FUNKCJE LASÓW MAZOWIECKICH I ÓDZKICH W ŒWIETLE ZRÓWNOWA ONEGO ROZWOJU Andrzej Rodziewicz

FUNKCJE LASÓW MAZOWIECKICH I ÓDZKICH W ŒWIETLE ZRÓWNOWA ONEGO ROZWOJU Andrzej Rodziewicz Ryc. 1. Struktura lasów na terenie RDLP ódÿ i rozmieszczenie rezerwatów przyrody. Fig. 1. Structure of forests on the area of Regional Directorate of State Forests ódÿ, and distribution of forests reserves. Ryc. 2. Struktura lasów na terenie RDLP Warszawa i rozmieszczenie rezerwatów przyrody. Fig. 2. Structure of forests on the area of Regional Directorate of State Forests Warszawa, and distribution of nature reserves. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 57

Ryc. 3. Typy rezerwatów przyrody na terenie RDLP w odzi. Fig. 3. Types of nature reserves on the area of Regional Directorate of State Forests ódÿ. Ryc. 4. Typy rezerwatów przyrody na terenie RDLP w Warszawie. Fig. 4. Types of nature reserves on the area of Regional Directorate of State Forests Warszawa. 58

MA A RETENCJA W NADLEŒNICTWIE GARWOLIN Lucyna B³êdowska Fot. 1. Zbiornik (2,8 ha) w leœnictwie Malamówka (fot. L. B³êdowska). Fot. 1. Water reservoir (208 ha) in Malamówka range (208 ha) (photo. L. B³êdowska). WALORY PRZYRODNICZE ŒRÓDLEŒNYCH TORFOWISK MSZARNYCH POJEZIERZA POMORSKIEGO I METODY ICH OCHRONY Ma³gorzata S³awska Fot.1. Przyk³ad torfowiska mszarnego (fot. M. S³awski). Photo 2. Example of sphagnum bog (photo M. S³awski). Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 59

WIELOFUNKCYJNOŒÆ LASÓW JAKO SKUTECZNY MECHANIZM OCHRONY GATUNKOWEJ PTAKÓW SZPONIASTYCH W POLSCE Zdzis³aw Cenian Rys.1. Odmienny sposób zarz¹dzania lasami pañstwowymi w stosunku do gatunków ptaków szponiastych o wysokich (rybo³ów) i niskich wymaganiach siedliskowych (myszo³ów, jastrz¹b, krogulec) na przestrzeni 40 lat. Fig. 1. Different methods of forest management in habitat of birds of prey with high (osprey) and low (buzzard, goshawk, sparrowhowk) habitat demands. Rok 2004 Rok 2044 Fot. 1. Wspólna wizyta terenowa s³u by leœnej i przedstawicieli Komitetu Ochrony Or³ów przy gnieÿdzie bielika na terenie Nadleœnictwa Grotniki (fot. D. Anderwald). Photo 2. A collective visit of foresters and representatives of The Eagle Conservation Committee at a whitetailed eagle nest on forest inspectorate Grotniki (photo D. Anderwald). 60

CZYNNA OCHRONA PRZYRODY NA TERENIE BIA OWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO NA PRZYK ADZIE OBRÊBU OCHRONNEGO "HWO NA" Józef Popiel, Andrzej Karczawski Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 61

62

WIELOFUNKCYJNOŒÆ LASÓW JAKO SKUTECZNY MECHANIZM OCHRONY GATUNKOWEJ PTAKÓW SZPONIASTYCH W POLSCE Zdzis³aw Cenian Abstrakt Tytu³ niniejszej pracy ³¹czy treœci wynikaj¹ce z dwóch bardzo istotnych aktów prawnych: ustawy o lasach i ustawy o ochronie przyrody. Ustawa o ochronie przyrody i stosowne do niej rozporz¹dzenia wskazuj¹ bowiem pewn¹ grupê gatunków leœnych, dla których wielofunkcyjna strategia zarz¹dzania lasami stanowi wa ny, a czasami jedyny mechanizm skutecznej realizacji wnioskowanych form ochrony. Pragnê przybli yæ Pañstwu problem godzenia funkcji ochronnych i gospodarczych lasów na przyk³adzie ochrony siedlisk lêgowych ptaków szponiastych, chocia analogiczn¹ strategiê mo na zapewne przyj¹æ dla innych chronionych gatunków zwierz¹t, roœlin i grzybów. Funkcjê ochronn¹ lasów, w kontekœcie ochrony ostoi lêgowych ptaków szponiastych, rozpatrywaæ nale y na dwóch zasadniczych poziomach, wynikaj¹cych ze stopnia wyspecjalizowania gatunku w zakresie wymagañ siedliskowych: zapewnienia trwa³oœci lasów jako ekosystemów (1) oraz zabezpieczania siedlisk gatunków wysoko wyspecjalizowanych (2). Pierwszy z nich, poziom podstawowy, to zapewnienie trwa³oœci lasów jako ekosystemu. Dla gatunków o ma³ych wymaganiach siedliskowych gospodarka leœna, oparta na planowanym pozyskaniu surowca drzewnego w odpowiednim wieku rêbnoœci i jednoczesnym odnawianiu lasów, jest wystarczaj¹c¹ form¹ ochrony miejsc gniazdowych. Z tego te wzglêdu rozporz¹dzenie w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹ zawiera odstêpstwa od zakazów koliduj¹cych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leœnej i rybackiej, je eli technologia prac uniemo liwia przestrzeganie zakazów. Drugi poziom kszta³towania funkcji ochronnej lasów wykracza poza klasyczn¹ technikê planowej gospodarki leœnej i obejmuje sferê dzia³añ zabezpieczaj¹cych siedliska gatunków wysoko wyspecjalizowanych. W praktyce dotyczy to bardzo nielicznej grupy gatunków ptaków leœnych, spoœród których najliczniej reprezentowane s¹ ptaki szponiaste. Rozporz¹dzenie w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹ nie dopuszcza w tym przypadku odstêpstw od zakazów ochronnych. Oznacza to, e prace gospodarcze, prowadzone w lasach nie mog¹ powodowaæ niszczenia gniazd, siedlisk i ostoi, a tak e œwiadomego p³oszenia i niepokojenia ptaków. Mamy wiêc w tym przypadku do czynienia z ca³kowitym podporz¹dkowaniem funkcji gospodarczych zadaniom ochronnym. W praktyce leœnej dla wysoko wyspecjalizowanych gatunków ptaków szponiastych wyznaczane s¹ ostoje miejsc rozrodu, nazywane popularnie strefami ochronnymi. Przyjrzyjmy siê bli ej temu zagadnieniu na przyk³adzie dwóch gatunków ptaków szponiastych: szeroko rozpowszechnionego myszo³owa i skrajnie nielicznego w Polsce rybo³owa. Myszo³ów gniazduje w ró nych typach lasów i nie jest gatunkiem szczególnie wymagaj¹cym w wyborze siedliska gniazdowego. Gniazda buduje nawet w drzewostanach w wieku 40-80 lat, których udzia³ w przeciêtnej strukturze lasów polskich jest znaczny (ok. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 63

35%). Dodatkowo w tych klasach wieku rzadko prowadzone s¹ prace zrêbowe, co zmniejsza ryzyko zniszczenia gniazda. Mo na wiêc bez w¹tpienia stwierdziæ, e stosowane w Polsce zasady hodowli lasów s¹ wystarczaj¹c¹ form¹ zabezpieczenia siedlisk tego gatunku. Gdybyœmy siê jednak pokusili (mimo braku ekologicznego uzasadnienia) rygorystycznie przestrzegaæ zakazu niszczenia gniazd i siedlisk gniazdowych myszo³owa oraz p³oszenia i niepokojenia ptaków oka e siê, e nie jest to technicznie mo liwe. Lokalnie myszo³ów mo e 2 gniazdowaæ w zagêszczeniach osi¹gaj¹cych nawet 5-8 par 1km powierzchni leœnej. Bior¹c pod uwagê fakt, e na tym samym terenie wystêpowaæ mog¹ inne, wzglêdnie liczne gatunki ptaków szponiastych, tak rozumiana ochrona doprowadzi³aby do skrajnej marginalizacji funkcji gospodarczej lasu. Odmiennie przedstawiaj¹ siê preferencje siedliskowe rybo³owa. Na podstawie wyników monitoringu realizowanego przez Komitet Ochrony Or³ów ustalono, e œredni wiek drzewostanów w lasach zasiedlanych przez rybo³owa wynosi 140-180 lat. Nadmieniæ nale y, e s¹ to prawie wy³¹cznie drzewostany sosnowe. Pomijaj¹c ca³¹ sferê uwarunkowañ wp³ywaj¹cych na tak swoiste preferencje tego gatunku stwierdziæ nale y, e tradycyjna gospodarka leœna nie zapewni odpowiednich warunków siedliskowych dla rybo³owa. Tak wiekowe lasy stanowi¹ bowiem w skali kraju zaledwie 2-3% powierzchni leœnej, z czego preferowane przez rybo³owa bory sosnowe nie zajmuj¹ nawet 0,1%. Zdecydowanie wy sze jest ponadto ryzyko, i w zasiedlanym starodrzewu wykonany zostanie zr¹b. Problem odmiennego sposobu gospodarowania lasami, stanowi¹cymi ostoje lêgowe wysoko wyspecjalizowanych ptaków szponiastych, rozwi¹zano poprzez powo³ywanie w tych miejscach stref ochronnych, wy³¹czonych z gospodarczego u ytkowania. Spoœród wystêpuj¹cych w Polsce ptaków szponiastych gniazduj¹cych w lasach 5 gatunków zaliczyæ mo na do grupy opisanej na przyk³adzie myszo³owa. Dla pozosta³ych 8 gatunków leœnych dla zachowania preferowanych przez nie siedlisk stosuje siê strefy ochronne (tab. 1). 64 WIELOFUNKCYJNOŒÆ LASÓW JAKO SKUTECZNY MECHANIZM OCHRONY GATUNKOWEJ...

Tabela 1. Gatunki ptaków szponiastych, dla których typowa gospodarka leœna jest wystarczaj¹c¹ form¹ zabezpieczenia siedlisk lêgowych - kolumna I, do gatunków wymagaj¹cych zmodyfikowania zasad hodowli lasu (strefy ochronne) - kolumna II. Tab. 1. Bird of prey species: column I species that normal forest management is right protection method, column II species that need modification in silviculture practice (protection zones). gatunek I liczebnoœæ w tys. par gatunek liczebnoœæ w tys. par 1 1. trzmielojad 1,0 2,0 1. kania czarna 0,3 0,4 2 2. jastrz¹b 3,5 5,0 2. kania ruda 0,65 0,7 3 3. krogulec 1,3 2,7 3. bielik 0,6 0,67 4 4. myszo³ów 35,0 45,0 4. gado er 0,01 0,02 5 5. kobuz 1,0 2,0 5. orlik krzykliwy RAZEM 41,8 56,7 6. orlik Total grubodzioby 1,7 1,9 7. orze³ 0,03 0,035 przedni 8. rybo³ów 0,045 0,06 RAZEM Total 0,015 0,017 3,35 3,802 Wytyczenie wyraÿnej granicy oddzielaj¹cej gatunki, dla których typowa gospodarka leœna jest wystarczaj¹c¹ form¹ ochrony siedlisk od gatunków wymagaj¹cych zmodyfikowania zasad hodowli lasu (strefy ochronne), nie jest zadaniem prostym. Nie trudno zauwa yæ, e w grupie gatunków uznanych za wysoko wyspecjalizowane wyraÿnie wyró nia siê pod wzglêdem liczebnym orlik krzykliwy. Dlaczego wiêc ustanawia siê strefy ochronne dla tego gatunku? OdpowiedŸ na to pytanie znajdziemy œledz¹c wyniki zgromadzone przez Komitet Ochrony Or³ów i s³owack¹ organizacjê SVODAS na terenie Karpat Wschodnich. Badania przeprowadzono w 2000 roku poprzez kontrolê 244 stanowisk orlika krzykliwego w polskos³owackich Karpatach. Spoœród 168 par, dla których okreœlono koñcowy efekt lêgu 108 szczêœliwie wyprowadzi³o m³ode, co stanowi 64% analizowanych lêgów. Parametr jak na ten gatunek wysoki i niew¹tpliwie wystarczaj¹cy dla utrzymania populacji na poziomie stabilnym. Jeœli jednak oddzielnej analizie poddamy populacje polsk¹ i s³owack¹ uzyskamy wyniki zaskakuj¹ce. Okazuje siê bowiem, e sukces lêgowy orlików krzykliwych, gniazduj¹cych na S³owacji by³ ni szy o ponad 30% od uzyskanego przez populacjê polsk¹. Rzutuje to bezpoœrednio na mo liwoœci reprodukcyjne populacji. W Polsce na ka de 100 par orlika krzykliwego przypada ponad 80 odchowanych m³odych, a analogiczny wspó³czynnik na S³owacji jest prawie o po³owê ni szy: 50 m³odych na 100 par lêgowych. II Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 65

Rys. 2. Porównanie parametrów rozrodczych orlika krzykliwego w polskich i s³owackich Karpatach. Fig. 2. Comparison of birth parameters of lesser spotted eagle in polish and slovakian Carpathian. 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Polska [76 lêgów] S³owacja [92 lêgi] sukces x 100% liczba m³odych na parê eby wyjaœniæ tak znaczne ró nice zdolnoœci reprodukcyjnych w obrêbie zwartej populacji, gniazduj¹cej w bardzo zbli onych warunkach siedliskowych, poddano analizie przyczyny strat w lêgach orlika krzykliwego. Wyniki wskazuj¹ jednoznacznie, e przyczyn¹ obni onego sukcesu lêgowego na S³owacji jest prowadzenie prac leœnych w miejscach gniazdowania orlika. W Polsce w 2000 roku nie odnotowano ani jednego przypadku zniszczenia lêgu orlika w trakcie prowadzonych prac gospodarczych. Wyniki s³owackie s¹ w tym wzglêdzie przyt³aczaj¹ce. Prace leœne spowodowa³y tutaj zniszczenie 21 lêgów, a mo na przypuszczaæ, e Pznaczna czêœæ strat o nierozpoznanych przyczynach nast¹pi³a równie w efekcie prowadzenia zabiegów gospodarczych w lasach (rys.3.). Rys. 3. Przyczyny wy szych strat w lêgach orlika krzykliwego na S³owacji: brak skutecznej formy zabezpieczenia ostoi lêgowych przed niekorzystnym wp³ywem prac leœnych. Fig. 3. Causes of higher lose in lesser spotted eagle's nests in Slovakia: lack of efficient form of nest protection during forest labours. Polska wynik lêgu - przyczyny strat 82% sukces lêgow y strata - prace leœne strata - penetracja 7% 8% 3% strata - naturalne strata - nieznane 66 WIELOFUNKCYJNOŒÆ LASÓW JAKO SKUTECZNY MECHANIZM OCHRONY GATUNKOWEJ...

11% 1% 16% 23% S³ow acja w ynik lêgu - przyczyna strat 49% sukces strata - prace leœne strata - penetracja strata - naturalne strata - nieznane ród³em znacznych ró nic w warunkach bytowania orlika krzykliwego w Polsce i na S³owacji jest odmienny sposób zarz¹dzania lasami. Na S³owacji udzia³ lasów prywatnych w ogólnej lesistoœci kraju osi¹ga lokalnie 50-70%. Reprywatyzacja s³owackich lasów doprowadzi³a do zdominowania funkcji ochronnych przez funkcje gospodarcze. Mimo, e siedliska orlika krzykliwego, zgodnie ze s³owackim prawem podlegaj¹ ochronie, brak skutecznych rozwi¹zañ wykonawczych powoduje, e nie jest ona w aden sposób realizowana. W takich warunkach trudno mówiæ o jakichkolwiek zasadach zrównowa onego leœnictwa, a ju na pewno pod wielkim znakiem zapytania stawiana jest ochrona siedlisk zagro onych gatunków ptaków. W œwietle zaprezentowanych wyników ywo dyskutowane od pewnego czasu koncepcje reprywatyzacji lasów w Polsce jawi¹ siê jako realne zagro enie dla leœnictwa zrównowa onego. Absurdalne pomys³y reformowania polskiego leœnictwa rozwa ane przez sfery rz¹dowe s¹ sprzeczne z zasadami zrównowa onego rozwoju, stanowi¹cymi fundament polityki ekologicznej pañstwa. Spróbujmy na zakoñczenie postawiæ sobie pytanie: czy staæ nas na zrównowa one leœnictwo i pielêgnacjê jego wielofunkcyjnych walorów? Ochrona strefowa ptaków szponiastych jest dobitnym dowodem, e tak. Wspó³praca Komitetu Ochrony Or³ów z Lasami Pañstwowymi zaowocowa³a zinwentaryzowaniem na terenie kraju blisko 2,5 tys. stanowisk 7 gatunków leœnych (bielik - 660, rybo³ów - 70, orlik krzykliwy - 1250, orlik grubodzioby - 17, orze³ przedni - 30, kania czarna - 190, kania ruda - 280). W 1750 stanowiskach zlokalizowano po³o enie gniazd i opisano granice stref ochronnych. Wypracowaliœmy wspólnie doskona³y system ochrony gatunkowej o olbrzymim zasiêgu oddzia³ywania, który mo e byæ modelowym przyk³adem nawet dla wysoko rozwiniêtych pañstw europejskich. Ostatnim etapem wdra ania ochrony strefowej ptaków szponiastych jest wypracowanie sprawnego systemu zarz¹dzania strefami, na poziomie najni szych szczebli administracji leœnej. W nastêpstwie przenoszenia siê ptaków na nowe miejsca gniazdowe (po³o one poza granicami stref ochronnych) ochrona strefowa pozostawiona bez sta³ego nadzoru po up³ywie kilku lat stopniowo przestaje spe³niaæ funkcje, dla których zosta³a powo³ana. Z tego wzglêdu strefy ochronne wymagaj¹ regularnych kontroli i cyklicznie powtarzanej weryfikacji (likwidacja i ustanawianie nowych stref lub korekta granic). Komitet Ochrony Or³ów w porozumieniu z Generaln¹ Dyrekcja Lasów Pañstwowych przygotowa³ projekt pn. Leœnicy polscy, polskim or³om. G³ównym zadaniem projektu jest zapobieganie dezaktualizowaniu siê ochrony strefowej bielika, poprzez aktywny udzia³ terenowych s³u b leœnych w monitoringu stanowisk lêgowych tego gatunku (fot.1). Rozwi¹zania zastosowane w projekcie zapewni¹ profesjonalny nadzór nad ochron¹ populacji lêgowej bielika, poprzez powiêkszenie grona wykwalifikowanych wspó³pracowników Komitetu Ochrony Or³ów w obrêbie s³u b leœnych. W 2004 roku do programu przyst¹pi³o 61 nadleœnictw, a w kolejnych 2 latach zaplanowano wdro enie projektu w dalszych 131 nadleœnictwach (Anderwald, Cenian 2004). Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt 1 (11) / 2006 67

Multifunctional forest as an effective mechanism of birds of prey protection. Abstract: Title of this article combine content of two important acts: Forest Act and Nature Protection Act. Nature Protection Act and others related laws indicates group of forest species for which sustainable forestry is an important and sometimes only mechanism of successful protection. I want to discus issue of protective and economic function conformity in forest on example of protection of nesting sites occupied by birds of prey, although similar strategy can be adopt for other species of animals, plants or fungi. Protective function of forest, in context of birds of prey protection, has two aspects which are consequences of species preference to habitat: 1 persistence of forest as an ecosystem, 2 existence of habitats of highly specialized species. Literatura Anderwald D., Cenian Z. 2004. Ogólnopolski program monitoringu i ochrony bielika. Las Polski 19/2004. Oikos, Warszawa: 20. Cieœlak M. 1991. Awifauna lêgowa rozdrobnionych lasów wschodniej Polski. Not. orn. 32, 3-4; 77-88. G³owaciñski Z. (red.). 2001. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. PWRiL. Warszawa. Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds. T&A D Poyser. Londyn. Komitet Ochrony Or³ów. 2000. Raport KOO. Not. Orn. 41, 4; 331-345. Komitet Ochrony Or³ów. 2001. Raport KOO. Not. Orn. 42, 4; 299-312. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP pro Natura. Wroc³aw. Komitet Ochrony Or³ów LAUREAT XII EDYCJI MEDALU ZA DZIA ALNOŒÆ NA RZECZ PRZYRODY Zdzis³aw Cenian Komitet Ochrony Or³ów ul. Niepodleg³oœci 53-55 10-044 Olsztyn koo@free.ngo.pl 68 WIELOFUNKCYJNOŒÆ LASÓW JAKO SKUTECZNY MECHANIZM OCHRONY GATUNKOWEJ...