HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ

3 JAN SKOCZYŃSKI JAN WOLEŃSKI HISTORIA FILOZOFII POLSKIEJ Wydawnictwo WAM Kraków 2010

2 m y ś l f i l o z o f i c z n a WPROWADZENIA PANORAMA ZAGADNIEŃ HISTORIA MYŚLI FILOZOFICZNEJ Komitet Naukowy prof. dr hab. Adam Węgrzecki ks. dr hab. Józef Bremer SJ, prof. WSFP Ignatianum A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii (wyd. III) J.W. Bremer, Wprowadzenie do logiki (wyd. II) S. Wszołek, Wprowadzenie do filozofii religii T. Ślipko SJ, Zarys etyki ogólnej (wyd. IV) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 1: Etyka osobowa (wyd. II) T. Ślipko SJ, Zarys etyki szczegółowej, t. 2: Etyka społeczna (wyd. II) H.-D. Mutschler, Wprowadzenie do filozofii przyrody G. Haeffner, Wprowadzenie do antropologii filozoficznej J. Grondin, Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej J.F. Crosby, Zarys filozofii osoby. Bycie sobą P. Prechtl, Wprowadzenie do filozofii języka R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 1 R. Ferber, Podstawowe pojęcia filozofii 2 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki P. Prechtl (red.), Leksykon pojęć filozofii analitycznej K. Gloy, Wprowadzenie do filozofii świadomości A. Anzenbacher, Wprowadzenie do chrześcijańskiej etyki społecznej A. Keller, Wprowadzenie do teorii poznania J. Disse, Metafizyka od Platona do Hegla G. Gabriel, Teoria poznania od Kartezjusza do Wittgensteina T. Gadacz, Filozofia Boga w XX wieku. Od Lavelle a do Tischnera V. Drehsen, W. Gräb, B. Weyel, Filozofia religii od Schleiermachera do Eco G. Scherer, Filozofia śmierci od Anaksymandra do Adorno N. White, Filozofia szczęścia od Platona do Skinnera V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej D.H. Frank, O. Leaman, Historia filozofii żydowskiej J. Skoczyński, J. Woleński, Historia filozofii polskiej W przygotowaniu: I. Ziemiński, Metafizyka śmierci J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu Seria Myśl Filozoficzna poświęcona jest kluczowym dylematom nurtu ją cym od zawsze umysł i serce człowieka i stanowiącym punkty ogniskujące re fleksję filozoficzną w dziejach myśli, szczególnie za chod nio europejskiej. Jej zamiarem jest udostępnienie fachowych opracowań poszcze gólnych zagad nień filozoficznych oraz zachęcenie do podjęcia, sa mo dzielnie, przygody filozofowania. Publikacje Serii, przygotowane przez wybitnych specjalistów, adre sowane są do osób zajmujących się filozofią oraz do tych, którzy nie bę dąc profesjo nalistami w tej dziedzinie, pragną rzetelnej wiedzy oraz panoramicznego oglądu problematyki filozoficznej.

Wydawnictwo WAM, 2010 Redaktor serii dr Tomasz Homa SJ Redaktor naukowy prof. dr hab. Adam Węgrzecki Redakcja Małgorzata Płazowska Korekta Urszula Lisowska Projekt okładki Andrzej Sochacki ISBN 978-83-7505-442-2 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-256 faks 12 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ http://wydawnictwowam.pl tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 Druk i oprawa: Drukarnia COLONEL, Kraków

SPIS TREŚCI WSTĘP (Jan Skoczyński, Jan Woleński).......................... 9 Bibliografia........................................... 19 Rozdział I ŚREDNIOWIECZE (Jan Woleński)............................. 23 1. Uwagi wstępne...................................... 23 2. Okres przeduniwersytecki............................... 24 3. Uwarunkowania i orientacje polskiej filozofii w XV wieku........ 27 4. Zagadnienia metafilozoficzne............................. 33 5. Metafizyka.......................................... 38 6. Filozofia przyrody, matematyka i nauki ścisłe................. 39 7. Filozofia polityczna i społeczna........................... 42 8. Uwagi końcowe..................................... 51 Bibliografia........................................... 52 Rozdział II ODRODZENIE (Jan Skoczyński)............................... 55 1. Uwagi wstępne...................................... 55 2. Przełom humanistyczny................................ 56 3. Filozofia akademicka i szkolna........................... 60 4. Filozofia polityczna................................... 72 5. Filozofia przyrody i nauka.............................. 87 6. Filozofia praktyczna................................... 94 Bibliografia........................................... 97 Rozdział III REFORMACJA I KONTRREFORMACJA (Jan Skoczyński)........... 101 1. Uwagi wstępne..................................... 101 2. Szkolnictwo różnowiercze.............................. 103 3. Filozoficzny kontekst sporów wśród dysydentów.............. 107 4. Reakcja katolicka i sprawa tolerancji...................... 119 5. Na marginesie sporów religijnych......................... 132 Bibliografia.......................................... 143 Rozdział IV OD KOŃCA XVII DO POŁOWY XVIII WIEKU (Jan Skoczyński)...... 149 1. Uwagi wstępne..................................... 149 2. Filozofia szkolna pierwszej połowy XVIII wieku............... 151 3. Między starym a nowym myśleniem....................... 163

6 4. Nowa filozofia...................................... 172 5. Aksjologia praktyczna................................. 180 6. Sarmatyzm i jego krytyka.............................. 184 Bibliografia.......................................... 189 Rozdział V OŚWIECENIE (Jan Woleński)................................ 193 1. Ogólne uwagi o oświeceniu w Europie..................... 193 2. Ogólna charakterystyka oświecenia w Polsce................ 198 3. Etapy rozwoju filozofii polskiej w okresie oświecenia........... 204 4. Rozumienie filozofii w polskim oświeceniu.................. 207 5. Filozofia dziejów w polskim oświeceniu..................... 217 6. Filozofia religii w polskim oświeceniu...................... 222 7. Etyka i filozofia prawa w polskim oświeceniu................ 229 8. Filozofia polityczna i społeczna w polskim oświeceniu.......... 232 Bibliografia.......................................... 237 Rozdział VI ROMANTYZM (Jan Skoczyński).............................. 239 1. Uwagi wstępne..................................... 239 2. Preromantyzm i początki filozofii narodowej................. 242 3. Filozofia mesjaniczna................................. 255 4. Filozofia narodowa i uniwersalna........................ 275 5. W kręgu myślenia ideologicznego......................... 287 Bibliografia.......................................... 293 Rozdział VII OKRES POZYTYWIZMU W POLSCE (Jan Woleński).............. 299 1. Sytuacja na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym....... 299 2. Pozytywizm w ogólności.............................. 301 3. Rozwój pozytywizmu w Polsce........................... 307 4. Prepozytywizm...................................... 309 5. Pozytywizm warszawski i idea pracy organicznej.............. 311 6. Poglądy filozoficzne pozytywizmu polskiego................. 317 7. Empiriokrytycyzm i neokantyzm w filozofii polskiej............ 329 8. Niektórzy obrońcy metafizyki........................... 334 9. Początki neoscholastyki................................ 342 10. Marian Smoluchowski i Leon Petrażycki................... 344 Bibliografia.......................................... 349 Rozdział VIII MODERNIZM I MŁODA POLSKA (Jan Skoczyński)............... 353 1. Uwagi wstępne..................................... 353

7 2. Programy ideowe Młodej Polski......................... 355 3. Neomesjanizm...................................... 366 4. Neoscholastyka i modernizm religijny..................... 370 5. Myśl społeczna i polityczna............................. 377 6. Uwagi końcowe..................................... 392 Bibliografia.......................................... 394 Rozdział IX SZKOŁA LWOWSKO-WARSZAWSKA (Jan Woleński)............. 399 1. Powstanie i rozwój szkoły lwowsko-warszawskiej.............. 399 2. Poglądy filozoficzne Kazimierza Twardowskiego.............. 409 3. Logika........................................... 412 4. Metafilozofia....................................... 419 5. Epistemologia...................................... 422 6. Ontologia......................................... 429 7. Metodologia nauk................................... 432 8. Aksjologia i filozofia praktyczna......................... 437 9. Uwagi końcowe..................................... 440 Dodatek. Inni przedstawiciele logiki, filozofii nauki i filozofii analitycznej w Polsce w latach 1900-1939............. 445 Bibliografia.......................................... 451 Rozdział X FENOMENOLOGIA (Jan Woleński)........................... 463 1. Uwagi wstępne..................................... 463 2. Filozofia Romana Ingardena............................ 464 3. Uwagi o rozwoju fenomenologii w Polsce................... 482 Bibliografia.......................................... 484 Rozdział XI NURT HUMANISTYCZNY W FILOZOFII DWUDZIESTOLECIA (Jan Skoczyński)......................................... 489 1. Uwagi wstępne..................................... 489 2. Refleksja historiozoficzna.............................. 491 3. Katastrofizm....................................... 498 4. Filozofia i teoria kultury................................ 504 5. Myśl religijna i aksjologia............................... 513 Bibliografia.......................................... 519 Rozdział XII FILOZOFIA POLSKA PO 1945 ROKU (Jan Woleński)............. 525 1. Uwagi wstępne..................................... 525 2. Nauczanie i organizacja filozofii w Polsce w latach 1945-1989.... 527

8 3. Ogólny obraz filozofii polskiej w latach 1945-1989............ 532 Bibliografia.......................................... 544 Indeks osób............................................. 546 Indeks rzeczowy......................................... 561

WSTĘP Jan Skoczyński Jan Woleński Polska ma nieprzerwaną tradycję filozoficzną od około 800 lat. Filozofia polska powstała w XIII w., ale ukształtowała się w akademickich ramach po utworzeniu, a właściwie po odnowieniu Uniwersytetu Krakowskiego w 1400 r. Okoliczność ta jest ważna m.in. dlatego, że filozofia średniowieczna pojawiła się w Polsce, gdy wieki średnie zbliżały się do końca, a w niektórych krajach odrodzenie rozwinęło się już na dobre. Skutkiem tego polska myśl filozoficzna w XV w. była pod wpływem nie tylko wszystkich znaczących nurtów scholastycznych, ale także idei renesansowych, a potem również reformacji. Wiek XVI, złoty wiek kultury polskiej, przyniósł znacznie bardziej wydatny udział motywów odrodzenia, aczkolwiek scholastyka nadał odgrywała dominującą rolę. Przetrwała także w dwóch kolejnych stuleciach, i to silniej niż na zachodzie Europy. Trzeba też odnotować powstanie dwóch kolejnych uniwersytetów, w Wilnie (1579)i we Lwowie (1661), oraz Akademii Zamojskiej (1595), a także licznych kolegiów o charakterze półakademickim (Elbląg, Gdańsk, Toruń), które kultywowały filozofię scholastyczną. W samej rzeczy wielkie systemy racjonalistyczne i empirystyczne powstałe na początku czasów nowożytnych nie odgrywały w Polsce większej roli w okresie kontreformacji. Jeśli chodzi o empiryzm, to sytuacja zmieniła się już u schyłku czasów saskich i była kontynuowana w drugiej połowie XVIII w., gdy do naszego kraju przyszło oświecenie. Trwało ono w Polsce mniej więcej do 1830 r. Utrata niepodległości pod koniec XVIII w. była jedną z przyczyn powstania tzw. polskiej filozofii narodowej, pozostającej pod wpływem mesjanizmu i romantyzmu, a zajmującej się przyczynami tragedii narodowej i szansami odrodzenia własnej państwowości. Kontekstem tych rozważań była uniwersalna historiozofia w stylu idealizmu niemieckiego, chociaż traktująca naród polski jako wyróżniony, która rozwinęła się przede wszystkim po upadku powstania listopadowego. Klęska powstania styczniowego doprowadziła do kryzysu myśli romantycznej i pojawienia się pozytywizmu. Rozwój filozofii natrafił w tym okresie na ograniczenia w postaci likwidacji (Uniwersytet Wileński) lub germanizacji (Uniwersytet

10 WSTĘP Krakowski, Uniwersytet Lwowski) instytucji akademickich, w związku z czym Polacy musieli studiować za granicą, głównie w Niemczech, Austrii i Francji. Miało to swoje dobre i złe skutki. Z jednej strony idee powstałe za granicą pojawiały się w Polsce wraz z powrotem do kraju osób studiujących na obczyźnie, a z drugiej strony okoliczność ta utrudniała ukształtowanie się oryginalnej filozofii polskiej. Sytuacja zmieniła się po 1870 r., ale tylko w zaborze austriackim. Oba uniwersytety galicyjskie zostały repolonizowane, ale musiało upłynąć jeszcze trochę lat, by pojawiły się w nich interesujące idee. Szczególną rolę odegrał w tym zakresie uniwersytet we Lwowie. Druga Rzeczpospolita, mimo krótkiego trwania, była złotym okresem w historii filozofii polskiej. Nowy kontekst polityczny powstały po 1945 r. przyniósł po kilku latach dominację marksizmu wprowadzonego środkami administracyjnymi; jednak w ogólności sytuacja filozofii w Polsce była lepsza niż w pozostałych krajach bloku radzieckiego. Restytucja demokracji w Polsce, dokonana w 1989 r., spowodowała zniesienie ograniczeń politycznych krępujących swobodny rozwój myśli filozoficznej i naukowej. Powyższy skrótowy i schematyczny opis historii filozofii polskiej sugeruje kilka uwag ogólnych. Po pierwsze, nasza filozofia przeszła podobne okresy jak w innych krajach: średniowieczny, nowożytny (XVII-XVIII), dziewiętnastowieczny i najnowszy, z tym, że renesans był w Polsce, w przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej, bardziej twórczy pod względem filozoficznym. Po drugie, filozofia polska była, może nawet silniej niż gdzie indziej (w tym sensie, że myśl polityczna i społeczna nieraz spychała na dalszy plan inne tematy), związana z bieżącymi wydarzeniami politycznymi. W szczególności filozofowie polscy zawsze poświęcali wiele uwagi naprawie państwa czy, w XIX w., odzyskaniu jego niepodległości. Po trzecie, filozofia polska jako powstała w momencie schyłku scholastyki od początku była, by tak powiedzieć, spóźniona w stosunku do czołówki myśli europejskiej. Z tego powodu granice czasowe pomiędzy poszczególnymi okresami kształtowały się w Polsce inaczej niż gdzie indziej, a ponadto były bardziej rozmyte. W zasadzie wspomniane opóźnienie zostało zniwelowane dopiero w latach 1918-1939. Mimo że sytuacja w latach 1945-1989 nie sprzyjała asymilacji idei wypracowanych na Zachodzie, nie zahamowało to intelektualnych kontaktów ze światem. Po czwarte, filozofia polska właśnie dzięki współistnieniu wszystkich nurtów scholastyki stała się od razu pluralistyczna i zachowała taki charakter do dzisiaj. Początkowo zamierzaliśmy zatytułować niniejszą rzecz Zarys historii filozofii polskiej, potem Krótka historia filozofii polskiej, w końcu zdecydowaliśmy się na tytuł najprostszy, mianowicie Historia filozofii polskiej. Niemniej jednak, co podkreślamy, nasze opracowanie zwięźle

WSTĘP 11 przedstawia dzieje filozofii polskiej od jej powstania do końca XX w. i nie ma ambicji syntezy całego przedmiotu. Przyjmujemy periodyzację zgodną z wyżej wskazaną. Poszczególne rozdziały opracowali: I, V, VII, IX, X, XII Jan Woleński, II, III, IV, VI, VIII, XI Jan Skoczyński. Części w ramach rozdziałów są zorganizowane wokół działów filozofii, wybranych problemów lub grup środowiskowych, natomiast poglądy poszczególnych filozofów omówione są w ramach szerszych całości tematycznych, w tym obejmujących środowiska (jedynie rozdział X jako tematycznie zwarty nie ma podziału na mniejsze jednostki). Początkowo zamierzaliśmy nadać całości postać jednolitą z punktu widzenia stylu, właściwości formalnych czy sposobów wykorzystywania źródeł. Okazało się jednak, że nasze podejście do tych kwestii jest na tyle różne, iż uniformizacja byłaby nader uciążliwa i czasochłonna. Chociaż konsultowaliśmy wzajemnie każdy rozdział, ostateczna odpowiedzialność rozkłada się wedle wykazu autorstwa poszczególnych rozdziałów. Nasze własne badania nad historią filozofii polskiej dotyczyły (i nadal tak jest) określonych obszarów, a ich suma w żadnej mierze nie wyczerpuje całości. Stąd musieliśmy potraktować niniejsze opracowanie jako wyzwanie do wkroczenia także na tereny historyczne, co do których nie jesteśmy specjalistami. Podjęliśmy je m.in. dlatego, że seria, w której ukazuje się nasza książka, ma charakter mniej lub bardziej elementarnych wprowadzeń do rozmaitych działów historii filozofii. To umożliwia nam zachowanie postawy opisowej bez zbytniego wkraczania w problemy interpretacyjne. Chcemy też bardzo wyraźnie podkreślić, że w wielu wypadkach opieramy się na badaniach przeprowadzonych wcześniej przez innych autorów, także dlatego, że sami zajmujemy się profesjonalnie tylko niektórymi działami historii filozofii polskiej (Jan Skoczyński filozofia polska XIX i XX w., historia idei, Jan Woleński szkoła lwowsko-warszawska i tradycja analityczna) 1. Spowodowało to pewną trudność w opracowaniu poszczególnych rozdziałów. Zestrojenie chronologii i tematyki nie nastręczało kłopotów do oświecenia, natomiast inaczej ma się sprawa z późniejszym okresem. Dlatego niektóre partie dotyczące drugiej połowy XIX w. i XX w. mają charakter hybrydowy i obejmują dość odmienne kierunki czy poglądy. Wynika to z potrzeby uzgodnienia chronologii z obecnością różnych nurtów. Chcemy też zwrócić uwagę na rozdziały IV i XII. Idąc za nowszymi tendencjami w historiografii, zarówno politycznej, jak i dotyczącej dziejów kultury, postanowiliśmy poświęcić odrębny rozdział, tj. IV, okresowi od końca XVII do połowy XVIII w. Natomiast rozdział XII dotyczy okresu współczesnego i ma charakter szczególny. Na razie to 1 Prace, z których korzystaliśmy przy opracowaniu poszczególnych rozdziałów, wyszczególnione są w bibliografii, natomiast nie odwołujemy się do nich w przypisach.

12 WSTĘP tylko zaznaczamy, odsyłając do dalszych wyjaśnień znajdujących się we wspomnianym fragmencie. Elementarny charakter książki decyduje też o zakresie materiału erudycyjnego, bibliograficznego i biograficznego, a także o sposobie jego podania. Informacje biograficzne są ograniczone do minimum i zawarte wyłącznie w przypisach 2. Dzieła oryginalne wzmiankujemy w tekście głównym, wedle tytułu oryginału (z przekładem na język polski i datą wydania; filozofowie polscy pisali swe dzieła do pewnego czasu po łacinie, a potem niekiedy w językach zachodnich). Po każdym rozdziale podana jest bibliografia. Piśmiennictwo umieszczone po Wstępie zawiera prace o charakterze ogólnym, dotyczące całości historii filozofii polskiej, a także wybrane pozycje z dziejów naszej nauki i kultury. Bibliografie po poszczególnych rozdziałach (z wyjątkiem ostatniego, który ma zresztą nieco odmienny charakter) dzielą się na część A, obejmującą wybrane wydania dzieł oryginalnych autorów (i antologie tekstów) danego okresu, o ile ukazały się po II wojnie światowej (dane podajemy wedle ostatniego wydania, ewentualnie z dokładnością do przedruku), oraz część B, zawierającą literaturę o filozofach lub rozważanej epoce (w pewnych przypadkach decyzja o umieszczeniu jakiegoś opracowania w takim a nie innym miejscu została podyktowana tym, że wiąże się ono bardziej z danym tematem); jeśli chodzi o filozofów XX w., bibliografie obejmują tych tylko, którzy zaczęli działalność pisarską przed 1939 r. Zdecydowaliśmy się na uwzględnienie niektórych tłumaczeń dzieł filozofów polskich na języki obce, ponieważ ilustruje to jakoś recepcję naszej myśli w świecie; w pewnych wypadkach informujemy o późniejszych polskich tłumaczeniach zamiast o wcześniejszych polskich oryginałach obcojęzycznych. W zasadzie pomijamy artykuły (wyjątkiem są te, które przywołujemy w niniejszym Wstępie). Dalsze wskazówki bibliograficzne znajdują się w pracach obszerniejszych lub specjalistycznych. Przyjęte rozmiary książki spowodowały potrzebę selekcji, zarówno przedstawianych faktów, poglądów, jak i informacji bibliograficznych, nawet w odniesieniu do dzieł filozofów przedstawianych przez nas 3. Staramy się też unikać przypisów o charakterze erudycyjnym, aczkolwiek w pewnych wypadkach jest to nieuniknione. Zdajemy sobie sprawę, że 2 Rozpoczynają się w rozdziale I. Dotyczą wyłącznie filozofów polskich. Opieramy się przede wszystkim na opracowaniu Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, pod red. B. Baczki i in., Wrocław 1967. 3 Co więcej, w miarę przechodzenia do czasów nam bliższych potrzeba selekcji, zarówno osobowej, jak i bibliograficznej, okazywała się coraz większa. Zdajemy sobie sprawę z tego, że niektóre pominięcia mogą zostać uznane za efekt mniej lub bardziej arbitralnej decyzji, a także naszej niewiedzy.

WSTĘP 13 inni autorzy zapewne zorganizowaliby całość w sposób odmienny i może podkreśliliby to, co zostało przez nas zbyt słabo zaznaczone, lub nawet pominięte. Chcemy przy tym zwrócić uwagę na jeszcze jeden rys naszego opracowania. Nie trzeba nas przekonywać o związkach filozofii polskiej z myślą obcą, niżej poświęcimy tej kwestii specjalne uwagi. Informacje te są jednak ograniczone do niezbędnego (oczywiście, wedle naszego widzenia rzeczy) minimum tyczącego się stanu filozofii zagranicznej, nawet jeśli miał on istotny wpływ na kształtowanie się idei w Polsce. I tak np. kształt polskiej scholastyki był zależny od tego, co działo się wcześniej w Europie, jednak nie przedstawiamy, choćby nawet pobieżnie, europejskiej filozofii średniowiecznej, poza bardzo rudymentarnymi wzmiankami. Z tego powodu czytelnik naszej książki powinien mieć za sobą jakiś kurs ogólnej historii filozofii, np. na poziomie popularnej u nas Historii filozofii Władysława Tatarkiewicza. Chociaż programowo unikamy poruszania kwestii interpretacyjnych, uważamy za wskazane odnieść się do dwóch spraw już na samym początku. Pierwsza dotyczy użycia nazw filozofia polska i filozofia w Polsce. Dalej będziemy je traktować jako synonimiczne, aczkolwiek takimi nie są. Polska przez długie wieki była państwem wielonarodowym, a także obecnie ważne polskie ośrodki naukowe i kulturowe (np. Wrocław czy Gdańsk) kiedyś należały do innych państw i odgrywały w nich znaczącą rolę jako ośrodki nauki i kultury. Jeśli przez nazwę filozofia w Polsce rozumie się filozofię na ziemiach polskich, to trzeba brać pod uwagę także filozofię żydowską, ukraińską czy niemiecką, które powstały lub rozwijały się w Polsce rozumianej jako historycznie kształtowany organizm państwowy i społeczny. Polityka narodowościowa władz polskich po II wojnie światowej była wyraźnie eksluzywistyczna i wykluczała myśl innych narodów z naszej historii. Tymczasem trzeba pamiętać, że Kraków był światową stolicą kultury żydowskiej w XVI w., że Wilno (Jerozolima Północy) przejęło tę rolę w XVIII w., że myśl ukraińska rodziła się we wschodniej Galicji, w szczególności we Lwowie, że w Warszawie istniał Cesarski Uniwersytet Rosyjski, którego historia jest niemal nieznana, że przez kilkadziesiąt lat uniwersytety we Lwowie i w Krakowie (ten pierwszy dłużej) były w dużej mierze austriackie, że wielu wybitnych filozofów, np. Salomon Maimon, Arthur Schopenhauer czy Martin Buber, urodziło się na dawnych lub obecnych ziemiach polskich itp. Nie ma żadnego powodu, by uważać ich za filozofów polskich (ten pierwszy czasem bywa do nich zaliczany), ale byli jakoś związani z Polską, np. Maimon zadedykował swoją Autobiografię królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu jako jego poddany. Może nie jest to bez znaczenia dla głębszego poznania historii jednoczącej się Europy.

14 WSTĘP Druga kwestia dotyczy rozumienia terminu filozofia polska. Oto jeden z poglądów: Jest różnica pomiędzy powiedzeniem filozofia w Polsce a filozofia polska. Filozofia w Polsce obejmuje wszystkie prądy filozoficzne, jakie nurtowały w naszej ojczyźnie bez względu na to, czy polskie myślące głowy wycisnęły na nich pewne specjalne piętno narodowe czy też nie. Filozofia polska natomiast oznacza tylko takie systemy, które noszą na sobie charakter wybitnie polski. O takiej filozofii można mówić w Polsce dopiero w XIX w. 4 My jednak przez nazwę filozofia polska rozumiemy wszystkie prądy filozoficzne, jakie nurtowały w naszej ojczyźnie, ale z dodatkiem takie, które mogą być uznane za należące do kultury polskiej. Zapewne w takim lub innym przypadku mogą powstać kłopoty z rozstrzygnięciem, czy jakaś konkretna idea lub dzieło należą do kultury polskiej, czy też nie, ale sądzimy, że na ogół da się to ustalić, np. biorąc pod uwagę stanowisko danego autora. Taka bardzo ogólna kwalifikacja jest ważna chociażby z tego powodu, że filozofię polską (w przyjętym tutaj rozumieniu) tworzyli także obcokrajowcy przybyli do Polski, jak np. Kallimach czy Faust Socyn, lub osoby o pochodzeniu mieszanym, np. Witelo 5. Zdajemy sobie sprawę z rozlicznych dyskusji na temat filozofii, która ma charakter wybitnie polski, ale naszym zdaniem jest to wystarczająco dobrze zaznaczone w określeniu narodowa filozofia polska i nie powinno być rozciągane na filozofię polską w ogóle 6. Nie uważamy przy tym, żeby rezygnacja z kojarzenia terminu filozofia polska z systemami o charakterze wybitnie polskim niosła jakiekolwiek zagrożenie dla oceny oryginalności myśli polskiej. Może być ona bowiem oryginalna właśnie z racji charakteru narodowego, ale także ze względu na idee o charakterze uniwersalnym. Powyższe uwagi wyjaśniają, dlaczego problem stosunku filozofii polskiej do obcej był u nas zawsze bardzo żywy. Warto tutaj przypomnieć pewną dyskusję na ten temat, toczoną na początku XX w., pomiędzy Henrykiem Struvem a Kazimierzem Twardowskim w pierwszym roczniku Ruchu Filozoficznego 7. Chociaż w tytułach ich artykułów występuje 4 M. Straszewski, Historia filozofii w Polsce, Kraków 1930, s. 1. Cytat podany jest wedle zasad współczesnej pisowni polskiej (podobna konwencja jest stosowana dalej). 5 Na ziemiach polskich działali filozofowie żydowscy, np. Nachman Krochmal (1785-1840), ale trzeba ich uznać za przedstawicieli myśli związanej z judaizmem, a nie za filozofów polskich w naszym rozumieniu. 6 Kwestii tej dotyczy książka Spór o charakter narodowy filozofii polskiej. Antologia tekstów 1810-1846, pod red. S. Pieroga, Warszawa 1999. 7 H. Struve, Słówko filozofii narodowej polskiej, Ruch Filozoficzny I (1911), s. 1-3; K. Twardowski, Jeszcze słówko o polskiej filozofii narodowej, Ruch Filozoficzny I (1911), s. 113-115; przedruk [w:] K. Twardowski, Rozprawy i artykuły filozoficzne,

WSTĘP 15 termin filozofia narodowa polska, nie oznacza on tego, co zwykle. Struve wyraźnie to zaznaczył, pisząc na samym początku (s. 2): [ ] należy przede wszystkim wykluczyć przesadne mistyczne poglądy, które nadają filozofii polskiej jakieś znaczenie opatrznościowe i zarazem kierownicze w stosunku do całego pozostałego świata. Struve odrzucał więc tradycję romantyczną, a mówiąc o filozofii narodowej polskiej miał na myśli po prostu filozofię tworzoną w Polsce przez myślicieli, którzy mogą uchodzić za twórców polskiej kultury. Tak rozumianą filozofię polską Struve zestawiał z dorobkiem innych narodów, np. Niemców, Francuzów czy Anglików. Struve miał wysokie mniemanie o filozoficznych możliwościach Polaków, ale uważał, że nie są one należycie wykorzystywane. Chciał, by filozofia polska nie tylko dorównała osiągnięciom innych narodów, ale by je przewyższyła. W samej rzeczy Struve uważał, że Polacy są wyjątkowo predestynowani do stworzenia oryginalnej syntezy filozoficznej zespalającej najważniejsze idee powstałe gdzie indziej w oparciu o elementy swojskie, tj. stworzone w Polsce. Do tych zaliczał związek z życiem, tendencję syntetyczną oraz żywość i obrazowość (czyli popularność) wysławiania się 8. Wedle Struvego te naturalne i niezwykle pozytywne cechy szczególne filozofii polskiej są zaprzepaszczane przez brak ciągłości pomiędzy kolejnymi pokoleniami filozofów w Polsce, a także brak należytej współpracy w danym pokoleniu. Twardowski, przeciwnie niż Struve, nie dostrzegał w myśli polskiej jakichś swoistych właściwości, które miałyby decydować o jej syntetycznej misji wobec świata. Jego problem był następujący: Poziom światowej filozofii nie jest jednolity, są narody mniej i bardziej rozwinięte pod tym względem, a Polacy należą do tych pierwszych. Nie można odgrodzić własnej filozofii od tej, która jest uprawiana na zewnątrz, zwłaszcza lepiej rozwiniętej, w szczególności niemieckiej, angielskiej i francuskiej. Jeśli dana filozofia jest dobrze rozwinięta, nie zostanie zdominowana przez wpływy obce i zachowa swój charakter. A dalej pisał tak: Cóż jednak ma począć naród, któremu brak tak silnie ugruntowanej własnej myśli filozoficznej, który dopiero kładzie pod nią podwaliny? Nie zechce gdyby nawet potrafił opasać się murem chińskim, by nie dopuścić wpływów myśli obcej, a tym samym pozbawić się jej dobroczynnego oddziaływania. A dając jej do siebie przystęp, naraża na stłumienie własną, tak bardzo jeszcze wątłą myśl filozoficzną. Wyjście z tego dylematu możliwe jest, jak się zdaje, Lwów 1927, s. 391-393. 8 Por. H. Struve, Historya logiki jako teoryi poznania w Polsce. Poprzedzona zarysem jej rozwoju u obcych, Warszawa 1911, s. 520-530.

16 WSTĘP na jednej tylko drodze. Skoro niepodobna usunąć się spod wpływu filozofii obcej, i skoro każda wyżej od własnej rozwinięta filozofia obca grozi jej zupełnym owładnięciem, trzeba wpływom filozofii obcej odjąć to, co jest w nich niebezpiecznego, nie naruszając w niczym wielkiego ich pożytku. A niebezpieczeństwo wpływu filozofii obcej tkwi w jego jednostronności i wyłączności, sprawiających, że wpływ ten oddziałuje na filozofię rodzimą siłą niepodzielną, niepohamowaną i wskutek tego nieprzepartą. Ilekroć więc filozofia rodzima ulega wpływowi jednego tylko prądu wybitnego filozofii obcej, wpływ ten, czy to będzie wpływ filozofii angielskiej, czy francuskiej, czy niemieckiej, musi przemóc rodzimą myśl filozoficzną. Jeżeli natomiast obce te wpływy będą działały równocześnie, krzyżując i łącząc się, będą się także ze sobą równoważyły, a osłabiając tym sposobem swoją siłę, nie uronią przecież nic ze swego bogactwa, owszem nawzajem się uzupełnią. Wtedy żadna z filozofii obcych nie potrafi dokonać inwazji na niwy filozofii rodzimej, gdyż tamte jej w tym przeszkodzą, ale wszystkie razem użyźniać będą glebę, na której tym bujniej krzewić się będzie filozofia rodzima. [ ] Jeśli pracownicy nasi na polu filozofii śledzić będą równomiernie zarówno angielski, jak francuski, jak niemiecki ruch filozoficzny, nie będą narażeni na to, by któremukolwiek z nich w zupełności się poddali. Zniknie też wtedy jeden z głównych czynników, który tak bardzo zachęca do pomijania poprzedników swej pracy w własnym narodzie. Bo tym czynnikiem jest właśnie urywanie nici tradycji rodzimej wskutek inwazji myśli obcej 9. Nie jest naszym celem dyskutowanie, czy poglądy Struvego i Twardowskiego dopełniają się, czy wykluczają, a także, kto miał rację w tym sporze. Podobnie nie rozstrzygamy, czy zawsze należy zachowywać równy dystans do filozoficznych potęg, czy też można to jakoś różnicować. Przytoczyliśmy oba poglądy, by zilustrować kwestię stosunku filozofii polskiej do myśli rozwijanej w innych częściach świata. Chcemy przy tym zwrócić uwagę na to, że tego typu poglądy natychmiast skłaniają do oceniających sądów w sprawie oryginalności danej myśli filozoficznej, w tym wypadku polskiej. Otóż chcemy z góry zadeklarować, że poza przypadkami, które wydają się nam oczywiste i potwierdzone międzynarodową opinią będziemy starali się powstrzymywać od wypowiedzi oceniających. Nie zamierzamy też podejmować polemiki z poglądami, które przedstawiamy. W samej rzeczy uważamy za niezbyt poważny dawniejszy styl pisania historii filozofii polegający na tym, że autorzy ogólnych opracowań historycznych (w przypadku monografii specjalistycznych może, a nawet powinno być inaczej) krytykowali znacznie dawniejszych myślicieli za ich tezy. Trudno nam powstrzymać się od takiej opinii, np. 9 K. Twardowski, Jeszcze słówko o polskiej filozofii narodowej, Ruch Filozoficzny I (1911), s. 114-115; przedruk [w:] K. Twardowski, Rozprawy i artykuły filozoficzne, s. 392-393.

WSTĘP 17 w przypadku nieraz spotykanego zarzucania naiwności historiozoficznym rozważaniom filozofów polskiego oświecenia (a takie przypadki można znaleźć w literaturze). Systematyczne zainteresowanie historią filozofii w Polsce datuje się od XIX w., chociaż potrzebę stosownych badań wcześniej podkreślali np. Hugo Kołłątaj, Adam Naruszewicz i Jan Śniadecki 10. Początkowo filozofia była omawiana w ramach historii literatury oraz historii oświaty, np. w wielotomowym opracowaniu Michała Wiszniewskiego, Historia literatury polskiej, wydanym w latach 1840-1866. Autor ten zwrócił np. uwagę na liczne średniowieczne manuskrypty filozoficzne, znajdujące się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Rozmaite wzmianki historyczne o filozofii w Polsce znajdują się w pismach takich filozofów, jak Feliks Jaroński, Jan Majorkiewicz, Karol Libelt czy Dominik Szulc 11. Pierwszy obszerniejszy zarys został sporządzony przez Franciszka Krupińskiego jako specjalny rozdział ( Filozofia w Polsce ) w polskim przekładzie Historii filozofii Schweglera (1863). Wspomniany Struve ogłosił w latach 1868-1870 Wykład systematyczny logiki czyli nauka dochodzenia i poznania prawdy, w którym znajduje się pokaźny wstęp historyczny. Ukoronowaniem tych pierwszych badań jest książka tego autora Historia logiki jako teorii poznania w Polsce (1912). Ważnym wydarzeniem było powstanie specjalnej komisji do badania dziejów filozofii polskiej przy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, która od 1917 r. wydawała specjalne czasopismo Archiwum Komisji do Badania Historii Filozofii w Polsce 12. Opublikowano w nim wiele artykułów, czy nawet małych monografii, poświęconych dawniejszej filozofii polskiej. Krytyka ideologii romantycznej przez pozytywistów warszawskich wywołała reakcję w postaci obrony polskiej filozofii narodowej, a to zaowocowało licznymi pracami historycznymi, m.in. powstała specjalna grupa zajmująca się myślą Józefa Hoene-Wrońskiego i jej popularyzacją. Dzięki temu polska filozofia romantyczna stała się lepiej znana. Mimo wielu prac szczegółowych opublikowanych do 1939 r., niektórych wręcz pionierskich, jak np. Konstantego Michalskiego (filozofia średniowieczna), Wiktora Wąsika (Sebastian Petrycy z Pilzna i wczesna recepcja arystotelizmu w Polsce), Aleksandra Birkenmajera (filozoficzne tło kopernikanizmu), nie 10 Informacje podane w tym fragmencie są bardzo skrótowe i mają na celu jedynie wskazanie problematyki. 11 Szczegóły można znaleźć w dziele H. Struvego Historya logiki jako teoryi poznania w Polsce, s. 135-148. 12 Oczywiście prace z zakresu historii filozofii polskiej były drukowane w czasopismach filozoficznych, w szczególności w Przeglądzie Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1898 r.), Ruchu Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1911 r.) i Kwartalniku Filozoficznym (pierwszy tom wyszedł w 1920 r.).

18 WSTĘP powstała jednak żadna synteza historii filozofii polskiej. Jedynym obszerniejszym (niespełna 80 stron) opracowaniem jest dodatek (por. przypis 4) o filozofii w Polsce pióra Maurycego Straszewskiego w polskim wydaniu Historii filozofii w zarysie Alberta Stöckla i Josefa Weingärtnera (1930) 13. Podobny charakter ma niewielka rzecz Władysława Tatarkiewicza, Zarys dziejów filozofii w Polsce (1948), wydana w serii Historia Nauki Polskiej w Monografiach i stanowiąca zebranie ustępów o filozofii polskiej znajdujących się w popularnej Historii filozofii tego autora (w wydaniu powojennym z lat 1946-1950, potem wielokrotnie wznawianej z niewielkimi uzupełnieniami). Lata 1949-1956 nie sprzyjały ani badaniom, ani publikacjom na temat historii filozofii w Polsce z wyjątkiem tzw. tradycji postępowej, tj. powiązanej z nurtami plebejskimi, demokratycznymi (w sensie dziewiętnastowiecznym) i socjalizującymi. Sytuacja zmieniła się radykalnie po 1956 r. Znaczącym wydarzeniem było wydanie dwutomowej Historii filozofii polskiej W. Wąsika (t. 1: 1959, t. 2: 1966), obejmującej czasy do 1863 r. (autor opracował tę rzecz znacznie wcześniej, ale z powodu zniszczenia rękopisu w czasie II wojny światowej, musiał książkę napisać jeszcze raz). W 1956 r. powstał Zespół Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce umiejscowiony w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Badania tej placówki były i są systematycznie publikowane nie tylko w monografiach, ale także w specjalistycznych czasopismach i seriach, jak Materiały do Historii Filozofii Średniowiecznej w Polsce, Studia Mediewistyczne i Mediaevalia Philosophica Polonorum. Doprowadziło to do publikacji wielu źródeł, sporej liczby przekładów na język polski i wielotomowej syntezy pod ogólnym tytułem Dzieje filozofii średniowiecznej w Polsce 14. Nie ma wątpliwości, że w całym obszarze badań nad historią filozofii w Polsce najwięcej zrobiono właśnie w sprawie myśli średniowiecznej, a efekty pokazują wartość zbiorowego i dobrze zorganizowanego wysiłku. Niemało dokonano też w odniesieniu do innych epok, np. w zakresie studiów nad myślą braci polskich (także skoncentrowanych w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk), scholastyki jezuickiej w XVII i XVIII w. w naszym kraju i romantyzmu. Pionierami współczesnych badań w zakresie historii filozofii polskiej byli Juliusz Domański, Mieczysław Markowski, Zbigniew Ogonowski, Władysław Seńko, Barbara Skarga, Lech Szczucki, Andrzej Walicki i Zofia Włodek. Najobszerniejsze (ale bez okresu oświecenia) 13 Ściśle mówiąc, jest to uzupełniona (przez ks. Wincentego Kwiatkowskiego, redaktora książki A. Stöckla i J. Weingärtnera) wersja wcześniejszego opracowania Straszewskiego Myśl filozoficzna polska opublikowanego w dziele zbiorowym Polska w kulturze powszechnej (1918). Rzecz ta jest też dostępna w postaci odrębnej broszury (cytowanej w przypisie 4). 14 Patrz bibliografia do rozdziału I.

Bibliografia 19 opracowanie całości dziejów naszej filozofii stanowi Zarys dziejów filozofii w Polsce obejmujący dwa tomy, mianowicie jeden dotyczący wieków XIII-XVII (1989) i drugi na temat okresu 1815-1918 (1983) 15. Natomiast najważniejszym wydawnictwem źródłowym jest wielotomowe dzieło 700 lat myśli polskiej. W ostatnich latach powstało ogólnopolskie seminarium z historii filozofii polskiej, którego posiedzenia odbywają się corocznie. Pierwsze spotkanie miało miejsce w Warszawie w 2006 r., drugie w Krakowie w 2007 r., a trzecie w Warszawie w 2009 r. 16 Być może ta i inne inicjatywy doprowadzą do pełnej syntezy dziejów filozofii w Polsce. W każdym razie pojawiło się spore grono badaczy zajmujących się tematyką historyczno-filozoficzną dotyczącą Polski, obecnie obejmujące już kilka pokoleń historyków filozofii. Filozofia polska jest przedmiotem żywego zainteresowania za granicą. Do tradycyjnych zainteresowań filozoficznym tłem kopernikanizmu czy myślą braci polskich dołączyły się międzynarodowe studia na historią logiki, filozofii analitycznej i fenomenologii w naszym kraju. Informacje bibliograficzne zamieszczone po poszczególnych rozdziałach dają świadectwo zarówno rodzimego, jak i międzynarodowego dorobku w zakresie niniejszej książki. Last, but not least, dziękujemy profesorowi Adamowi Węgrzeckiemu za liczne i cenne uwagi, które przyczyniły się do ulepszenia pierwotnego tekstu, a Wydawnictwu WAM za inicjatywę powstania tej książki i znakomitą realizację tego przedsięwzięcia. BIBLIOGRAFIA 17 Bibliografia filozofii polskiej, t. 1: 1750-1830, PWN, Warszawa 1955; t. 2: 1831-1864, PWN, Warszawa 1960, t. 3: 1865-1895, PWN, Warszawa 1971; t. 4: 1896-1918, 2 z., Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2002. Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 r., Ossolineum, Wrocław 1987. Borzym S., Filozofia polska 1900-1950, Ossolineum, Wrocław 1991. 15 Zapowiadany jest odrębny tom o oświeceniu, ale do dzisiaj (początek 2010 r.) nie ukazał się. 16 Spotkanie warszawskie zaowocowało tomem Historia filozofii polskiej. Dokonania, poszukiwania, projekty, a krakowskie publikacją Polskie ethos i logos. Trzeba też odnotować serię Studia z Filozofii Polskiej, pod red. M. Rembierza i K. Ślezińskiego, Bielsko- -Biała/Kraków, której pierwszy tom ukazał się w 2006 r., drugi w 2007 r., trzeci w 2009 r.; dalsze tomy są w przygotowaniu. 17 Literatura do wstępu zawiera także antologie tekstów filozoficznych, które pretendują do dania całościowego obrazu historii filozofii w Polsce, oraz opracowania dotyczące poszczególnych okresów lub dziedzin, które wykraczają poza treść poszczególnych rozdziałów (uwaga ta nie dotyczy ostatniego rozdziału).

20 WSTĘP Borzym S., Panorama polskiej myśli filozoficznej, WN PWN, Warszawa 1993. Borzym S., Przyszłość dla przeszłości, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2003. Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 1-4, Książka i Wiedza, Warszawa 1957-1958. Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1963. Drabarek A., O poznawaniu dobra moralnego. Różne rozumienia intuicji w etyce polskiej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999. Darowski R., Filozofia jezuitów w Polsce w XX w. Próba syntezy. Słownik autorów, Wydawnictwo WAM, Kraków 2001. Filozofia polska, pod red. B. Baczki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967. Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, pod red. B. Baczki, J. Garewicza, H. Hinza, A. Hochfeldowej, L. Kołakowskiego, T. Kozaneckiego, Z. Ogonowskiego, B. Skargi, L. Szczuckiego, A. Walickiego i Z. Włodek, Ossolineum, Wrocław 1971. Gabryl F., Polska filozofia religijna w wieku XIX, Biblioteka Dzieł Chrześcijańskich, Warszawa 1913-1914. Historia filozofii polskiej. Dokonania, poszukiwania, projekty, pod red. A. Dziedzic, A. Kołakowskiego, S. Pieroga i P. Ziemskiego, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2007. Historia nauki polskiej, pod red. B. Suchodolskiego, t. 1-7, Ossolineum, Wrocław 1970-1975. Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1981. Jadacki J. J., Orientacje i doktryny filozoficzne. Z dziejów myśli polskiej, Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998. Jarra E., Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795, Księgarnia Polska Orbis, London 1968. Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Ossolineum, Wrocław 1986. Kuderowcz Z., Die philosophische Ideengut Polens, Bouvier, Bonn 1988. Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. E. Żarneckiej-Biały, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1980. Ludwikowski R., Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815-1890, PWN, Warszawa 1982. Palacz R., Klasycy filozofii polskiej, Zachodnie Centrum Organizacji Wydawnictwo, Zielona Góra 1999. Polska myśl filozoficzna i społeczna, t. 1, pod red. A. Walickiego, Książka i Wiedza, Warszawa 1973, t. 2, pod red. B. Skargi, Książka i Wiedza, Warszawa 1975, t. 3, pod red. B. Skargi, Książka i Wiedza, Warszawa 1977. Polskie ethos i logos, pod red. J. Skoczyńskiego, Księgarnia Akademicka, Kraków 2008. Polskie Towarzystwo Filozoficzne czyli z dziejów filozofii jako nauki instytucjonalnej, pod red. B. Markiewicz, J. J. Jadackiego i R. Jadczaka, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Warszawa 1999.

Bibliografia 21 Polskie Zjazdy Filozoficzne, pod red. R. Jadczaka, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995. 700 lat myśli polskiej: Filozofia i myśl społeczna w latach 1831-1864, pod red. A. Walickiego, A. Sikory i J. Garewicza, PWN, Warszawa 1977; Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku, pod red. J. Domańskiego, PWN, Warszawa 1978; Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, pod red. L. Szczuckiego, PWN, Warszawa 1978; Filozofia i myśl społeczna XVII wieku, cz. I i II, pod red. Z. Ogonowskiego, PWN, Warszawa 1979; Filozofia i myśl społeczna w latach 1865-1895, pod red. A. Hochfeldowej i B. Skargi, PWN, Warszawa 1980; Filozofia i myśl społeczna w latach 1700-1830, pod red. M. Skrzypka, IFiS PAN, Warszawa 2000. Słownik filozofów polskich, pod red. B. Andrzejewskiego i R. Kozłowskiego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006. Straszewski M., Historia filozofii w Polsce, Wydawnictwo Księży Jezuitów, Kraków 1930. Struve H., Historya logiki jako teorii poznania w Polsce. Poprzedzona zarysem jej rozwoju u obcych, Nakładem Autora, Warszawa 1911. Studia z historii etyki polskiej 1900-1939, pod red. S. Jedynaka, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990. 600-lecie odnowienia Akademii Krakowskiej. Złota księga. Wydział Filozoficzny, pod red. J. Miklaszewskiej i J. Mizery, Księgarnia Akademicka, Kraków 2000. Tatarkiewicz W., Zarys dziejów filozofii w Polsce, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, WN PWN, Warszawa 1995. Truchlińska B., Filozofia polska. Twórcy, idee, wartości. Wybrane zagadnienia z dziejów myśli polskiej, Oficyna Wydawnicza Ston 2, Kielce 2001. Tyburski W., Myśl etyczna w Polsce od XVI do XIX wieku, Wydawnictwo TOP KURIER, Toruń 2000. Wąsik W., Historia filozofii polskiej, t. 1, PAX, Warszawa 1958, t. 2, PAX, Warszawa 1966. Z historii polskiej logiki, pod red. W. Voisé i Z. Skubały-Tokarskiej, Ossolineum, Wrocław 1981. Zarys dziejów filozofii polskiej: S. Borzym, H. Floryńska, B. Skarga, A. Walicki, Zarys dziejów filozofii polskiej 1815-1918, PWN, Warszawa 1983; J. Domański, Z. Ogonowski, L. Szczucki, Zarys dziejów filozofii w Polsce. Wieki XIII-XVII, PWN, Warszawa 1989. Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, pod red. K. Maślankiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983.

Rozdział I ŚREDNIOWIECZE 1 Jan Woleński 1. UWAGI WSTĘPNE Okres traktowany w tym rozdziale obejmuje trzysta lat (oczywiście w przybliżeniu, dotyczy to przede wszystkim daty końcowej), tj. lata 1200-1500. Założenie Akademii Krakowskiej w 1364 r., a potem jej odnowienie w postaci Uniwersytetu Krakowskiego w 1400 r. stało się przełomem w rozwoju filozofii w Polsce. Nie tylko dlatego, że filozofia i jej nauczanie (dotyczy to oczywiście i pozostałych umiejętności) zostały ujęte w ramy życia akademickiego, lecz także z powodu przesunięcia się centrum kultury polskiej ze Śląska do Małopolski. Podział na okres przeduniwersytecki i uniwersytecki jest więc zasadny. Z uwagi na to, że Akademia Krakowska podupadła po śmierci swego fundatora, a może nawet przestała działać, jej odnowienie miało charakter podstawowy. Jak wiadomo, Kazimierz Wielki nie otrzymał zgody na wydział teologiczny, i stąd krakowska uczelnia miała status akademii, a nie pełnego uniwersytetu. Król zresztą nie bardzo dbał o to, ponieważ chciał mieć przede wszystkim wydział prawa kształcący legistów rozumiejących polską rację stanu, tak jak kształtowała się ona z rodzimego państwowego punktu widzenia 2. Akademia była raczej zorganizowana wedle wzorca tych uniwersytetów włoskich, które były podporządkowane bezpośrednio królowi (np. uniwersytet w Neapolu), a nie np. paryskiej Sorbony, której kanclerzem był z urzędu lokalny 1 Nazwa średniowiecze została wprowadzona jako termin zdecydowanie pejoratywny. Te negatywne konotacje utrzymały się w literaturze historycznej do połowy XX w., a potocznie nadal występują. O ile początkowo termin średniowiecze wyrażał to, że epoka ta znajdowała się pomiędzy dwiema wielkimi kulturami, tj. starożytną i renesansową, i nie reprezentowała sobą zbyt wielkich wartości, o tyle potem, nawet przy ujemnej ocenie wieków średnich, sam termin je oznaczający stał się całkowicie techniczny. Zwrócenie uwagi na wartościujący, aczkolwiek obecnie już ukryty, sens nazwy średniowiecze jest istotne z tego powodu, że podobna sytuacja ma miejsce w przypadku słów odrodzenie, renesans czy oświecenie, a dodatnie konotacje oceniające są przez nie wyrażane wprost. 2 Była to powszechna tendencja w ówczesnych monarchiach europejskich.

24 ŚREDNIOWIECZE biskup. Odnowiona uczelnia miała wydział teologii, była więc uniwersytetem w pełni, zorganizowanym już wedle wzorów paryskich. Niemniej jednak, wyróżniona rola fakultetu prawniczego pozostała i, jak zobaczymy, okoliczność ta miała duże znaczenie dla tendencji rozwojowych filozofii w Krakowie, a w konsekwencji i w całej Polsce. Spojrzenie na daty od razu pokazuje, że okres przeduniwersytecki był znacznie (dokładnie o połowę) dłuższy niż uniwersytecki. Wszelako fakt ten ma się nijak do ich rangi. W gruncie rzeczy prawie wszystko, co miało w średniowieczu znaczenie dla dalszego rozwoju filozofii polskiej, wydarzyło się w latach 1400-1500. Nic tedy dziwnego, że okresowi przeduniwersyteckiemu poświęcamy tylko jeden paragraf, a uniwersyteckiemu paragrafy 3-7. 2. OKRES PRZEDUNIWERSYTECKI Przyjęcie chrześcijaństwa zachodniego wprowadziło Polskę w świat kultury łacińskiej i zadecydowało o dalszym kształcie kultury w naszym kraju. Jeśli chodzi o filozofię, to sprawa jest oczywista, gdy porównamy to, co działo się Polsce, z tym co działo się w krajach, które znalazły się w orbicie prawosławia. Rezultatem kierunku chrystianizacji Polski było m.in. to, że Polacy zdobywali wykształcenie w Europie Zachodniej, a stopniowe budowanie rodzimego systemu edukacyjnego opierało się na tamtejszych wzorach. Zachowane rejestry studentów uniwersytetów w Bolonii, Padwie, Paryżu czy Montpellier zawierają nazwiska z Polski. Istnienie szkół katedralnych w Polsce jest udokumentowane od XII w., a parafialnych od następnego stulecia. Można przypuszczać, że edukacja w tych pierwszych przebiegała wedle schematu dla artes liberales z ich podziałem na trivium (logika, gramatyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka), a pierwszymi nauczycielami byli mnisi przybyli z zagranicy i tam wykształceni. Okoliczność ta świadczy o przenikaniu wpływów zachodnioeuropejskich do Polski. Koresponduje to z faktem, że pierwsze pisane źródła historyczne, przedstawiające sytuację ziem polskich i ludzi na nich mieszkających, zostały sporządzone przez obcokrajowców; Kronika Galla Anonima jest najsłynniejszym przykładem pod tym względem. Pierwszym polskim tekstem z fragmentami filozoficznymi jest Kronika polska Wincentego Kadłubka, napisana w latach 1190-1208, naturalnie po łacinie 3. Jeden z fragmentów wspomina uczniów Likofrona, sofisty, 3 Wincenty Kadłubek urodził się pomiędzy 1150 a 1155 r. w Karwowie koło Opatowa (miejsce urodzenia nie jest potwierdzone). Uczył się najpierw w szkole katedralnej w Krakowie, a potem uzyskał magisterium z prawa w Bolonii i/lub Paryżu. Był kancelistą i nadwor-

Okres przeduniwersytecki 25 o którym pisze Arystoteles w dziele O dowodach sofistycznych. Ponieważ Kadłubek odnosi się do debat politycznych toczonych w Polsce na początku XII w., może to sugerować, że elementy retoryki były wtedy znane, a na pewno, że sam Kadłubek oceniał spory polityczne sprzed mniej więcej stu lat wedle prawideł retorycznych. Kronika polska jest przede wszystkim dziełem historycznym o charakterze narracyjnym (kronikarskim). Jest jednak rzeczą oczywistą, że ambicje mistrza Wincentego nie ograniczały się do suchego raportu o faktach. Narracja Kadłubka świadczy o tym, że znał dzieła filozoficzne, a także, że nieobce mu było prawo rzymskie. Relacjonując fakty historyczne, zwraca baczną uwagę na ich moralny charakter. Skądinąd wiadomo, że wysoko cenił ascezę, zwłaszcza rygorystyczną regułę cystersów. Jako prawnik i równocześnie moralista szczególnie akcentował rolę sprawiedliwości jako wartości (cnoty) naczelnej. Można znaleźć u niego podkreślenie związku sprawiedliwości z ochroną tych, którzy nie mają siły, a także z miłosierdziem. Zadaniem państwa jest ucieleśnienie tak właśnie pojmowanej sprawiedliwości przez życzliwego i łagodnego władcę, którego wzorem był Kazimierz II, nieprzypadkowo zwany właśnie Sprawiedliwym. Kadłubek przypisywał legendarnemu królowi Krakowi zasługę odstąpienia od kierowania się siłą i bogactwem na rzecz sprawiedliwości wedle zasady (pochodzącej od Ulpiana, wielkiego prawnika rzymskiego) suum cuique tribuere (oddać każdemu, co mu należy się). Kronika polska jest pierwszym w Polsce traktatem politycznym zwracającym uwagę na przymioty dobrego władcy i państwa kierowanego zgodnie z ideałami moralnymi. Kadłubek działał na terenie ziem krakowskiej i sandomierskiej. Jednak nie ta część kraju była najważniejsza z punktu widzenia poziomu oświaty. Prym wiódł pod tym względem Śląsk (od Opola do Legnicy). Stamtąd pochodziła największa liczba studentów polskich uczących się za granicą, tam było więcej wykształconych ludzi niż w innych dzielnicach, tam były najlepsze szkoły. Nie powinno to dziwić, zważywszy, że miasta śląskie otrzymały przywileje lokacyjne wcześniej niż te położone dalej na wschód i że ze Śląska było bliżej do Włoch czy Francji, a więc do krajów, gdzie były uniwersytety. Ze Śląska pochodził też najwybitniejszy uczony okresu przeduniwersyteckiego w Polsce, mianowicie Witelo (Witelon) 4. Był on nym kapelanem na dworze Kazimierza II Sprawiedliwego. W latach 1208-1218 był biskupem krakowskim. Ostatnie lata życia spędził w klasztorze cystersów w Jędrzejowie, gdzie zmarł w 1223 r. W 1764 r. został beatyfikowany przez papieża Klemensa XIII. 4 Witelo urodził się w 1230 r. niedaleko Legnicy. Był synem Polki i niemieckiego kolonisty z Turyngii. Sam mawiał o sobie filius Thuringorum et Polonorum (syn Turyngów i Polaków), co wskazuje, że był świadom swego niemiecko(turyngijsko)-polskiego pochodzenia, ale mawiał również in nostra terra, scilicet Polonia (w naszej ziemi, mianowicie Polsce). Studiował sztuki wyzwolone w Paryżu i prawo w Padwie. Był prawdopodobnie księdzem