Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie www.wsptwp.eu 2 Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie została założona w 1993 roku. Jest jedną z najdłużej istniejących niepublicznych uczelni humanistycznych w Polsce. Placówki dydaktyczne są zlokalizowane w siedmiu miastach: Warszawie, Katowicach, Olsztynie, Lublinie, Człuchowie, Szczecinie i Wałbrzychu. Bogata oferta edukacyjna obejmuje pięć kierunków studiów: pedagogikę, socjologię, politologię, pracę socjalną oraz filologię angielską. Uczelnia posiada uprawnienia do kształcenia na poziomie studiów I stopnia licencjackich, II stopnia magisterskich oraz podyplomowych. WSP TWP wykorzystuje w swojej działalności dydaktycznej nowatorskie rozwiązania edukacyjne, takie jak: tutoring i mentoring akademicki, coaching oraz przedsiębiorczość, stosowane w wiodących ośrodkach akademickich świata. Uczelnia rozwija system kształcenia na odległość (e-learning), w ramach którego kształci studentów i słuchaczy z Polski oraz innych krajów. Jako nowoczesna uczelnia wykorzystuje fundusze europejskie, realizując kilkanaście projektów edukacyjnych i badawczych. Aby zapewnić jak najlepszą ofertę edukacyjną, uczelnia prowadzi współpracę międzynarodową i krajową z ośrodkami naukowo- -badawczymi, innymi uczelniami, instytucjami kształcenia ustawicznego, organizacjami pozarządowymi oraz środowiskami biznesowymi. Dzięki aktywności Akademickiego Biura Karier prowadzi działania doradcze i aktywizujące absolwentów i studentów w celu zwiększenia ich szans na rynku pracy i w gospodarce opartej na wiedzy. Seria książek Współczesna polityka społeczna dotycząca rozwoju usług społecznych w Polsce powstała w ramach projektu Społecznie Odpowiedzialna Uczelnia, realizowanego przez Wyższą Szkołę Pedagogiczną TWP w Warszawie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacje poruszają zagadnienia związane z teorią i praktyką wielosektorowej polityki społecznej, pedagogiki społecznej, gospodarki społecznej, społecznie odpowiedzialnego biznesu. Seria prezentuje prace uznanych zagranicznych ekspertów, którzy wnoszą nowe spojrzenie na zagadnienia społeczne. Postępy w pracy socjalnej James G. Daley Współczesna polityka społeczna redakcja James G. Daley Postępy w pracy socjalnej Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
POSTĘPY W PRACY SOCJALNEJ
Postępy w pracy socjalnej (Advances in Social Work) to książka, która podkreśla powiązania między praktyką, badaniami naukowymi i kształceniem w zakresie pracy socjalnej. Publikacja porusza bieżącą problematykę, odnosi się do wyzwań oraz reakcji stojących zarówno przed praktyką pracy socjalnej, jak i przed nauczaniem w tym zakresie. Wydawnictwo jest nastawione na wymianę poglądów oraz rozwijanie innowacji w obrębie praktyki pracy socjalnej i ich implikacji dla badań i kształcenia w tej dziedzinie. Postępy w pracy socjalnej jest zbiorem artykułów empirycznych, koncepcyjnych oraz teoretycznych, które stanowią istotny wkład w pracę socjalną we wszystkich jej obszarach, w tym praktykę kliniczną, organizację na szczeblu społeczności lokalnej, administrację socjalną, politykę społeczną, planowanie oraz ewaluację programów. Publikacja stanowi forum wymiany naukowej zarówno w zakresie wniosków badawczych, jak i idei, które przyczyniają się do rozwoju oraz rozpowszechnienia wiedzy o praktyce pracy socjalnej. Wszelkie odpowiednie metody badawcze są dozwolone. Postępy w pracy socjalnej to publikacja recenzowana niezależnie, zawierająca prace oryginalne. Artykuły są akceptowane na podstawie adekwatności, jasności przekazu, poprawności metodologicznej oraz użyteczności dla praktyki, badań oraz edukacji w zakresie pracy socjalnej. Artykuły posiadają odniesienia w indeksach bądź streszczenia w Abstraktach Pracy Socjalnej (Social Work Abstracts) i Abstraktach Usług Społecznych (Social Service Abstracts). Redaktor: James G. Daley Zespół Redakcyjny: Margaret E. Adamek William H. Barton Valerie Chang Barry R. Cournoyer Gail Folaron Paul Newcomb Michael Patchner Cathv Pike Gerald T. Powers Irene Queiro-Tajalli Pat Sullivan Bob Vernon David Westhuis Konsultacja bibliograficzna Mary Stanley Asystent redakcyjny Kim Ferguson Konsultacje: Paula Allen-Meares, University of Michigan Frank R. Baskind, Virginia Commonwealth University Cyrus S. Behroozi, Indiana University Elaine P. Congress, Fordham University Charles Cowger, University of Missouri Marvin D. Feit, Norfolk State University Creasie Finney Hairston, University of Illinois as Chicago Karen S. Haynes, University of Houston-Victoria Kay S. Hoffman, University of Kentucky Sirinika Jayaratne, University of Michigan Grafton Hull, University of Utah Alfred Kadushin, University of Wisconsin Shanti K. Khinduka, Washington University Nancy P. Kropf, The University of Georgia Harry J. Macy, Ball State University Thomas M. Meenaghan, New York University John G. Orme, University of Tennessee Paul Sachdev, Memorial University Dennis Saleebey, University of Kansas Michael Sherraden, Washington University Sheldon Siegel, Indiana University Barbara W. While, University of Texas
POSTĘPY W PRACY SOCJALNEJ ŁĄCZĄC BADANIA, EDUKACJĘ I PRAKTYKĘ Wydanie specjalne: Perspektywy pracy socjalnej Wydział Pracy Socjalnej Uniwersytetu w Indianie
Rada Programowa: prof. dr hab. Julian Auleytner, prof. dr hab. Andrzej Rejzner, dr hab. Ryszard Szarfenberg, dr Mirosław Grewiński Podstawa przekładu: Advances in Social Work: Special Issue on The Futures of Social Work, Vol. 6, No. 1, Indiana University School of Social Work, 2005. Tłumacz: Justyna Karwacka Redakcja naukowa przekładu: dr Arkadiusz Karwacki Redakcja językowa: Barbara Gruszka Projekt okładki: Sopocka Grupa Marketingowa Sp. z o.o. 2005 ADVANCES IN SOCIAL WORK. All rights reserved. Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010. ISBN 978-83-61121-25-1 Realizacja wydawnicza: Dom Wydawniczy ELIPSA ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: elipsa@elipsa.pl, www.elipsa.pl Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie ul. Pandy 13, 02-202 Warszawa tel. +48-22 823-66-23, fax: +48-22 823-66-69 http://www.wsptwp.eu Książka jest przeznaczona do bezpłatnej dystrybucji, powstała w ramach projektu Społecznie Odpowiedzialna Uczelnia realizowanego przez Wyższą Szkołę Pedagogiczną TWP w Warszawie, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet IV. Szkolnictwo Wyższe i Nauka, Działanie 4.2. Rozwój kwalifikacji kadr systemu B+R i wzrost świadomości roli nauki w rozwoju gospodarczym. Publikacja wydrukowana na papierze ekologicznym
Spis treści Słowo wstępne do wydania polskiego Arkadiusz Karwacki........................................... 7 Wstęp........................................................ 13 Przyszłość pracy socjalnej jako profesji Leon Ginsberg............................................... 15 Edukacja pracy socjalnej: przyszłość pewna czy zagrożona Julia M. Watkins, Dean Pierce................................... 29 Wartości i etyka pracy socjalnej: refleksje o odysei profesji Frederic G. Reamer............................................ 39 Przyszłość globalnej pracy socjalnej Miriam Potocky-Tripodi, Tony Tripodi.............................. 51 Przyszłość wielokulturowej pracy socjalnej Rowena Fong................................................ 64 Przyszłość makropracy socjalnej F. Ellen Netting.............................................. 75 Polityka welfare w erze informacji: nowe wizje czy więcej tego samego? John G. McNutt.............................................. 87 Przyszłość pracy socjalnej opartej na dowodach: optymistyczna perspektywa? Barry R. Cournoyer........................................... 98 Przyszłość pracy socjalnej opartej na potencjałach Charles A. Rapp, Dennis Saleebey, W. Patrick Sullivan................. 113 Konwergencja technologiczna a praca socjalna: kiedy zarządzanie przypadkiem spotyka informację geograficzną Robert Vernon................................................ 128
Przyszłość duchowości w pracy socjalnej: dalsze poziomy ludzkiej kultury Edward R. Canda............................................ 137 Praktyka pracy socjalnej a osoby z niepełnosprawnością: nasze przyszłe własne ja Lisa S. Patchner............................................. 152 Przyszłość pracy socjalnej a starzenie się: wszystko, co stare jest znowu aktualne Nancy P. Kropf, Margaret Adamek................................. 169 Przyszłość pracy socjalnej na wsi Susan A. Murty.............................................. 185 Przyszłość rodzin amerykańskich: implikacje dla badań, praktyki i edukacji pracy socjalnej Karen Kayser................................................ 201 Przyszłość pracy socjalnej w pomocy społecznej na rzecz dziecka Jacquelyn McCroskey.......................................... 215 Przyszłość praktyki pracy socjalnej w szkołach: bieżące trendy i możliwości Cynthia Franklin............................................. 230 Praca socjalna w służbie zdrowia w 2025 roku: krajobraz i ścieżki ku transformacji Kathleen Ell, Betsy Vourlekis.................................... 252 Usługi zdrowia psychicznego w XXI wieku: wyzwania ekonomiczne i praktyczne w drodze do uzdrowienia W. Patrick Sullivan........................................... 268 Przyszłość praktyki pracy socjalnej w lecznictwie uzależnień Diana M. DiNitto............................................ 280 Przyszłość pracy socjalnej w sądownictwie karnym nieletnich i dorosłych Rosemary C. Sarri............................................ 292 Patrząc przez pryzmat: synteza postępów pracy socjalnej James G. Daley.............................................. 307
ARKADIUSZ KARWACKI 1 Słowo wstępne do wydania polskiego W maju 2003 roku przyjechałem do Częstochowy na doroczną ogólnopolską konferencję pracowników socjalnych. Podczas trzydniowych obrad mogłem przysłuchiwać się gorącym dyskusjom kilkuset zgromadzonych praktyków, w których wyrażano nadzieje i obawy o przyszłość profesji, opisywano problemy i bariery, które determinują skutki podejmowanych działań na rzecz klientów. Wskazywano także przykłady wymiernych i niewymiernych sukcesów. Spośród wielu wniosków, jakie można było wówczas wysnuć (co powoduje, że tą konferencję wciąż pamiętam), jeden utrwalił mi się szczególnie: pracownicy socjalni w Polsce, to heterogeniczna grupa ludzi (z racji natury rozwiązywanych przez nich problemów), którzy mają jednak wiele wspólnego. Łączy ich, bowiem wspólnota celów: skuteczna, ale i godna praca na rzecz klientów, dążenie do samorozwoju i nadzieja, że większej profesjonalizacji będzie towarzyszyć społeczne dowartościowanie samego zawodu. Wielokrotne spotkania z pracownikami socjalnymi w ramach prowadzonych kursów na studiach podyplomowych, wywiady w ramach realizowanych projektów badawczych tylko utwierdzają mnie w przekonaniu, że ta grupa zawodowa mierząca się z problemami społecznymi na pierwszej linii frontu nie boi się skutków dalszych zmian społecznych. Jeśli pracownicy socjalni wyrażają obawy, to dotyczą one sfery organizacyjnej systemu pomocy społecznej: zasobów podlegających dystrybucji (do klientów, ale i pracowników), otwartości systemu na realne wykorzystywanie pełnego spektrum metodyki pracy socjalnej, szans na innowacyjność w działaniach na rzecz klientów, realności zaufania do pracownika wzmocnionego czytelnym systemem motywacyjnym i wsparciem (np. w ramach podejmowanej edukacji) uzupełniającym ustanawiane wobec nich nakazy i oczekiwania. Wielokrotnie miałem okazję utwierdzać się w tym przekonaniu, np. wówczas, kiedy podczas jednej z konferencji odbywających się w Toruniu widziałem pozytywne przyjęcie przez pracowników socjalnych prezentacji nowej na polskim gruncie metody Konferencji 1 Arkadiusz Karwacki jest adiunktem w Zakładzie Polityki Społecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
8 Arkadiusz Karwacki Grupy Rodzinnej (o której mowa jest także w jednym w zamieszczonych w niniejszej książce esejów) i gorącą dyskusję o możliwościach jej stosowania. Pisząc te słowa patrzę na stojącą na półce książkę Catherine Mcdonald pt. Challenging social work. The context of practice, w której autorka słusznie wskazuje, że rozwój użyteczności praktycznej teorii pracy socjalnej powinien prowadzić do nabycia przez pracowników socjalnych specyficznej formy świadomości, ale która może wyrażać się o tyle, o ile pozwala na to system instytucjonalny i realnie dostępna aparatura możliwych do zastosowania środków (2006: 15). A zatem to właśnie o warunki nabycia i zastosowania wiedzy walczą współcześnie pracownicy socjalni w Polsce, jednocześnie sygnalizując, jak wiele jest w tym względzie do zrobienia. Najlepszym tego dowodem są badania prowadzone przez Dobroniegę Trawkowską i płynące z nich konkluzje obrazujące obszary pozorności w pracy socjalnej, wykazywane przez samych pracowników systemu pomocy społecznej (Trawkowska, 2006). Pracownicy socjalni potrzebują wiedzy potrzebują bodźców do i szans na profesjonalną pracę. Publikacja Advances in Social Work, którą po przetłumaczeniu na język polski mamy przyjemność oddać w Państwa ręce, może okazać się użyteczna przede wszystkim dla tych, którzy odpowiadają za sferę instytucjonalno-organizacyjną, w ramach której prowadzą swą aktywność pracownicy socjalni, ale także dla nich samych. A zatem może ona spełniać dwa wskazane powyżej kryteria: być bodźcem dla pracowników socjalnych dla odkrywania wartości i możliwości wpisanych w ich profesję, ale także materiałem, którego przetworzenie daje szansę na zmiany instytucjonalne (także w zakresie edukacji) ku dalszej profesjonalizacji profesji. Jak wskazuje Krzysztof Frysztacki, niewątpliwy autorytet w dziadzienie międzynarodowej (zwłaszcza amerykańskiej) pracy socjalnej, [a]amerykańskie zagadnienia pomocy społecznej i pracy socjalnej odznaczają się zarówno w teorii jak i w praktyce wręcz wyjątkowym bogactwem i służą jako punkt odniesienia (także w sensie mocno krytycznym) w globalnej skali (Frysztacki, 2005: 319). Ta wyjątkowość amerykańskiego kontekstu społecznego, a w nim socjalnego sprawia, że lektura niniejszego zbioru esejów dotyczących różnych aktualnych zagadnień dotyczących pracy socjalnej, powinna uwzględniać krytycyzm i wyzbywać oczekiwań, że znajdziemy tu gotowe wytrychy skutecznego organizowania pracy i samego działania. W jakim zatem zakresie książka może okazać się użyteczna w polskim kontekście? W książce pt. Postępy w pracy socjalnej kluczowe nie są odpowiedzi, a pytania. Odnajdziemy zatem uniwersalne pytania o teraźniejszość, ale i przyszłość profesji, pytania o adekwatność i skuteczność kształcenia pracowników socjalnych, czy perspektywy konkretnych metod pracy. Ważne są także stawiane pytania o sposoby definiowania i możliwości przestrzegania standardów
Słowo wstępne do wydania polskiego 9 etycznych w pracy socjalnej, perspektywy makropracy socjalnej, o zdolność systemów pomocy społecznej dostosowania do konsekwencji zmian społecznych i demograficznych. Nie mniej ważne jest także dociekanie na temat perspektyw wdrażania paradygmatów pracy socjalnej opartej na dowodach naukowych, czy też potencjałach, roli zmian technologicznych i wpływ przewrotów technologicznych na profesję pracy socjalnej, czy przyszłości pracy socjalnej prowadzonej na rzecz wybranych grup (rodzin, osób z niepełnosprawnością, chorych, mieszkańców wsi, uczniów, uzależnionych, więźniów). Na postawione wyżej pytania nie ma prostej i możliwej do wskazania w tym momencie odpowiedzi. Prognozy wysnute w niniejszym opracowaniu należy często traktować jako hipotezy. Co ważne jednak, są to hipotezy stawiane przez grupę wybitnych badaczy problematyki pracy socjalnej od wielu lat oddanych rozwojowi tej dyscypliny. Ich przewidywania, próby diagnozy teraźniejszości z uwzględnieniem wizji prężnej i skutecznej profesji w przyszłości, stanowić mogą wyzwanie dla tych, którzy dostrzegają w sobie odpowiedzialność za pracę socjalną w naszym kraju niezależnie, w jakiej występują roli: urzędnika konkretnego ministerstwa, kierownika ośrodka, czy domu pomocy społecznej, pracownika socjalnego zatrudnionego w tym ośrodku, wolontariusza, animatora lokalnego, psychologa, pedagoga, terapeuty, działacza organizacji pozarządowej etc. Pytania postawione w kolejnych tekstach zawartych w książce warto stawiać i stale na nie odpowiadać. Dlatego też szczególnie polecam czytelnikom uważną lekturę z kluczem, czyli ukierunkowaną właśnie na pytania, a nie (co być może prowadziłoby czytelników do rozczarowań) na odpowiedzi. Ponadto sugerują szczególnie zwrócić uwagę na kilka wybranych wątków zamieszczonych w niniejszej publikacji. Niewątpliwie wzmożonej debaty wymagają podjęte w publikacji standardy etyczne pracy socjalnej i zarządzanie ryzykiem w tym względzie. Przykładowo, polityka aktywizacji, którą staramy się w Polsce realizować, uwzględnia ryzyko ustanawiania oczekiwań wobec ludzi, którzy nie są w stanie wykazać aktywności. Lektura książki Advances in Social Work skłania do wzniecania debaty i mierzenia się także z takimi fundamentalnymi dylematami: od kogo, czego wymagać?. Niewątpliwie jest to problem, z którym na co dzień mierzy się wielu pracowników socjalnych. Podobnie warto, zgodnie z intencjami Autorów wybranych esejów, dążyć do stałego ujawniania wszelkiego rodzaju nadużyć zawodowych, odstępstw od reguł poufności, prywatności klientów, konfliktów interesów, oszustw, braku ewaluacji podejmowanych działań etc. To w interesie samych pracowników socjalnych powinna być stała wymiana informacji i ujawnianie nie tylko sukcesów zawodowych, ale również mierzenie się z porażkami, problemami, zagrożeniami dla jakości ich pracy. Kiedy jednak podczas konferencji naukowo-praktycznych mamy okazję usłyszeć pracowników socjalnych w opowieściach o własnej aktyw-
10 Arkadiusz Karwacki ności, wskazywane sukcesy i potrzeby zdecydowanie dominują nad innymi wymiarami ich działalności. Bez dyskusji o ryzyku etycznym, o świadomych i nieświadomych odstępstwach od reguł uprawiania zawodu trudno jest rozwijać standardy skutecznej profesji. Praca socjalna potrzebuje stałej ewaluacji tylko ona umożliwia rozwój. Warto zatem stawiać sobie pytanie: jaki jest mój wkład w rozwój profesji pracy socjalnej? Mając na względzie powyższe kwestie, myślę, że warto także już na wstępie zasygnalizować jeszcze jedną potrzebę pracy socjalnej zasygnalizowaną w oferowanym czytelnikom opracowaniu potrzebę wzmożonego, stałego dzielenia się wiedzą, informacjami na temat bieżącej działalności. To, co Robert Vernon nazywa w jednym z esejów potęgą połączonych sił, jest dążeniem do otwierania kanałów komunikacji umożliwiających stały dostęp do spostrzeżeń innych pracowników np. na temat efektywności i skuteczności polityk i praktyk. Możliwości artykułowania spostrzeżeń z bieżąco podejmowanych działań, zainteresowanie innych pracowników takimi opiniami i potencjalnie oferowane wsparcie i rady powoduje, że pracownik w ramach konkretnej aktywności nie czuje się osamotniony, ale stale ma szanse oferować swój dorobek innym i jednocześnie korzystać z ich doświadczeń. Taka interakcyjna wizja praktyki pracy socjalnej przy jednoczesnej kumulacji dorobku stwarza szansę na stałe doskonalenie strategii pomocowych. A zatem kolejne ważne pytanie: w jakiej formie ja dzielę się swoją wiedzą i doświadczeniami? Nie sposób sobie wyobrazić skutecznej pracy socjalnej bez rozwiniętego systemu edukacji do zawodu oraz bez specjalizacji. To kolejny kluczowy wątek poruszony w niniejszej książce. System edukacji pracowników socjalnych powinien gwarantować wiedzę dostosowaną do natury problemu, z jakim przychodzi im się mierzyć. W Stanach Zjednoczonych, czego możemy dowiedzieć się z lektury tego opracowania, brakuje np. specjalizacji w pracy socjalnej w sferze penitencjarnej, co ma swoje negatywne konsekwencje w zakresie rezultatów podejmowanych działań. I choć może w polskim kontekście społecznym za edukacyjny ekscentryzm uznamy zgłaszaną w książce potrzebę wyspecjalizowanego przygotowania pracowników socjalnych do pracy z osobami homoseksualnymi na wsi, to warto jednak dokonać przeglądu oferty edukacyjnej i programowej w zakresie wiedzy, jaka jest oferowana pracownikom socjalnym przy jednoczesnym uwzględnieniu ról, jakie muszą odgrywać oraz problemów, jakie przychodzi im rozwiązywać. Dlatego też niezbędne jest aktywne sygnalizowanie przez pracowników socjalnych konkretnych potrzeb edukacyjnych, czemu powinno zaś towarzyszyć budowanie adekwatnej do nich oferty. W kształceniu warto także kłaść większy nacisk na dobre praktyki. Jak pisze w jednym z esejów W. Patrick Sullivan ( ) specjaliści muszą zaprzestać lamentowania nad zmianami i poświęcić swoją energię nad zdefiniowaniem dobrych praktyk ( ) (s. 272). Jest to kon-
Słowo wstępne do wydania polskiego 11 kretnie sformułowane wyzwanie dla wszystkich osób zaangażowanych w kształcenie pracowników socjalnych, które powinno stanowić jedną z kanonicznych zasad w konstruowaniu treści wykładów, warsztatów, seminariów, czy też konferencyjnych prelekcji. A zatem: więcej mówmy o dobrych praktykach, możliwościach ich powtórzenia, sposobach zaadaptowania pomysłów w innych warunkach tak brzmi jedno z przesłań niniejszej książki. Osoby odpowiedzialne za ofertę edukacyjną dla pracowników socjalnych po lekturze niniejszego opracowania powinny utwierdzić się w przekonaniu, że kształcić pracownika socjalnego, to w praktyce stwarzać szanse na zaistnienie balansu między dbałością o klientów i ich dobro oraz o dobro pracownika. To sprzężone dowartościowanie klientów i rozniecanie wartości pracowników powinno być jedną z zasad organizujących politykę edukacyjną w ramach profesji pracy socjalnej. Warto zastanawiać się, czy i ja przyczyniam się do rozwijania tej zasady? Na koniec chciałbym zwrócić uwagę czytelników na zawarte w książce sugestie dotyczące konieczności prowadzenia stałego prognozowania w sferze socjalnej. Autorzy kolejnych tekstów przekonują nas, że praca socjalna to patrzenie w przyszłość. Jak możemy się przekonać, czytając zebrane w książce eseje, to patrzenie w przyszłość oznacza czasami przygotowanie do działania w warunkach zmienionych przez 15, czy 20 lat. I choć w Polsce mamy do czynienia z ugruntowaniem wizji praktyki polityki społecznej w oparciu o przygotowane długoterminowe strategie, to niewątpliwie wciąż brakuje pogłębionych prognoz dla sfery socjalnej i profesji pracy socjalnej. Prognozy dotyczące skali i natury problemów społecznych, niezbędnych przeobrażeń sfery organizacyjno-instytucjonalnej (np. niezbędna przewidywana skala zatrudnienia w systemie pomocy społecznej jako wyzwanie edukacyjne), przewidywania w zakresie zasobów, które będą dystrybuowane, wizje praktyki edukacyjnej w zakresie profesji pracy socjalnej niezbędnej w przyszłości oraz niezbędnych kompetencji pracowników socjalnych oto szkielet pogłębionej prognozy, której niewątpliwie nam brakuje. Warto zatem zadać sobie pytanie: czy w mojej aktywności zawodowej uwzględniam także przyszłość pracy socjalnej, czy też koncentruję się na tu i teraz? Powyższe kwestie to tylko wybrane wątki i pytania zarazem, na które warto zwrócić uwagę, zagłębiając się w treści kolejnych esejów. Osoby związane z pracą socjalną w różnej formie, mogą w niej odnaleźć znacznie więcej inspirujących treści, czy podstaw do zadawania pytań. Wiele z nich to tematy, które podejmowane są współcześnie zarówno na gruncie europejskim, jak i także na naszym rodzimym. Długo by wymieniać nazwiska polskich badaczy, którzy na przestrzeni lat stale podejmują wiele spośród tematów podjętych w oferowanym Państwu opracowaniu. Należy jednak pamiętać, że naukowe i praktyczne inspiracje często płyną właśnie z amerykańskiego dorobku pracy socjalnej. Ta świadomość czyni lekturę opracowania jeszcze bardziej fascynującą. Zarówno
12 Arkadiusz Karwacki te osoby, które odpowiadają za ramy instytucjonalno-organizacyjne, te, które wpływają na ofertę edukacyjną oraz sami pracownicy socjalni znajdą w niniejszej publikacji materiał, stanowiący podstawę do weryfikacji profesjonalizmu i użyteczności własnej pracy. Amerykańskich doświadczeń nie zaadoptujemy bezpośrednio do naszych realiów, ale na ich podstawie możemy zadać pytanie: czy w naszych warunkach moja praca jest profesjonalna i użyteczna a jeśli tak, to czy taką pozostanie za kilka, czy kilkanaście lat? Książka, którą oddajemy w ręce Państwa, to motywacja do traktowania profesji pracy socjalnej jako czegoś ważniejszego niż jedynie zawodu. Podkreślenie misyjności i jednoczesne pogłębione zdefiniowanie społecznych ról pracowników socjalnych, to ważne treści i dokonania zarazem niniejszej publikacji. Podobnie jak wskazanie kluczowej dla pracy socjalnej zasady: umiej dowartościować klienta i pomóc mu, ale odnajdź także własną wartość! Jest to impuls do stawiania pytań o istotę pracy socjalnej i próbę mierzenia się z jej najtrudniejszym i wymagającym największej wrażliwości dylematem, którym według Kazimierza W. Frieske jest stałe rozważne i spolegliwe podejmowanie decyzji za tych, którzy systematycznie demonstrują deficyty swojej podmiotowości (por. Frieske, 2002: 60). W oferowanej Państwu książce nie odnajdziemy rozwiązania tego dylematu, ale odnajdziemy wiele powodów, dlaczego warto tego rozwiązania stale szukać. Arkadiusz Karwacki Redaktor merytoryczny polskiego wydania Bibliografia Frieske, K. (2002) Kluczowe dylematy pracy socjalnej. W: K. Frysztacki (red.). Wartości i normy społeczne wokół uwarunkowań i czynników pracy socjalnej (s. 53 60). Kraków: Instytut Socjologii Uniwersytet Jagielloński. Frysztacki, K. (2005) Socjalna Ameryka. O obszarze pomocy społecznej i pracy socjalnej w Stanach Zjednoczonych. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos. Mcdonald, C. (2006) Challenging Social Work. The context of practice. Hempshire, New York, Palgrave Macmillan. Trawkowska, D. (2006) Portret współczesnego pracownika socjalnego. Studium socjologiczne. Katowice, Wydawnictwo Śląsk. Nota Redaktora: Adres do korespondencji: Arkadiusz Karwacki, doktor, Zakład Polityki Społecznej, Instytut Socjologii UMK, ul. Fosa Staromiejska 1a, 87-100 Toruń, e-mail: arekarwacki@wp.pl
Wstęp Bieżące wydanie stanowi, jak to tej pory, najbardziej ambitny projekt Postępów w pracy socjalnej. Początkowym zamysłem było zebranie wiodących naukowców z różnych dziedzin pracy socjalnej, zainspirowanie ich do zakreślenia najlepszej, według nich, wizji rozwoju tej dyscypliny oraz stworzenie bardzo użytecznego, przekrojowego spojrzenia na przyszłość pracy socjalnej. Intencją tego specjalnego wydania było zachęcenie Czytelników do rozważenia innej perspektywy, z jakiej można spojrzeć na sedno pracy socjalnej. Jeden punkt widzenia nie jest wystarczający, aby oszacować perspektywy pracy socjalnej, ale praca socjalna postrzegana jako skarb wielopłaszczyznowy, może prawdziwie błyszczeć w swojej świetności. Wierzymy, że to specjalne wydanie zdoła uchwycić tę wizję. Każdy z artykułów jest wyjątkowy i wzbogaca nasze rozumienie tej perspektywy. Zapraszam zatem Czytelnika do lektury każdego z artykułów, a następnie do przemyśleń o łączących je tematach czy też tego, co okaże się najbardziej zaskakujące. Przed Państwem prawdziwa gratka! Struktura publikacji przebiega od kontekstów ogólniejszych po te ściślej zdefiniowane. Pierwsze trzy artykuły dotyczą dziedzin szerokich: profesji pracownika socjalnego, kształcenia oraz etyki. Następne cztery również odnoszą się do spojrzenia ogólnego: podejmują problematykę pracy socjalnej jako kwestii globalnej, wielokulturowej, w ujęciu makrospołecznym oraz politycznej. Siedem kolejnych artykułów to wstęp do ukazania struktury pracy socjalnej: praktyka oparta na dowodach naukowych, praktyka oparta na potencjałach, inicjatywy techniczne, duchowość, praktyka a niepełnosprawność, starzenie się oraz sytuacja na wsi. Siedem następnych tekstów podkreśla tło praktyki socjalnej: rodziny, pomoc społeczną na rzecz dziecka, instytucje szkolne, opiekę zdrowotną, zdrowie psychiczne, uzależnienia oraz sądownictwo karne. Ostatni artykuł dąży do syntezy poprzednich dwudziestu jeden prac w postaci dyskusji tematycznej oraz sugeruje kierunki dalszych rozważań nad wybranymi kwestiami.
14 Wstęp Wydawnictwo stanowi niezwykłą kolekcję godną biblioteki każdego studenta, praktyka czy profesora. Artykuły mobilizują nas do rozważań na temat przyszłości pracy socjalnej oraz stanowisk, jakie możemy zająć, aby nawigować pokonywanie tych nowych szlaków, w postaci zarówno sukcesów, jak i przeciętności, a co za tym idzie, w najlepszy sposób pomagać naszym klientom oraz profesji. Czekam z niecierpliwością na moment, kiedy po upływie dziesięciu lat sięgnę po zużyty egzemplarz tego wydawnictwa i porównam to, co rzeczywiście się zdarzyło, z tym, co wcześniej zostało przewidziane. Jednak, jak na razie, wierzę, że dołożyliśmy wszelkich starań, aby to wydanie służyło za przewodnik w przygotowaniach do przyszłości tej dziedziny.
LEON GINSBERG 1 Przyszłość pracy socjalnej jako profesji Abstrakt: Ten wprowadzający artykuł poglądowy podsumowuje główne problemy, jakie stoją przed profesją pracy socjalnej w XXI wieku. Przewidziane zostają trendy ogólnego zatrudnienia. Okazuje się, że znacznie częstsza niż zatrudnienie w organizacji i zarządzaniu usługami będzie praca w usługach bezpośrednich, w tym klinicznych. Dane dotyczące pracy zawodowej pokazują, że zatrudnienie poza obszarem metropolii będzie przeważać nad wielkomiejskim. Głównym obszarem wzrostu będzie zarówno praca socjalna w szkolnictwie, jak i w programach działań interwencyjnych oraz alternatywach kary więzienia dla osób mających kontakt z narkotykami. Omówiony został również wpływ obecnej sytuacji politycznej oraz wyborów z 2004 roku na pracę socjalną. Pojęcia kluczowe: Biuro Statystyki Pracy (Bureau of Labor Statistics; BLS), Rada Edukacji Pracy Socjalnej (Council on Social Work Education; CSWE), trendy w zatrudnieniu, zatrudnienie pozawielkomiejskie, praca socjalna w szkołach, narkotyki, polityka. WPROWADZENIE Dokąd zmierza praca socjalna? Jakie problemy społeczne będą wymagały naszej uwagi? Nad takimi pytaniami zastanawiają się futuryści. Powinny one być także stawiane w każdej profesji, przy jednoczesnych staraniach, by wpływać na odpowiedzi. Los naszego zawodu znajduje się zatem częściowo w naszym zasięgu. Podlegamy jednak również siłom znacznie od nas potężniejszym. To, że nie zawsze mamy dokładne czy wystarczająco szerokie pojęcie o tym, dokąd zmierzamy, jest jedną z tych nieszczęsnych prawd o pracy socjalnej. Jest to, po części, odbicie naszego braku informacji o tym, gdzie już byliśmy. Choć historia pomocy społecznej jest dość dobrze rozwinięta 1 Leon Ginsberg jest dziekanem i profesorem Wydziału Pracy Socjalnej University of South Carolina, w stanie Kolumbia.