego Parku Narodowego (PPN) moŝna zwiedzać korzystając ze ścieŝki przyrodniczej Perehod oraz szlaku turystycznego historyczno przyrodniczego Nałęcz prowadzącego z Sosnowicy do Jamnik. 18

Ryc. 3 Formy ochrony przyrody w gminie Sosnowica (źr.: opr. własne).

Wokół Poleskiego Parku Narodowego wyznaczono otulinę, która w gminie Sosnowica obejmuje południowo wschodnią część od Czerniejowa do Orzechowa Nowego. Pełni rolę naturalnej strefy ochronnej dla wybitnych walorów przyrodniczych parku, jednocześnie stanowi zaplecze dla funkcji, które nie mogą być usytuowane na jego obszarze. Główną formą zagospodarowania przestrzeni w obrębie otuliny jest rolnictwo i gospodarka rybacka, a funkcjami wspomagającymi rekreacja, turystyka i usługi wynikające z potrzeb PPN (Plan Ochrony Poleskiego Parku Narodowego, 1999). Część otuliny PPN zajmuje Poleski Park Krajobrazowy utworzony w 1983 roku. Na terenie gminy Sosnowica leŝą dwie z jego 4 enklaw o łącznej powierzchni 1083 ha, co stanowi około 21 % całkowitej powierzchni PPK. Ochronie na terenie parku krajobrazowego podobnie jak w PPN, podlegają ekosystemy bagienno torfowiskowe, rośliny atlantyckie oraz liczne gatunki ptactwa. Obszar Poleskiego Parku Krajobrazowego moŝna zwiedzać korzystając ze ścieŝki przyrodniczej Perehod. Funkcję otuliny Poleskiego Parku Krajobrazowego na terenie gminy pełni Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu, zajmujący prawie całą jej powierzchnię (bez północnych i północno wschodnich skrawków). Obejmuje on tereny o zróŝnicowanych ekosystemach. UmoŜliwia zaspokajanie potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem oraz pełni funkcję korytarza ekologicznego. W północno zachodniej części gminy leŝy fragment obszaru Natura 2000 Lasy Parczewskie (PL 060006) powołanego w 2004 roku. Obejmuje on kompleks leśny pomiędzy kanałem Wieprz Krzna a rzeką Tyśmienicą, wraz z przecinającymi je łąkami OchoŜa. Pod względem składu gatunkowego przewaŝają bory sosnowe oraz mieszane, lokalnie występują takŝe olsy, grądy, łęgi oraz zanikające bory bagienne i torfowiska przejściowe. Obszar Natura 2000 Lasy Parczewskie jest ostoją róŝnorodnego ptactwa, w tym 23 gatunków wymienionych w Załączniku do I Dyrektywy Ptasiej, m.in. podgorzałki, orła bielika, puchacza, trzmielojada czy bociana czarnego. Na terenie gminy Sosnowica zlokalizowane są dwa rezerwaty przyrody: Torfowisko przy Jeziorze Czarnym Sosnowickim utworzony w 1959 roku rezerwat florystyczny o powierzchni 46,17 ha; ochronie podlega rozległe torfowisko typu kontynentalnego, z rzadkich gatunków występuje tam widłak torfowy, rosiczki owadoŝerne oraz wywłócznik skrętoległy; ekolodzy proponują objęcie ścisłą ochroną całego jeziora i przybrzeŝnego pasa lądu o szerokości 100 450 m. 20

Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Polesie obejmuje cały teren gminy; powołany w 2002 r. przez UNESCO, leŝy na skrzyŝowaniu strategicznych korytarzy ekologicznych o europejskim znaczeniu tj. pn. pd. wzdłuŝ doliny Bugu oraz wsch. zach. z Polesia Wołyńskiego przez Pojezierze Łęczyńsko Włodawskie i dolinę dolnego Wieprza do doliny Wisły; obejmuje tereny na pograniczu polsko ukraińsko białoruskim o unikalnych w skali światowej walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Ponadto wskazane do objęcia ochroną są kolejne obszary cenne pod względem przyrodniczym. Pierwszy ma objąć około 30 ha jeziora Skomielno i otaczające je torfowisko oraz drugi obejmujący jezioro Gumienko w okolicach wsi Lejno wraz z torfowiskiem niskim o powierzchni około 105 ha. Od dawna projektuje się takŝe utworzenie rezerwatu KahiŜa obejmującego rozległe torfowisko na północny wschód od wsi Lejno. Na terenie gminy Sosnowica ustanowiono takŝe pomniki przyrody wzbogacające jej walory krajoznawcze. Zlokalizowane są w Sosnowicy (dąb szypułkowy zwany Rybak rosnący w parku podworskim, jawor i klon w pobliŝu siedziby Nadleśnictwa, stanowisko zimoziołu północnego w Leśnictwie Sosnowica) oraz w Pieszowoli (trzy dęby szypułkowe rosnące w parku podworskim). Dodatkowym walorem przyrodniczym gminy podnoszącym jej atrakcyjność turystyczną są parki podworskie i pozostałości po dworze Sosnowickich zlokalizowane w Libiszowie, Sosnowicy oraz Sosnowicy Lasek oraz po rodzinie Krasowskich w Pieszowoli. 2. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE 2.1 ZARYS HISTORII GMINY SOSNOWICA Pierwsze ślady osadnictwa na terenie obecnej gminy Sosnowica odkryte we wsi Zienki, potwierdzają, Ŝe okolice te były zamieszkiwane juŝ około 1500 lat p.n.e. przez ludność kultury trzcińskiej. Natomiast w czasach tworzenia i kształtowania się państwa polskiego tereny te, ze względu na swoje przygraniczne połoŝenie, wielokrotnie były przedmiotem walk polsko rusko ukraińskich. Względny spokój dający większe moŝliwości dla osadnictwa przyniosła unia polsko litewska zawarta w 1385 r. Wówczas 21

ziemie te stały się centrum państwa polsko litewskiego pod panowaniem króla Władysława Jagiełły. Nie bez znaczenia dla rozwoju tych obszarów pozostaje fakt, iŝ przez te dzikie tereny prowadziły dwa waŝne szlaki handlowe: z Lublina do Brześcia nad Bugiem oraz drugi z Rusi przez Chełm Sawin Wereszczyn Parczew do Łukowa. Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych (Terrestria Chelmenesia Inscriptores) dotyczące wsi Sosnowica pochodzą z lat 1446 1447. Była wówczas najbardziej wysuniętą na północny zachód miejscowością Ziemi Chełmskiej wchodzącej od początku XVI wieku w skład województwa ruskiego ze stolicą we Lwowie. Swoją nazwę jak się przypuszcza zawdzięcza borom sosnowym porastającym tę okolicę. Na przełomie XV i XVI wieku stała się wsią rodową Sosnowskich herbu Nałęcz, którzy przyjęli swoje nazwisko od miejscowości. W Sosnowicy wybudowali dwór szlachecki oraz folwark. Dzięki swojemu połoŝeniu w pobliŝu waŝnych szlaków komunikacyjnych Sosnowscy brali aktywny udział w Ŝyciu publicznym pełniąc róŝne funkcje w kościele prawosławnym i rzymsko katolickim. Zapewne dzięki temu na początku XVI wieku we wsi powstała cerkiew prawosławna. Kolejne wzmianki o Sosnowicy pochodzą z 1564 roku ze spisu lustratorów królewskich. Opisują oni Sosnovyczę jako wieś w parafii Sawin w powiecie chełmskim, składającą się z 3 działów oraz 16 zagród. Do Sosnowicy naleŝała równieŝ wieś Orzechów Nowy, natomiast Psia Wola (Pieszowola) była zaściankiem szlacheckim. Kolejnym waŝnym wydarzeniem w historii Sosnowicy było utworzenie w 1685 roku samodzielnej parafii rzymsko katolickiej. Prawdopodobnie takŝe wtedy Sosnowscy uzyskali od króla Jana III Sobieskiego prawo lokowania miasta. W ciągu kilkunastu kolejnych lat powstało na tym obszarze miasto o charakterze rolniczo targowym, załoŝone na planie otwartym z czworobocznym rynkiem i czterema ulicami wychodzącymi z jego naroŝników. Układ centrum miejscowości zachował się do dzisiaj. Rozwój Sosnowicy i okolicznych terenów nastąpił za panowania króla Augusta Poniatowskiego, kiedy to w Sosnowicy zarządzał faworyt króla Józef Sosnowski. W 1753 roku rozbudowano pałac Sosnowskich, który składał się z drewnianego dworu z podwójnym dziedzińcem, obudowanego oficynami i koszarami oraz parku pałacowego wraz z alejami wysadzanymi szpalerami drzew. W ówczesnej Sosnowicy znajdowała się takŝe karczma oraz organizowano jarmarki. Józef Sosnowski, pełniąc róŝnorodne funkcje państwowe jednocześnie konsekwentnie pomnaŝał swój majątek, stając się w rezultacie jedynym właścicielem dóbr Sosnowskich, a od 1772 r. takŝe starostwa Ratno w Ziemi Chełmskiej. W tym okresie przeniósł swoją siedzibę 22

do zamku w Ratnie, a Sosnowicę traktował jako rezydencję letnią co wpłynęło na osłabienie jej znaczenia i kondycji ekonomicznej. WaŜnym wydarzeniem w historii Sosnowicy było przybycie w te okolice w 1775 roku Tadeusza Kościuszko. Józef Sosnowski zatrudnił go jako guwernera dla swoich córek, jednak sprzeciwił się ślubowi Kościuszki ze swoją córką Ludwiką. Według legendy miejscem upamiętniającym spotkania zakochanych w parku był spleciony dąb z sosną. W 1794 roku Ziemia Chełmska jako pierwsza poparła akt krakowski Naczelnika Tadeusza Kościuszki i przystąpiła do powstania. W tym czasie Sosnowicą władała wdowa po hetmanie Tekla, która w 1795 roku podpisała akt wierności cesarzowi austriackiemu, a z terenów pomiędzy Wisłą i Bugiem Austria utworzyła nową prowincję Galicję Zachodnią. Wdowa po hetmanie zapisała się w historii fundacją nowego kościoła murowanego w miejsce dotychczasowego drewnianego w 1779 roku. Na początku XIX wieku Sosnowica była najmniejszym miasteczkiem Ziemi Chełmskiej, a w 1822 roku władze Królestwa Polskiego odebrały jej prawa miejskie. Liczyła wówczas 24 domy i 107 mieszkańców. Okolice Sosnowicy odegrały waŝną rolę w czasie Powstania Styczniowego. Liczne lasy, bagniska i łąki dawały schronienie oddziałom partyzanckim, a wsie słuŝyły za obozowiska. Szczególnie liczną bazą była wieś Lipniak, a w dworach Sosnowicy, Pieszowoli i Lejna utworzono stacje powstańczej poczty. W okolicach Sosnowicy miały miejsce liczne bitwy i potyczki, a 14 marca 1863 roku powstańcy zdobyli osadę pokonując dwie roty Ŝołnierzy rosyjskich. Jednak na początku 1864 r. w Sosnowicy zorganizowano tzw. uczastkow wojsk carskich, którego celem było wyłapywanie powstańców. Po uwłaszczeniu w 1864 r. dobra Sosnowickich składały się z 3 folwarków: Sosnowica Dwór, Sosnowica Lasek i Leśniów. Majątek był wówczas w bardzo złej kondycji, część dóbr wydzierŝawiono, a reszta była wystawiana do licytacji. Pod koniec XIX wieku spadkobierczyni Sosnowskich sprzedała majątek Alfonsowi Libiszowskiemu, a sama utrzymywała się z doŝywotki oraz browaru. Okres rozkwitu nastąpił po przejęciu majątku przez Teodora Libiszowskiego syna Alfonsa. Na początku XX wieku załoŝył on gospodarstwo rybackie tworząc kompleks stawów o powierzchni około 800 ha. Przeniósł takŝe ośrodek dworski z dotychczasowego miejsca w zespole parkowo pałacowym do folwarku Lasek, gdzie wybudował nowy dwór. Opuszczony dwór w Sosnowicy stał się siedzibą Okręgowego Towarzystwa Rolniczego we Włodawie. 23

Gospodarstwo Teodora Libiszowskiego stało się na początku XX wieku znanym ośrodkiem rybackim i myśliwskim w Polsce, brał on udział w Krajowej Wystawie Rybackiej w 1905 roku. Dzięki temu do Sosnowicy przybywali znani ichtiolodzy, politycy i pisarze. Częstym gościem był Władysław Reymont, co zaowocowało dziełem Z Ziemi Chełmskiej oraz Roman Dmowski, który na dworze pisał dzieło Ŝycia Rosja i Niemcy. Latem 1915 roku wycofujące się wojska rosyjskie zarządziły ewakuację ludności i spaliły Sosnowicę. Dopiero w 1920 roku polscy kawalerzyści pokonali oddziały bolszewickie posuwając się w kierunku Wisznic. Rozwój Sosnowicy nastąpił ponownie po odzyskaniu niepodległości. Według spisu powszechnego z 1921 roku w Sosnowicy mieszkało 616 osób, w tym 184 Polaków, 151 Rusinów (Ukraińców), 275 śydów i 6 osób innej narodowości. WspółŜycie trzech narodowości było poprawne aczkolwiek nacechowane odrębnością. Ludność śydowska zajmowała się głównie handlem i rzemiosłem, tworząc z Sosnowicy lokalny ośrodek usługowo handlowy, ludność polska pracowała we dworze, w szkole i w swoich gospodarstwach rolnych. Natomiast Ukraińcy byli przewaŝnie rolnikami zorganizowanymi w organizacjach narodowo kulturalnych. Na początku II wojny światowej we wrześniu 1939 roku, Sosnowica była połoŝona na zapleczu frontu mimo to przybywali w te okolice Ŝołnierze z rozbitych oddziałów. Pod koniec 1939 roku w Sosnowicy zaczęły powstawać grupy partyzanckie wchodzące w skład ZWZ- AK oraz NOW. W 1942 roku W Sosnowicy utworzono obóz pracy dla śydów, który w listopadzie zlikwidowali zabijając śydów w obozie w Sobiborze. Narodowość ta po wojnie nie odrodziła się w Sosnowicy. Jedyna pamiątką po jej mieszkańcach jest prostokątny wał ziemi przy drodze do Urszulina w miejscu gdzie kiedyś był kirkut cmentarz Ŝydowski. Działalność bojowa partyzantów w Lasach Parczewskich skłoniła Niemców do przeprowadzenia licznych akcji antypartyzanckich, które poczyniły duŝe straty w okolicznych wsiach. 23 lipca 1944 roku Armia Czerwona oswobodziła Sosnowicę z rąk hitlerowców. W latach powojennych Lasy Parczewskie były miejscem licznych potyczek oddziałów partyzanckich. Po wojnie w Sosnowicy ulokowano siedzibę władz gminy Wołoskowola. Jedną z pierwszych decyzji był dekret o reformie rolnej na mocy którego odebrano dobra Teodorowi Libiszowskiemu. Rybacy i robotnicy otrzymali działki rolne, lasy i łąki przejęło państwo, a stawy przekazano Gminnej Spółdzielni Sch. Później w pozostałościach po ośrodku dworskim utworzono PGR, a w Sosnowicy Lasku Gospodarstwo Rybackie. 24

W okresie powojennym teren gminy Sosnowica przeŝywał silne ruchy migracyjne. Ludność ukraińska początkowo dobrowolnie a później przymusowo przesiedlała się do ZSRR. Natomiast na te tereny przybywali Polacy z Wołynia. W 1951 roku utworzono w Sosnowicy Gminną Kasę Spółdzielczą i pierwszy Bank Spółdzielczy. Ogromne znaczenie dla tych terenów miała rozpoczęta w 1954 roku budowa kanału Wieprz Krzna. Przy tej okazji przeprowadzono regulację rzeki Libiszówki oraz meliorację około 770 ha łąk w jej dolinie. W 1957 roku rozpoczęto budowę zbiorników hodowli ryb Sosnowica i Libiszów o powierzchni 850 ha. W Sosnowicy zlokalizowano siedzibę Zarządu Eksploatacji Kanału Wieprz Krzna, stację badawczą Instytutu Melioracji i UŜytków Rolnych w Falentach. Wbudowano takŝe liczne budynki mieszkalne dla pracowników, ukończono budowę szkoły, powstały takŝe liczne punkty usługowe. Powstały takŝe plany utworzenia agromiasta, w którym całym aerałem miało zarządzać socjalistyczne państwo. Od 1 stycznia 1973 roku na mapie Polski pojawiła się po raz pierwszy gmina Sosnowica, wchodząca w skład powiatu parczewskiego. W skład gminy weszły sołectwa: Górki, Komarówka, Kropiwki, Lipniak, Lejno, Pieszowola, Orzechów Nowy, Sosnowica,. Sosnowica Dwór, Orzechów Stary, Zienki i Zbójno. Po kolejnej reformie administracyjnej od 1 czerwca 1975 roku gmina weszła w skład nowopowstałego województwa chełmskiego. Po upadku PRL Ŝycie w gminie Sosnowica zmieniło się z dnia na dzień. Mieszkańcy stracili pracę w PGR Sosnowica, dawny majątek Sosnowickich został zdewastowany i rozkradziony. Inaczej było z Gospodarstwem Rybackim, którego pracownicy utworzyli spółkę pracowniczą zapobiegając w ten sposób zniszczeniu obiektów stawowych. Od dewastacji ocalało takŝe Nadleśnictwo Parczew. Od 1 stycznia 1999 roku za sprawa reformy administracyjnej gmina Sosnowica ponownie wchodzi w skład powiatu parczewskiego w województwie lubelskim. Obecnie w obrębie gminy znajdują się miejscowości: Sosnowica, Bohutyn, Czerniów, Czołoma, Daleczkąt, Górki, Hołodyska, Izabelin, Janówka, Karolin, Komarówka, Kropiwki, Lejno, Libiszów, Lipniak, Mościska, Nowy Orzechów, Olchówka, Pasieka, Pieszowola, Stary Orzechów, Sosnowica Dwór, Turno, Walerianów, Zacisze, Zamłyniec, Zbójno, Zienki. Według danych GUS obecnie (2005 r.) w gminie Sosnowica zamieszkuje 2646 osób, co stanowi około 7,2 % ludności całego powiatu parczewskiego. Gmina Sosnowica posiada bogate i urozmaicone dzieje, które ukształtowały jej obecny charakter. Świadectwem tych wydarzeń są zabytki architektoniczne oraz obiekty dziedzictwa kulturowego. 25

2.2 STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE Pozostałością po dawnych osadnikach na terenie obecnej gminy Sosnowica jest kurhan kultury trzcinieckiej zwany potocznie Szwedzką Mogiłą. Ma on postać duŝego kopca ziemnego o średnicy około 20m i wysokości 1,2 m usypany na niewielkim północnym stoku cieku płynącego do jeziora Ziemkowskiego. PołoŜony jest w lesie świerkowym około 700 m na wschód od drogi Zienki Sosnowica. 2.3 ZABYTKI ARCHITEKTURY Na terenie gminy Sosnowica znajdują się następujące obiekty wymienione w rejestrze zabytków województwa lubelskiego: Tab.4. Obiekty w gm. Sosnowica ujęte w rejestrze zabytków województwa lubelskiego. Lp. MIEJSCOWOŚĆ ZABYTEK 1. Pieszowola Pozostałości parku dworskiego 2. Sosnowica Cerkiew prawosławna pw. Św. Piotra i Pawła z wystrojem wnętrza 3. Sosnowica ZałoŜenie przestrzenne: a) zespół rezydencjonalny: oficyna I, pozostałości oficyny II, alkierz dawnego dworu, b) zespół kościelny: kościół parafialny wraz z ruchomościami, dwie dzwonnice, ogrodzenie cmentarza przykościelnego, c) aleja wzdłuŝ ul. Mickiewicza, dawny staw zw. Hetmanem 4. Sosnowica - Lasek ZałoŜenie parkowe Na terenie gminy znajdują się takŝe obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków tj.: Kropiwki 3 domy, w tym 2 z I ćw. XX w. oraz 1 z końca XIX w. - stodoła i obora z ok. 1904 r. oraz stodoła z 1870 r. Górki wiatrak koźlak z lat 20-tych XX w., Lejno domów z pocz. XX w. - cmentarz z I poł. XIX w. Nowy Orzechów 21 domów z pocz. XX w., 26

- 5 stodół z pocz. XX w. Stary Orzechów 10 domów z pocz. XX w. - 2 stodoły z pocz. XX w. - stajnia z 1937 r. - chlew z lat 70-tych XIX w. - 4 cmentarze w tym 3 z I ćw. XX w. i 1 z II poł. XIX w. Pieszowola 2 domy z pocz. XX w. - 2 obory z lat 30-tych XX w. - stodoła z 1932 r. - cmentarz z 1913 r. Sosnowica 2 cmentarze z I poł. XIX w. Turno 2 domy, w tym 1 z końca XIX w. i 1 z ok. 1930 r. - stodoła z I ćw. XX w. Na uwagę zasługuje takŝe drewniany spichlerz z końca XIX w. znajdujący się we wsi Górki oraz murowana szkoła z lat 30-tych XX w. w Pieszowoli. W okolicach wsi Górki moŝna odnaleźć takŝe głazy narzutowe z czerwonego granitu skandynawskiego będące pozostałością po działalności lądolodu. Obszar gminy Sosnowica był miejscem licznych bitew i starć w czasach zaborów oraz wojen. Pozostałością po wydarzeniach historycznych są m.in. pomniki oraz miejsca bitew w Sosnowicy oraz wsi Górki. Na obszarze całej gminy rozsiane są liczne krzyŝe przydroŝne oraz kapliczki. KrzyŜe są z reguły drewniane otoczone niewielkim płotkiem, natomiast kapliczki są murowane z wnęką, w której umieszczony jest współczesny wizerunek Matki BoŜej. Zatem na dziedzictwo kulturowe w gminie Sosnowica składają się przede wszystkim pozostałości po dawnych właścicielach ziemskich Sosnowskich oraz Krasowskich. Ze względu na swoje połoŝenie na pograniczu polsko ukraińskim Sosnowica była ośrodkiem kościoła prawosławnego, czego pozostałością jest okazała cerkiew w centrum wsi. W chwili obecnej cerkiew funkcjonuje jako obiekt sakralny tylko raz w roku. Poza tym jest w niezbyt dobrym stanie technicznym i wymaga prac porządkowych i remontowych, aby stanowić atrakcję turystyczną. Jednak o charakterystycznym krajobrazie gminy decyduje przede wszystkim bogactwo dawnej drewnianej zabudowy mieszkaniowej. Część z nich stoi opuszczona, natomiast niektóre zostały odkupione przez mieszkańców miast i pełnią rolę domków letniskowych 27

z zachowaniem ich tradycyjnej architektury. Zabytki kultury i architektury w gminie Sosnowica moŝna podziwiać podąŝając wzdłuŝ szlaków turystycznych oraz ścieŝek edukacyjnych. Bogata historia tego terenu oraz dziedzictwo kulturowe stanowi waŝny czynnik rozwoju gminy. Jednak naleŝy zaznaczyć, Ŝe część z nich jest zaniedbana i wymaga prac remontowych. Ponadto, aby mogły stanowić atrakcję przyciągającą turystów do gminy naleŝy zapewnić ich właściwą promocję na terenie powiatu i województwa. 3. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO GOSPODARCZE 3.1 OSADNICTWO I DEMOGRAFIA Gmina Sosnowica leŝy na szlaku komunikacyjnym łączącym Parczew z Włodawą co miało znaczący wpływ na rozwój osadnictwa na tym terenie. Natomiast struktura przestrzenna sieci osadniczej uwarunkowana jest cechami hydrogeologicznymi związanymi głównie z płytkim zaleganiem wód podziemnych oraz występowaniem obszarów podmokłych. Na omawianym terenie nie występują miasta, jedynie Sosnowica w przeszłości posiadała prawa miejskie. PrzewaŜają małe i średnie wsie o układzie ulicowym, do których moŝna zaliczyć: Stary Orzechów, Nowy Orzechów, Pieszowolę, Sosnowicę, Lejno, Turno, Górki i Bohutyn. Są to najstarsze wsie, które zapoczątkowały rozwój osadnictwa na terenie obecnej gminy Sosnowica. Odmienny typ zabudowy reprezentuje wieś Zienki. Jest to zwarty zespół zabudowy osiedlowej dawnego PGR z centralnie usytuowanym ośrodkiem usługowym. Na terenie gminy znajdują się takŝe wsie o rozproszonym typie zabudowy np. Zbójno i Komarówka oraz niewielkie przysiółki np. Libiszów, Izabelin. Największą wsią i jednocześnie ośrodkiem gminnym jest Sosnowica odznaczająca się wyjątkowymi walorami historycznymi i kulturowymi. Obszar gminy Sosnowica jest słabo zaludniony w porównaniu do pozostałych gmin powiatu parczewskiego. Obecnie liczba mieszkańców gminy Sosnowica wynosi 2782 osoby 28

(stan na 31.12.2005). Jedynie w gminie Podedwórze, o znacznie mniejszej powierzchni, zamieszkuje mniej osób 1875. Tab.5. Zmiany liczby ludności w latach 2001 2005 ( źr.: GUS, 2006). ROK LICZBA LUDNOŚCI 2001 2759 2002 2953 2003 2862 2004 2896 2005 2782 W ostatnim okresie moŝna zaobserwować stały spadek liczby ludności na terenie gminy, co jest związane z ujemnym przyrostem naturalnym oraz migracją ludności za granicę lub do większych ośrodków miejskich. Tendencje ruchu naturalnego na terenie gminy Sosnowica są bardzo niekorzystne. W roku 2005 zanotowano 28 Ŝywych urodzeń oraz 34 zgony, czyli przyrost naturalny jest ujemny i wynosi 6 osób. Ponadto na terenie gminy zawarto 19 małŝeństw. Porównując te wartości wyraŝone w promilach do wartości średnich dla całego powiatu oraz pozostałych gmin moŝna zauwaŝyć, Ŝe jest to tendencja charakterystyczna dla tego obszaru. Większość gmin wiejskich w powiecie parczewskim odznacza się niŝszym przyrostem naturalnym niŝ gmina Sosnowica. Natomiast dodatni przyrost naturalny występuje jedynie w gminie i mieście Parczew (tab.6). Tab.6. Przyrost naturalny w gm. Sosnowica (źr.: GUS, 2006). MałŜeństwa Urodzenia Ŝywe Zgony Przyrost naturalny WyraŜone na 1000 mieszkańców Powiat 6,64 9,90 12,12-2,22 parczewski Sosnowica 6,85 10,09 12,25-2,16 Dębowa Kłoda 5,31 10,62 12,07-1,45 Jabłoń 8,25 11,79 9,81-5,19 Milanów 5,98 9,81 13,4-3,59 Parczew 7,82 9,81 9,74 0,07 29