ZAK AD UBEZPIECZE SPO ECZNYCH RENTA Z TYTU U NIEZDOLNOÂCI DO PRACY

ZAK AD UBEZPIECZE SPO ECZNYCH RENTA Z TYTU U NIEZDOLNOÂCI DO PRACY WARSZAWA 2003

Autorzy Andrzej Molenda Ewa Nurzyƒska Eliza Sejdel Recenzenci Barbara S awiƒska Halina Woliƒska Redaktor ucja Kucharczyk-Rok Redaktor techniczny Ma gorzata Motyl Sk ad: Biuro Poligrafii ZUS Warszawa. Zam. nr 2562/03.

SPIS TREÂCI Wst p... 5 Rozdzia I. Charakter renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 7 Rozdzia II. Kràg osób uprawnionych do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 10 Rozdzia III. Warunki wymagane do uzyskania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 13 1. Zasady ogólne... 13 2. NiezdolnoÊç do pracy... 13 3. Warunek posiadania wymaganego okresu sk adkowego i niesk adkowego... 14 4. Okresy uwzgl dnianie przy ustalaniu prawa do renty i jej wysokoêci... 19 5. Okresy, w których musi powstaç niezdolnoêç do pracy... 30 Rozdzia IV. Renta z tytu u niezdolnoêci do pracy... 35 1. Renta sta a i okresowa... 35 2. Renta szkoleniowa... 36 3. Organizacja i tryb orzekania o niezdolnoêci do pracy... 39 4. Nadzór nad wykonywaniem orzecznictwa o niezdolnoêci do pracy.. 43 Rozdzia V. Podstawa wymiaru renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 45 Rozdzia VI. WysokoÊç renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 54 1. Ustalanie wysokoêci renty... 54 2. WysokoÊç renty szkoleniowej... 56 3. Waloryzacja renty... 56 4. WysokoÊç najni szej renty... 58 5. Górna granica Êwiadczeƒ... 59 6. Dodatki przys ugujàce do renty... 59 Rozdzia VII. Zasady przyznawania i wyp aty renty z tytu u niezdolnoêci do pracy.. 61 1. Powstanie i ustanie prawa do renty... 61 2. Zmiany w prawie do renty oraz jej wysokoêci... 62 3. Zasady wyp aty renty... 69 Rozdzia VIII. Zawieszanie i zmniejszanie renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 74 Rozdzia IX. Zasi ek pogrzebowy... 78 3

Rozdzia X. Post powanie o przyznanie renty z tytu u niezdolnoêci do pracy... 80 1. W aêciwoêç organów rentowych... 80 2. Obowiàzki organów rentowych, pracodawców oraz innych p atników sk adek... 81 3. Wniosek o rent z tytu u niezdolnoêci do pracy... 82 4. Ârodki dowodowe... 84 5. Data zg oszenia wniosku... 86 6. Obowiàzki ubezpieczonych... 86 Rozdzia XI. Post powanie odwo awcze... 88 Rozdzia XII. Niepe nosprawnoêç. Zasady orzekania, organy orzekajàce, tryb post powania... 90 Wykaz podstawowych aktów prawnych... 94

WST P Zreformowany system ubezpieczeƒ spo ecznych objà swoim zasi giem tak e renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, jakkolwiek nale y uznaç, e zasady ustalania prawa, jak i wysokoêci tych rent pozosta y w zasadzie niezmienione. Reforma ubezpieczeƒ spo ecznych wprowadzi a jednak nowe uregulowania dotyczàce ca okszta tu systemu, stàd te pojawi a si koniecznoêç wznowienia publikacji omawiajàcej zagadnienie renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, uwzgl dniajàcej jej miejsce w zreformowanym systemie. Poczàwszy od 1 stycznia 1999 r. podstawy prawne systemu ubezpieczeƒ spo ecznych tworzà dwa akty prawne: ustawa z dnia 13 paêdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeƒ spo- ecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z póên. zm.), zwana dalej ustawà systemowà oraz ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych (Dz.U. nr 162, poz. 1118 z póên. zm.), zwana dalej ustawà o emeryturach i rentach z FUS. Ustawa systemowa okreêla: zasady i warunki podlegania ubezpieczeniom spo ecznym zasady poboru i dystrybucji sk adek na ubezpieczenia spo eczne ogólne zasady dzia ania zreformowanego Zak adu Ubezpieczeƒ Spo ecznych zasady funkcjonowania Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych i wydzielonych w jego ramach funduszy: emerytalnego z którego finansowane sà wyp aty emerytur, rentowego z którego finansowane sà wyp aty rent z tytu u niezdolnoêci do pracy, rent szkoleniowych, rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla sierot zupe nych, dodatków piel gnacyjnych, zasi ków pogrzebowych oraz Êwiadczenia zlecone Zak adowi do wyp aty podlegajàce finansowaniu z bud etu paƒstwa, a tak e koszty prewencji rentowej, 5

chorobowego z którego finansowane sà Êwiadczenia okreêlone w odr bnych przepisach, wypadkowego z którego finansowane sà Êwiadczenia okreêlone w odr bnych przepisach, rezerwowych dla: ubezpieczeƒ rentowych oraz chorobowego ubezpieczenia wypadkowego. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS zastàpi a szereg aktów prawnych, uchylajàc w ca oêci lub w cz Êci, bàdê te zmieniajàc, ustawy, które przed dniem 1 stycznia 1999 r. regulowa y zasady ustalania Êwiadczeƒ z zaopatrzenia emerytalnego lub ubezpieczenia spo ecznego. Stàd te ustawa ta uznawana jest za ustaw scaleniowà. Prezentowany akt prawny okreêla: warunki nabywania prawa do Êwiadczeƒ pieni nych z ubezpieczeƒ emerytalnego i rentowych zasady ustalania wysokoêci Êwiadczeƒ zasady i tryb przyznawania oraz wyp aty Êwiadczeƒ. Rozpatrzeniu na podstawie przepisów omawianej ustawy podlegajà wnioski: osób, które nie odpowiada y warunkom wymaganym do uzyskania prawa do emerytury lub renty na podstawie przepisów dotychczasowych, je eli osoby te odpowiadajà warunkom do uzyskania Êwiadczeƒ na podstawie ustawy, osób, które przed o y y nowe dowody majàce wp yw na prawo do Êwiadczeƒ lub ich wysokoêç. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS stosuje si do wniosków o Êwiadczenia zg oszonych: od dnia 1 stycznia 1999 r., przed dniem 1 stycznia 1999 r., je eli choçby jeden z warunków wymaganych do uzyskania prawa do Êwiadczenia zosta spe niony, poczynajàc od tego dnia.

Rozdzia I CHARAKTER RENTY Z TYTU U NIEZDOLNOÂCI DO PRACY Renta z tytu u niezdolnoêci do pracy jest Êwiadczeniem d ugookresowym, przys ugujàcym ubezpieczonemu po spe nieniu tak e innych warunków, zwiàzanych z ubezpieczeniem w razie utraty lub ograniczenia jego zdolnoêci do pracy zarobkowej. Przy przyznawaniu Êwiadczeƒ rentowych w ró nych krajach obowiàzujà ró ne kryteria: utrata zdrowia, utrata zdolnoêci do pracy, utrata zdolnoêci do zarobkowania, utrata zdolnoêci do wykonywania zawodu. Ponadto w poszczególnych krajach obowiàzujà odmienne granice utraty zdrowia czy zdolnoêci do pracy warunkujàce uzyskanie prawa do Êwiadczeƒ rentowych, przy spe nieniu tak e innych warunków. Oznacza to, i nie ka da utrata zdrowia czy zdolnoêci do pracy daje podstaw do ubiegania si o Êwiadczenia rentowe. Dla potrzeb medycyny, psychologii, rehabilitacji leczniczej, rehabilitacji zawodowej poszczególni autorzy definiujà w ró ny sposób poj cia: osoba niezdolna do pracy, inwalida, osoba kaleka, osoba niepe nosprawna. Dla celów ubezpieczenia spo ecznego obowiàzuje ustawowa definicja osoby niezdolnej do pracy. Jest to definicja prawna. W Polsce do koƒca sierpnia 1997 roku zasadniczà przes ankà nabycia prawa do renty inwalidzkiej by stan inwalidztwa u osoby ubiegajàcej si o to Êwiadczenie. Brak tego warunku wyklucza wyp at renty, od pozosta ych natomiast przes anek (okres zatrudnienia, data lub okres powstania inwalidztwa) ustawodawca niekiedy odst powa. Prawne poj cie inwalidztwo definiowane jako cz Êciowa lub ca kowita niezdolnoêç do wykonywania zatrudnienia z powodu sta ego lub d ugotrwa ego naruszenia sprawnoêci organizmu mia o zastosowanie dla nabycia, oprócz renty inwalidzkiej, tak e wielu innych Êwiadczeƒ ubezpieczeniowych (np. zasi ku rodzinnego, zasi ku piel gnacyjnego, renty rodzinnej). Definicja inwalidztwa by a wykorzystywana równie 7

dla przyznawania ró nego rodzaju ulg, przywilejów i Êwiadczeƒ osobom niepe nosprawnym. W definicji inwalidztwa zawarte by y dwa, uzupe niajàce si elementy, a mianowicie biologiczny i ekonomiczny. Element biologiczny zawarty by w okreêleniu naruszenie sprawnoêci organizmu. Naruszenie to mog o mieç charakter sta y, mog o byç nieodwracalne, albo te d ugotrwa e, to jest takie, które wyst puje przez d ugi czas, a w ka dym razie przez okres przekraczajàcy okres pobierania zasi ku chorobowego. Element ekonomiczny zawarty by w okreêleniu niezdolnoêç do wykonywania zatrudnienia. NiezdolnoÊç ta mog a byç ca kowita bàdê cz Êciowa. Mia a ona charakter ekonomiczny, poniewa osoba nià dotkni ta nie by a w stanie zapewniç sobie Êrodków utrzymania dzi ki swojej pracy. Inwalidztwo by o poj ciem stopniowalnym: I i II grupa inwalidów oznacza a ca kowità niezdolnoêç do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, III grupa zaê niezdolnoêç cz Êciowà. Mimo wymogu ca kowitej utraty zdolnoêci do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, nie stanowi przeszkody do zaliczenia do I lub II grupy inwalidów w Êwietle ówczeênie obowiàzujàcych przepisów fakt zachowania zdolnoêci do pracy w warunkach specjalnie stworzonych lub na specjalnych stanowiskach pracy. Z formalnego punktu widzenia przepis ten pozostawa w sprzecznoêci z ogólnym okreêleniem inwalidztwa I i II grupy. W myêl ogólnej definicji grupy inwalidztwa nale a o ustalaç w zale noêci od stopnia niezdolnoêci do zatrudnienia. Tymczasem elementem ró nicujàcym inwalidztwo I i II grupy by nie stopieƒ niezdolnoêci do pracy, lecz dodatkowe kryterium, wymagane przy inwalidztwie I grupy: niemo noêç samodzielnej egzystencji i koniecznoêç w zwiàzku z tym sta ej lub d ugotrwa ej opieki innej osoby. OkreÊlenie inwalidztwo III grupy nie by o jednolite i nie doêç konsekwentnie odpowiada o ogólnej definicji inwalidztwa. Do III grupy inwalidów mo na by o bowiem zaliczyç tak e osoby dotkni te szczególnym naruszeniem sprawnoêci organizmu, nawet je eli naruszenia te nie ogranicza y ich zdolnoêci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia. Katalog tych szczególnych naruszeƒ sprawnoêci organizmu mia przy tym charakter otwarty, poniewa koƒczy si stwierdzeniem, e za takie uwa a si równie inne naruszenia sprawnoêci organizmu, które ograniczajà funkcj ustroju w stopniu nie mniejszym ni w nim wymienione. Wed ug obowiàzujàcych przepisów nie by o zatem adnej ró nicy w stopniu niezdolnoêci do pracy mi dzy osobami zaliczonymi do I i II gru- 8

py inwalidów. Zasadnicze ró nice nie istnia y tak e mi dzy grupà I i II a III. We wszystkich przypadkach mieliêmy do czynienia jedynie z ograniczeniem zdolnoêci do pracy, z tym tylko, e przy III grupie inwalidztwa ocena odnosi a si w zasadzie do dotychczasowego zatrudnienia, w pozosta ych zaê przypadkach ocena ta by a szersza, bo odnosi a si do jakiegokolwiek zatrudnienia. W tej sytuacji coraz cz Êciej formu owano wniosek, e grupy inwalidzkie nie stanowià w aêciwego sposobu okreêlania stopnia niezdolnoêci do pracy. Nasili y si równie postulaty oddzielenia orzecznictwa o niezdolnoêci do pracy do celów rentowych od orzecznictwa o niepe nosprawnoêci, s u àcego realizacji okreêlonych ulg, przywilejów i Êwiadczeƒ o charakterze pozaubezpieczeniowym. Domagano si równie zwi kszenia odpowiedzialnoêci za dokonywane ustalenia orzecznicze, m.in. poprzez odstàpienie od komisyjnego orzekania w ramach dwóch instancji na rzecz jednoosobowej i jednoinstancyjnej oceny niezdolnoêci do pracy. àdania dotyczàce zmiany zasad i trybu orzekania o niezdolnoêci do pracy do celów rentowych wtopi y si w program reformy ubezpieczeƒ spo ecznych. Jednym z pierwszych elementów tej reformy sta a si uchwalona w dniu 28 czerwca 1996 r. ustawa o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu spo ecznym (Dz.U. nr 100, poz. 461). Mocà wymienionej ustawy wprowadzono: w miejsce dotychczasowej renty inwalidzkiej rent z tytu u niezdolnoêci do pracy, zamiast poj cia inwalidztwo poj cie niezdolnoêç do pracy, w miejsce, przeprowadzanych z urz du, badaƒ kontrolnych stanu inwalidztwa trwa à lub okresowà niezdolnoêç do pracy, jednoosobowe i jednoinstancyjne orzekanie o niezdolnoêci do pracy i jej stopniu, nowy rodzaj Êwiadczenia z ubezpieczenia spo ecznego rent szkoleniowà, podzia na orzecznictwo o niezdolnoêci do pracy do celów rentowych i orzecznictwo o stopniu niepe nosprawnoêci. Wszystkie powy sze rozwiàzania zosta y w àczone do ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Wydaje si, e wprowadzone od 1 wrzeênia 1997 r. znaczne ograniczenie wp ywu czynnika biologicznego (stan zdrowia) na ocen niezdolnoêci do pracy i jej stopnia przywraca rencie z tytu u niezdolnoêci do pracy w aêciwy charakter, czyli Êwiadczenia z ubezpieczenia spo ecznego przys ugujàcego w wyniku spe nienia si ryzyka utraty zdolnoêci do utrzymywania si z pracy zarobkowej.

Rozdzia II KRÑG OSÓB UPRAWNIONYCH DO RENTY Z TYTU U NIEZDOLNOÂCI DO PRACY Renta z tytu u niezdolnoêci do pracy przys uguje ubezpieczonym, którzy spe niajà warunki wymagane do nabycia Êwiadczenia. Za ubezpieczonego ustawa o emeryturach i rentach z FUS uwa- a osob podlegajàcà ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym okreêlonym w przepisach ustawy systemowej. Za ubezpieczonego uwa a si tak e osob obj tà przed dniem 1 stycznia 1999 r. jednym z systemów ubezpieczenia spo ecznego lub zaopatrzenia emerytalnego. W rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS za ubezpieczonego uwa a si osob podlegajàcà ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym od dnia 1 stycznia 1999 r. na podstawie przepisów ustawy systemowej. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS majà wi c zastosowanie do osób obj tych od 1 stycznia 1999 r. obowiàzkowym ubezpieczeniem emerytalnym, tj. do: pracowników, osób wykonujàcych prac nak adczà, cz onków rolniczych spó dzielni produkcyjnych i spó dzielni kó ek rolniczych, osób prowadzàcych pozarolniczà dzia alnoêç oraz osób z nimi wspó pracujàcych, osób wykonujàcych prac na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o Êwiadczenie us ug, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje si przepisy dotyczàce zlecenia, oraz osób z nimi wspó pracujàcych, jeêli osoby te nie sà uczniami gimnazjów, szkó ponadgimnazjalnych, szkó ponadpodstawowych lub studentami, którzy nie ukoƒczyli 26 lat, 10

osób pobierajàcych stypendium sportowe, pos ów i senatorów pobierajàcych uposa enie, osób wykonujàcych odp atnie prac na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolnoêci lub tymczasowego aresztowania, duchownych oraz osób nie posiadajàcych takiego statusu, a b dàcych alumnami seminariów duchownych, nowicjuszami, postulantami i juniorystami, je eli osoby te majà ukoƒczone 25 lat, funkcjonariuszy S u by Celnej, funkcjonariuszy Policji, organów bezpieczeƒstwa publicznego (Urz du Ochrony Paƒstwa, Agencji Bezpieczeƒstwa Wewn trznego, Agencji Wywiadu), Stra y Granicznej, Biura Ochrony Rzàdu, Paƒstwowej Stra y Po arnej i S u by Wi ziennej, którzy wstàpili po raz pierwszy do s u by po dniu 1 stycznia 1999 r., o nierzy niezawodowych w s u bie czynnej, osób odbywajàcych zast pcze formy s u by wojskowej, s uchaczy Krajowej Szko y Administracji Publicznej, pobierajàcych stypendium. osób pobierajàcych zasi ek dla bezrobotnych lub stypendium z Funduszu Pracy, osób pobierajàcych sta e lub gwarantowane zasi ki z pomocy spo- ecznej, absolwentów pobierajàcych stypendium w okresie odbywania szkolenia lub sta u, na które zostali skierowani przez powiatowy urzàd pracy, osób pobierajàcych Êwiadczenia socjalne wyp acane w okresie urlopu oraz osób pobierajàcych zasi ek socjalny wyp acany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, wynikajàce z odr bnych przepisów lub uk adów zbiorowych pracy, osób przebywajàcych na urlopach wychowawczych lub pobierajàcych zasi ek macierzyƒski albo zasi ek w wysokoêci zasi ku macierzyƒskiego, je eli osoby te nie majà ustalonego prawa do emerytury lub renty i nie majà innych tytu ów rodzàcych obowiàzek ubezpieczeƒ spo ecznych (np. nie pozostajà w stosunku pracy). Za ubezpieczonych uwa a si równie osoby podlegajàce ubezpieczeniu spo ecznemu na podstawie przepisów obowiàzujàcych do dnia 31 grudnia 1998 r., a wi c: pracowników, osoby prowadzàce pozarolniczà dzia alnoêç gospodarczà oraz osoby z nimi wspó pracujàce, 11

osoby wykonujàce prac na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia oraz osoby z nimi wspó pracujàce, cz onków rolniczych spó dzielni produkcyjnych i spó dzielni kó ek rolniczych, duchownych, osoby ubezpieczone na podstawie prawa o adwokaturze, osoby ubezpieczone na podstawie przepisów o zatrudnieniu i przeciwdzia aniu bezrobociu, osoby ubezpieczone na podstawie przepisów o pomocy spo ecznej oraz osoby obj te przed dniem 1 stycznia 1999 r. zaopatrzeniem emerytalnym twórców. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS stosuje si tak e do osób obj tych od dnia 1 stycznia 1999 r. dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, a wi c: ma onków pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urz dach konsularnych, w sta ych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicà, w instytutach, oêrodkach informacji i kultury za granicà, osób, które z powodu sprawowania opieki nad cz onkiem rodziny spe niajàcym warunki do przyznania zasi ku piel gnacyjnego nie podlegajà ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym tytu ów okreêlonych w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy, np. z tytu u wykonywania pracy w ramach stosunku pracy lub wykonywania pracy nak adczej, obywateli polskich wykonujàcych prac za granicà w podmiotach zagranicznych oraz obywateli polskich wykonujàcych prace w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, je eli podmioty te nie posiadajà w Polsce siedziby lub przedstawicielstwa, studentów oraz uczestników dziennych studiów doktoranckich, je eli nie podlegajà ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytu u, np. z tytu u pozostawania w stosunku pracy, alumnów seminariów duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów do ukoƒczenia 25 roku ycia, osób kontynuujàcych ubezpieczenie na wniosek po ustaniu obowiàzkowych ubezpieczeƒ.

Rozdzia III WARUNKI WYMAGANE DO UZYSKANIA RENTY Z TYTU U NIEZDOLNOÂCI DO PRACY 1. Zasady ogólne Uzyskanie prawa do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy uzale nione jest od spe nienia àcznie nast pujàcych warunków: istnienia niezdolnoêci do pracy, posiadania wymaganego, stosownie do wieku ubezpieczonego, okresu sk adkowego i niesk adkowego, powstania niezdolnoêci do pracy w okreêlonym ustawà okresie sk adkowym lub niesk adkowym, albo nie póêniej ni w ciàgu 18 miesi cy od ustania tych okresów. 2. NiezdolnoÊç do pracy Niezdolnà do pracy w rozumieniu art. 12 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest osoba, która ca kowicie lub cz Êciowo utraci a zdolnoêç do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawnoêci organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolnoêci po przekwalifikowaniu. Ocena rokowania odnoênie odzyskania zdolnoêci do pracy po przekwalifikowaniu jest istotnà wskazówkà ustawodawcy dla lekarza orzecznika Zak adu Ubezpieczeƒ Spo ecznych, orzekajàcego o niezdolnoêci do pracy (zwanego dalej lekarzem orzecznikiem) i powinna mieç decydujàcy wp yw na treêç ustaleƒ orzeczniczych, a w konsekwencji na rodzaj przyznanego Êwiadczenia (renta z tytu u niezdolnoêci do pracy, renta szkoleniowa). 13

NiezdolnoÊç do pracy mo e byç cz Êciowa lub ca kowita. Cz Êciowo niezdolnà do pracy jest osoba, która utraci a w znacznym stopniu zdolnoêç do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Za ca kowicie niezdolnà do pracy uwa a si osob, która utraci a zdolnoêç do wykonywania jakiejkolwiek pracy. NiezdolnoÊç do pracy, zarówno cz Êciowa jak i ca kowita, mo e byç zakwalifikowana jako trwa a lub jako okresowa. Trwa à lub okresowà niezdolnoêç do pracy organ orzekajàcy ustala w zale noêci od braku lub istnienia pozytywnych rokowaƒ co do odzyskania zdolnoêci do pracy. Przy ocenie stopnia i trwa oêci niezdolnoêci do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolnoêci do pracy organ orzekajàcy powinien uwzgl dniç mi dzy innymi stopieƒ naruszenia sprawnoêci organizmu oraz mo liwoêç przywrócenia niezb dnej sprawnoêci poprzez leczenie i rehabilitacj, mo liwoêç wykonywania dotychczasowej pracy lub podj cia innej pracy, a tak e celowoêç przekwalifikowania zawodowego. Ocena ta powinna uwzgl dniaç tak e rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykszta cenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne badanej osoby. Zachowanie zdolnoêci do pracy w warunkach okreêlonych w przepisach o rehabilitacji zawodowej i spo ecznej oraz zatrudnianiu osób niepe nosprawnych nie stanowi przeszkody do orzeczenia ca kowitej niezdolnoêci do pracy. Naruszenie sprawnoêci organizmu w stopniu powodujàcym koniecznoêç sta ej lub d ugotrwa ej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb yciowych stanowi podstaw do orzeczenia niezdolnoêci do samodzielnej egzystencji. 3. Warunek posiadania wymaganego okresu sk adkowego i niesk adkowego Okres sk adkowy i niesk adkowy wymagany do przyznania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy uzale niony jest od wieku, w którym powsta a niezdolnoêç do pracy. Okres ten wynosi: 1 rok je eli niezdolnoêç do pracy powsta a przed ukoƒczeniem 20 lat, 2 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 20 lat do 22 lat, 3 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 22 lat do 25 lat, 14

4 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 25 lat do 30 lat, 5 lat je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 30 lat. Zgodnie z art. 58 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, pi cioletni okres sk adkowy i niesk adkowy wymagany od ubezpieczonego, którego niezdolnoêç do pracy powsta a po ukoƒczeniu 30 lat ycia, musi przypadaç w ciàgu ostatniego dziesi ciolecia poprzedzajàcego dzieƒ: zg oszenia wniosku o rent albo powstania niezdolnoêci do pracy. Badajàc spe nienie wymienionego warunku, organ rentowy sprawdza, przyj cie którego z dziesi cioleci jest dla Êwiadczeniobiorcy korzystniejsze. OczywiÊcie koniecznoêç takiego post powania zachodzi, w przypadku gdy w jednym ze wskazanych dziesi cioletnich okresów osoba ubiegajàca si o rent nie posiada wymaganej liczby lat okresów sk adkowych i niesk adkowych. Do dziesi cioletniego okresu poprzedzajàcego dat zg oszenia wniosku o rent lub dat powstania niezdolnoêci do pracy nie wlicza si okresów pobierania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej. Natomiast w przypadku osób, u których niezdolnoêç do pracy powsta a przed ukoƒczeniem 30 roku ycia, uwzgl dnia si okresy sk adkowe i niesk adkowe udowodnione na przestrzeni ca ego ycia, bez ograniczeƒ do ostatniego dziesi ciolecia. Je eli ubezpieczony nie osiàgnà okresu sk adkowego i niesk adkowego uzale nionego od wieku, w którym powsta a niezdolnoêç do pracy, warunek posiadania wymaganego okresu uwa a si za spe niony, gdy ubezpieczony zosta zg oszony do ubezpieczenia: przed ukoƒczeniem 18 lat albo w ciàgu 6 miesi cy po ukoƒczeniu nauki w szkole ponadpodstawowej lub w szkole wy szej oraz do dnia powstania niezdolnoêci do pracy mia, bez przerwy lub z przerwami nie przekraczajàcymi 6 miesi cy, okresy sk adkowe i niesk adkowe. Nale y zaznaczyç, e w omawianym przypadku warunkiem uzyskania prawa do renty jest powstanie niezdolnoêci do pracy w okresach sk adkowych lub w wymienionych w art. 57 pkt 3 okresach niesk adkowych. Okresy te wymienione sà w rozdz. III. 5. Przepis art. 24 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej wprowadzi zmiany w art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 15

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 57 ustawy renta z tytu u niezdolnoêci do pracy przys uguje ubezpieczonemu spe niajàcemu warunek posiadania wymaganego do przyznania renty co najmniej 5-letniego okresu sk adkowego i niesk adkowego, mimo powstania niezdolno- Êci do pracy po up ywie 18 miesi cy od ustania okresów wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, je eli ubezpieczony ten jest ca kowicie niezdolny do pracy i legitymuje si ponadto okresem sk adkowym i niesk adkowym wynoszàcym na przestrzeni ycia zawodowego co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla m czyzny. Przy ustalaniu, czy osoba ubiegajàca si o rent posiada co najmniej 20- lub 25-letni okres sk adkowy i niesk adkowy nie uwzgl dnia si okresów wymienionych w art. 10 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Przepis ten wchodzi w ycie z dniem 1 paêdziernika 2003 r. Nale y równie zaznaczyç, e ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie przewiduje uprawnieƒ do tzw. renty uczniowskiej, a wi c renty, która pod rzàdami przepisów obowiàzujàcych przed dniem 1 stycznia 1999 r. przys ugiwa a uczniom szkó ponadpodstawowych, studentom szkó wy szych i uczestnikom studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej, którzy stali si ca kowicie niezdolni do pracy w czasie ucz szczania do szko y lub odbywania studiów. Prawo do tych rent zachowa y osoby, u których ustalono na trwa e ca kowità niezdolnoêç do pracy, zarówno na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej (a wi c przed dniem 1 wrzeênia 1997 r.), jak i orzeczenia lekarza orzecznika. W przypadku gdy ustalona zosta a okresowa niezdolnoêç do pracy prawo do renty ustaje z up ywem okresu, na jaki zosta a przyznana. Do osób pobierajàcych okresowe renty uczniowskie organ rentowy wysy a zawiadomienia i w razie zg oszenia wniosku o ustalenie dalszych uprawnieƒ do renty, kieruje takie osoby na badanie przez lekarza orzecznika. Osoby pobierajàce takà rent zachowajà do niej prawo, gdy lekarz orzecznik orzeknie dalsze nieprzerwane istnienie niezdolnoêci do pracy na sta e lub na wskazany okres. 16 Przyk ad 1 W dniu 30 kwietnia 2003 r. up ynà okres, na jaki zosta a przyznana renta uczniowska. Lekarz orzecznik na wniosek zg oszony w lipcu 2003 r. ustali, e ca kowita niezdolnoêç do pracy trwa nieprzerwanie po dniu 30 kwietnia 2003 r. W takim przypadku organ rentowy wyda decyzj przyznajàcà rent na dalszy okres

wskazany w orzeczeniu lekarza orzecznika. Renta ta zostanie przyznana od miesiàca zg oszenia wniosku. Przyk ad 2 W dniu 31 paêdziernika 2002 r. up ynà okres, na jaki zosta a przyznana renta uczniowska. Lekarz orzecznik na wniosek zg oszony w lipcu 2003 r. ustali, e ca kowita niezdolnoêç do pracy usta a i ponownie powsta a od maja 2003 r. W takim przypadku organ rentowy wyda decyzj odmawiajàcà dalszego prawa do renty z uwagi na to, e ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie przewiduje takich Êwiadczeƒ. Studenci oraz uczestnicy studiów doktoranckich mogà uzyskaç prawo do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy na zasadach ogólnych, dotyczàcych innych ubezpieczonych, jeêli zgodnie z ustawà systemowà dobrowolnie, a wi c na swój wniosek, zostali obj ci ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi. Prawo do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy przys uguje równie osobie, która prawo to utraci a wskutek ustania ca kowitej lub cz Êciowej niezdolnoêci do pracy, a nast pnie ponownie sta a si niezdolna do pracy w ciàgu 18 miesi cy od ustania prawa do renty. W takim przypadku nale y uznaç, e nastàpi a przerwa w pobieraniu Êwiadczenia spowodowana okresowà poprawà stanu zdrowia. Oznacza to, e nie ustala si na nowo prawa do renty, a przywraca si prawo do poprzednio ustalonego Êwiadczenia. W zwiàzku z tym za dat przyznania renty przyjmuje si dat przyznania poprzedniego Êwiadczenia oraz nie ustala si ponownie wysokoêci podstawy wymiaru renty. WysokoÊç renty stanowi odpowiednio podwy szone w kolejnych terminach waloryzacji, jakie mia y miejsce od daty ustania prawa do renty do daty przywrócenia tego prawa Êwiadczenie przyznane poprzednio. Z dniem 1 stycznia 2003 r. wesz a w ycie ustawa z dnia 30 paêdziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spo ecznym z tytu u wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Ustawa wypadkowa nie kwalifikuje tak jak to by o pod rzàdami przepisów obowiàzujàcych do dnia 31 grudnia 2002 r. wypadku w drodze do pracy lub z pracy jako wypadku uprawniajàcego do Êwiadczeƒ przys ugujàcych na podstawie jej przepisów. W przypadku gdy wypadek w drodze do pracy lub z pracy mia miejsce po dniu 31 grudnia 2002 r. osobie, która wskutek takiego zdarzenia sta a si niezdolna do pracy, nie b dzie przys ugiwa a renta wypad- 17

kowa, lecz renta z tytu u niezdolnoêci do pracy, ustalana na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z art. 57b tej ustawy za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uwa a si nag e zdarzenie wywo ane przyczynà zewn trznà, które nastàpi o w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej dzia alnoêci stanowiàcej tytu ubezpieczenia rentowego, je eli droga ta by a najkrótsza i nie zosta a przerwana. Na przeszkodzie uznania wypadku za wypadek w drodze do lub z pracy nie stoi przerwanie drogi, pod warunkiem e przerwa by a yciowo uzasadniona i jej czas nie przekracza granic potrzeby. Równie wybranie przez poszkodowanego drogi d u szej (nie najkrótszej), jeêli wybór ten jest wynikiem dogodnoêci komunikacyjnej pozwoli na zakwalifikowanie zdarzenia jako wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Za drog do pracy lub z pracy uwa a si : drog z domu do pracy lub drog z pracy do domu, drog do miejsca lub z miejsca innego zatrudnienia lub innej dzia alnoêci stanowiàcej tytu ubezpieczenia rentowego, drog do miejsca lub z miejsca zwyk ego wykonywania funkcji lub zadaƒ zawodowych albo spo ecznych, drog do miejsca lub z miejsca zwyk ego spo ywania posi ków, drog do miejsca lub z miejsca odbywania nauki lub studiów. Ustalenia okolicznoêci i przyczyn wypadku w drodze do pracy lub z pracy w odniesieniu do pracowników dokonujà pracodawcy. Natomiast w odniesieniu do pozosta ych ubezpieczonych ustaleƒ tych dokonujà podmioty wymienione w art. 5 ust. 1 ustawy wypadkowej. Ubezpieczonemu, który uleg wypadkowi zakwalifikowanemu jako wypadek w drodze do pracy lub pracy, przys uguje renta okreêlona w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jednak osoba, która uleg a takiemu wypadkowi i nie spe nia warunku posiadania okresów sk adkowych i niesk adkowych w wymiarze wymaganym do przyznania renty, mo e mieç przyznanà rent z tytu u niezdolnoêci do pracy, jeêli spe nia dwa pozosta e warunki wymagane do ustalenia tego Êwiadczenia. Pierwszym z tych warunków jest powstanie niezdolnoêci do pracy ca kowitej lub cz Êciowej która jest skutkiem takiego wypadku. Drugi warunek to powstanie niezdolnoêci do pracy w ÊciÊle wskazanych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS okresach lub w ciàgu 18 miesi cy od ich ustania. 18

Przyk ad W dniu 12 maja 2003 r. 24-letnia ubezpieczona uleg a wypadkowi komunikacyjnemu w drodze do pracy. W czerwcu 2003 r. zg osi a wniosek o rent. Lekarz orzecznik ZUS orzek cz Êciowà niezdolnoêç do pracy b dàcà skutkiem tego wypadku. NiezdolnoÊç do pracy powsta a w okresie zatrudnienia (ubezpieczenia). Sta pracy wymagany do przyznania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy wynosi 3 lata. Ubezpieczona udowodni a 1 rok i 6 miesi cy zatrudnienia w ramach stosunku pracy, z czego przez okres 6 miesi cy pobiera a zasi ek chorobowy. Na podstawie przed o onych dokumentów organ rentowy ustali, e ubezpieczona udowodni a 1 rok i 4 miesiàce okresów sk adkowych i niesk adkowych (okresy niesk adkowe, tj. okres pobierania zasi ku chorobowego, mogà byç przyj te w rozmiarze nie przekraczajàcym 1/3 udowodnionego okresu sk adkowego, który wynosi 1 rok). Mimo niespe nienia warunku posiadania 3-letniego sta u pracy, ZUS przyzna ubezpieczonej rent z tytu- u niezdolnoêci do pracy. Cz Êciowa niezdolnoêç do pracy jest bowiem skutkiem wypadku w drodze do pracy i powsta a w okresie zatrudnienia. Nale y zaznaczyç, e prawo do tak ustalanej renty przys uguje niezale nie od tego, czy osoba, która uleg a wypadkowi w drodze do/z pracy, jest obj ta ubezpieczeniem wypadkowym. Do przyznania tego Êwiadczenia wystarczajàce jest podleganie ubezpieczeniu rentowemu. Oznacza to, e omawiane Êwiadczenie przys uguje np. nak adcy albo te osobie podlegajàcej dobrowolnemu ubezpieczeniu. 4. Okresy uwzgl dniane przy ustalaniu prawa do renty i jej wysokoêci Ustawa o emeryturach i rentach z FUS utrzyma a klasyfikacj okresów uwzgl dnianych przy ustalaniu prawa do renty i jej wysokoêci wprowadzonà w 1991 r. przez ustaw o rewaloryzacji. Okresy te zosta y podzielone na sk adkowe i niesk adkowe, przy czym wyraênie preferowane sà okresy sk adkowe, podlegajàce zaliczaniu do sta u pracy bez adnych ograniczeƒ. Za okresy sk adkowe ustawa o emeryturach i rentach z FUS uwa a przede wszystkim: przypadajàce od dnia 1 stycznia 1999 r. okresy ubezpieczenia przebyte mi dzy 15 listopada 1991 r. a 1 stycznia 1999 r. okresy op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne w wysoko- 19

Êci okreêlonej w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie przepisów o organizacji i finansowaniu ubezpieczeƒ spo ecznych, w odr bnych przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym lub ubezpieczeniu spo ecznym, w przepisach Prawa o adwokaturze oraz w przepisach o zatrudnieniu i przeciwdzia aniu bezrobociu niektóre okresy przypadajàce przed dniem 15 listopada 1991 r., za które op acono sk adk lub za które nie by o obowiàzku op acania sk adek. Poni ej prezentujemy okresy sklasyfikowane w ustawie o emeryturach i rentach z FUS jako sk adkowe. Przedstawiajàc je, wykraczamy cz sto poza czysto ustawowy zapis. Okresy sk adkowe Przy ustalaniu prawa do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy oraz wysokoêci tego Êwiadczenia uwzgl dnia si nast pujàce okresy sk adkowe: 1) ubezpieczenia a wi c: okresy op acania sk adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz okresy nieop acania sk adek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru sk adek; zarówno wtedy, gdy tytu podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym istnia do koƒca roku kalendarzowego, jak równie wtedy, gdy usta przed koƒcem roku, lecz po op aceniu sk adek od rocznej podstawy wymiaru. Zgodnie z ustawà systemowà roczna podstawa wymiaru sk adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe nie mo e byç wy sza od kwoty odpowiadajàcej trzydziestokrotnoêci prognozowanego przeci tnego miesi cznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. Kwota ta wynosi a: w 1999 r. 50 375,00 z, w 2000 r. 54 780,00 z, w 2001 r. 62 940,00 z, w 2002 r. 64 620,00 z, w 2003 r. 65 850,00 z, 2) op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne w wysokoêci okreêlonej w przepisach o organizacji i finansowaniu ubezpieczeƒ spo ecznych, w przepisach wymienionych w art. 195 pkt 1-4 i 8 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, w przepisach o adwokaturze, w przepisach o zatrudnieniu i przeciwdzia aniu bezrobociu oraz w przepisach o pomocy spo ecznej, a wi c okresy op acania sk adek na zasadach obowiàzujàcych mi dzy 15 listopada 1991 r. a 1 stycznia 20

1999 r. na podstawie przepisów dotyczàcych ubezpieczenia spo ecznego pracowników, innych poszczególnych grup zawodowych, a tak e osób bezrobotnych lub osób obj tych pomocà spo ecznà, 3) zaliczone do okresów ubezpieczenia spo ecznego duchownych: a) okresy pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne za ca y okres podlegania temu ubezpieczeniu, b) okresy przebywania duchownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez duchownych dzia alnoêci duszpasterskiej wêród Polonii, przypadajàce po dniu 14 listopada 1991 r., do dnia wejêcia w ycie ustawy (tj. do 1 stycznia 1999 r.), 4) czynnej s u by wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorz dne albo okresy zast pczych form tej s u by; o nierzami w czynnej s u bie wojskowej sà osoby, które: a) odbywajà: zasadniczà s u b wojskowà, nadterminowà zasadniczà s u b wojskowà, çwiczenia wojskowe, przeszkolenie wojskowe, okresowà s u b wojskowà, b) pe nià s u b wojskowà w razie og oszenia mobilizacji w czasie wojny oraz c) pe nià zawodowà s u b wojskowà jako s u b sta à lub kontraktowà albo kandydackà, 5) dzia alnoêci kombatanckiej, dzia alnoêci równorz dnej z tà dzia- alnoêcià, a tak e okresy zaliczane do okresów tej dzia alnoêci oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, okreêlone w przepisach ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach b dàcych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. z 1997 r. nr 142, poz. 950 z póên. zm.), Wskazany okres musi byç udowodniony odpowiednimi zaêwiadczeniami, wydawanymi przez Kierownika Urz du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. 6) okresy pe nionej w Polsce s u by: a) w Policji (Milicji Obywatelskiej), b) w Urz dzie Ochrony Paƒstwa, Agencji Bezpieczeƒstwa Wewn trznego i Agencji Wywiadu (w organach bezpieczeƒstwa publicznego), c) w Stra y Granicznej, 21

d) w S u bie Wi ziennej, e) w Paƒstwowej Stra y Po arnej, f) w S u bie Celnej, g) w Biurze Ochrony Rzàdu, 7) okresy pobierania zasi ku macierzyƒskiego, 8) okresy osadzenia w wi zieniach lub w innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na mocy skazania albo bez wyroku po dniu 31 grudnia 1956 r. za dzia alnoêç politycznà, Dowodem potwierdzajàcym okres osadzenia w wi zieniach lub w innych miejscach odosobnienia po dniu 31 grudnia 1956 r. na mocy skazania z przyczyn politycznych jest zaêwiadczenie wydane przez Prezesa Sàdu Wojewódzkiego, a poczàwszy od 1 stycznia 1999 r. przez Prezesa Sàdu Okr gowego. Okresy osadzenia w tych miejscach bez wyroku potwierdza Szef Urz du Ochrony Paƒstwa, a poczàwszy od 29 paêdziernika 1999 r. Prezes Instytutu Pami ci Narodowej Komisji Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. 9) zatrudnienia za granicà osób, które w tym czasie nie by y obywatelami polskimi, je eli powróci y do kraju po dniu 22 lipca 1944 r. i zosta y uznane za repatriantów. Okresy te uwzgl dnia si wy àcznie wówczas, gdy osoby, o których mowa w przepisie, stale zamieszkujà na terenie Rzeczypospolitej Polskiej oraz gdy z tytu u tych okresów nie jest wyp acane Êwiadczenie rentowe z instytucji zagranicznej inne ni renta z ubezpieczenia dodatkowego. Za repatrianta uwa a si cudzoziemca narodowoêci polskiej lub pochodzenia polskiego, który powróci do Polski z zamiarem osiedlenia si na sta e, uzyskujàc na to zezwolenie w adz polskich, Dokumentami potwierdzajàcymi status repatrianta sà: wiza repatriacyjna udzielona na podstawie ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach przekroczenie granicy polskiej na jej podstawie przesàdza bowiem o nabyciu obywatelstwa polskiego z mocy art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. nr 10, poz. 49 z póên. zm.), zaêwiadczenie organu administracji (wojewody) potwierdzajàce nabycie obywatelstwa polskiego na podstawie art. 12 ustawy o obywatelstwie polskim, decyzja Ministra Spraw Wewn trznych i Administracji o uznaniu za obywatela polskiego, wydana w trybie art. 109 ust. 3 ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. nr 114, poz. 739 z póên. zm.). 22

10) Êwiadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i zwiàzków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiàzujàcych do kwietnia 1989 r. Okresy te mogà byç udowadniane dokumentami lub zeznaniami Êwiadków. Oceny tych dokumentów i zeznaƒ dokonuje w drodze decyzji Kierownik Urz du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, zgodnie z przepisami ustawy powo anej w punkcie 5. Okresy ubezpieczenia wymienione w punkcie 1 podlegajà uwzgl dnieniu na podstawie informacji zarejestrowanych na koncie ubezpieczonego. Natomiast okresy wymienione w punktach 2-9 organ rentowy uwzgl dni wy àcznie w oparciu o dokumenty (zaêwiadczenia) lub wpisy w legitymacji ubezpieczeniowej albo orzeczenie sàdu. Za okresy sk adkowe uwa a si równie przypadajàce przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy, za które by a op acona sk adka lub za które nie by o obowiàzku op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne. Sà to: 1) okresy zatrudnienia po ukoƒczeniu 15 roku ycia: a) na obszarze paƒstwa polskiego w wymiarze nie ni szym ni po- owa pe nego wymiaru czasu pracy, je eli w czasie tych okresów pracownik pobiera wynagrodzenie lub zasi ki z ubezpieczenia spo ecznego: chorobowy, macierzyƒski lub opiekuƒczy (pod poj ciem paƒstwo polskie nale y równie rozumieç tereny wchodzàce w sk ad paƒstwa polskiego przed ustaleniem jego obecnych granic), b) obywateli polskich za granicà w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i urz dach konsularnych, w sta ych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach lub misjach specjalnych, a tak e w polskich placówkach, instytucjach lub przedsi biorstwach, do których zostali skierowani; dotyczy to równie cz onków rodziny delegowanego lub skierowanego pracownika, którzy podj li zatrudnienie w tych placówkach w czasie pobytu za granicà, c) obywateli polskich za granicà w organizacjach mi dzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w zak adach, do których zostali skierowani w ramach wspó pracy mi dzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodà w aêciwych w adz polskich; zgoda nie jest wymagana w odniesieniu do pracowników, którzy wyjechali za granic przed dniem 9 maja 1945 r. Okresy tego zatrudnienia uwzgl dnia si pod warunkiem sta ego zamieszkania zainteresowanego na obszarze paƒstwa polskiego. Okresów tych nie uwzgl dnia si przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ, je eli z ich tytu u przys uguje Êwiadczenie rentowe z instytucji zagranicznej inne ni renta z ubezpieczenia dodatkowego, 23

d) obywateli polskich za granicà u innych pracodawców zagranicznych, je eli w okresie pracy by y op acane sk adki na ubezpieczenie spo eczne w Polsce, 2) okresy pracy przymusowej: a) wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie II wojny Êwiatowej, b) wykonywanej na obszarze Zwiàzku Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie od dnia 17 wrzeênia 1939 r. do dnia 31 grudnia 1956 r., c) wykonywanej na rozkaz w adz alianckich w okresie do dnia 31 grudnia 1945 r., d) wykonywanej w kopalniach w gla, kamienio omach, zak adach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu oraz batalionach budowlanych podczas odbywania s u by wojskowej w Wojsku Polskim, 3) okresy zatrudnienia m odocianych na obszarze paƒstwa polskiego na warunkach okreêlonych w przepisach obowiàzujàcych przed dniem 1 stycznia 1975 r., Przy udowadnianiu okresów tej pracy dopuszcza si zeznania Êwiadków. Natomiast Êrodkami dowodowymi, stwierdzajàcymi wykonywanie przed dniem 1 stycznia 1975 r. pracy na podstawie umowy o nauk zawodu, o przyuczenie do okreêlonej pracy, o odbywanie sta u wst pnego mogà byç te umowy albo zaêwiadczenia zak adu pracy potwierdzajàce zawarcie takich umów lub Êwiadectwa pracy. 4) okresy pracy wykonywanej w czasie odbywania na obszarze paƒstwa polskiego kary pozbawienia wolnoêci, kary aresztu za wykroczenie oraz w czasie tymczasowego aresztowania w wymiarze czasu nie ni szym ni po owa pe nego wymiaru czasu pracy okreêlonego dla takiej pracy, 5) okresy niewykonywania zatrudnienia po jego ustaniu, je eli za te okresy na podstawie przepisów Kodeksu pracy zosta o wyp acone wynagrodzenie lub odszkodowanie, 6) okresy czasowego pozostawania bez pracy na obszarze paƒstwa polskiego z powodu niemo noêci jej otrzymania lub niemo noêci podj cia szkolenia zawodowego, w tym okresy pobierania zasi ków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasi ków dla bezrobotnych oraz zasi ków szkoleniowych z Funduszu Pracy, 7) okresy sprawowania mandatu pos a lub senatora w paƒstwie polskim, 24

8) okresy internowania na podstawie art. 42 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz.U. nr 29, poz. 154 z póên. zm.), 9) okresy wykonywania dzia alnoêci twórczej lub artystycznej na obszarze paƒstwa polskiego: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których ubezpieczony by zwolniony od op acania sk adki, b) przypadajàcej przed dniem 1 stycznia 1974 r., uznane przez Komisj do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, dzia ajàcà przy ministrze w aêciwym do spraw kultury, pod warunkiem e twórca lub artysta op aca sk adki na ubezpieczenie spo eczne po dniu 31 grudnia 1973 r., 10) okresy pracy adwokatów na obszarze paƒstwa polskiego: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, 11) okresy wykonywania na obszarze paƒstwa polskiego pracy nak adczej: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego z tego tytu u, je eli w tych okresach osoba wykonujàca takà prac uzyskiwa a wynagrodzenie w wysokoêci co najmniej po owy obowiàzujàcego najni szego wynagrodzenia, okreêlonego na podstawie Kodeksu pracy, 12) okresy pracy na obszarze paƒstwa polskiego w rolniczych spó dzielniach produkcyjnych i w innych spó dzielniach zrzeszonych w Centralnym Zwiàzku Spó dzielni Produkcyjnych, w zespo owych gospodarstwach rolnych spó dzielni kó ek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Zwiàzku Rolników, Kó ek i Organizacji Rolniczych oraz pracy na rzecz tych spó dzielni: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego z tego tytu u, 25

13) okresy pracy na obszarze paƒstwa polskiego wykonywanej na rzecz jednostek gospodarki uspo ecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub zlecenia oraz wspó pracy przy wykonywaniu takiej umowy: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego i okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, b) wykonywanej przed dniem 1 stycznia 1976 r., je eli umowa odpowiada a warunkom ubezpieczenia obowiàzujàcym w tym dniu, 14) okresy pozarolniczej dzia alnoêci gospodarczej na obszarze paƒstwa polskiego: a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego i okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, b) prowadzonej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia z tego tytu u, je eli prowadzenie dzia alnoêci gospodarczej odpowiada o warunkom ubezpieczenia, 15) okresy wspó pracy przy prowadzeniu pozarolniczej dzia alnoêci gospodarczej na obszarze paƒstwa polskiego obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego oraz okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 16) ubezpieczenia spo ecznego duchownych na obszarze paƒstwa polskiego, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 17) okresy pobierania stypendium sportowego z tytu u wyczynowego uprawiania sportu na obszarze paƒstwa polskiego, po ukoƒczeniu 15 roku ycia, z wyjàtkiem okresów pobierania stypendium przez osoby uczàce si lub studiujàce w systemie studiów dziennych. Wi kszoêç z okresów sk adkowych przebytych przed dniem 15 listopada 1991 r. podlega uwzgl dnieniu na podstawie dokumentów (za- Êwiadczeƒ) albo wpisów w legitymacji ubezpieczeniowej lub orzeczeƒ sàdu. Zeznania Êwiadków mogà stanowiç Êrodek dowodowy przy ustalaniu okresów zatrudnienia na obszarze paƒstwa polskiego po ukoƒczeniu 15 lat (punkt 1a), okresów pracy przymusowej wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec, na obszarze ZSRR i na rozkaz w adz alianckich (punkt 2a-c) oraz zatrudnienia m odocianych (punkt 3). 26

Przy ustalaniu prawa do renty (oraz jej wysokoêci) nie uwzgl dnia si, przypadajàcych zarówno do dnia 31 grudnia 1998 r., jak i po tej dacie, okresów podlegania obowiàzkowemu ubezpieczeniu, za które p atnik, zobowiàzany do op acania sk adek na w asne ubezpieczenie spo eczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe, nie op aci sk adek. Okresy niesk adkowe Oprócz okresów sk adkowych przy ustalaniu prawa do renty uwzgl dnia si równie okresy niesk adkowe. Okresami takimi sà: 1) okresy pobierania: a) wynagrodzenia za czas niezdolnoêci do pracy wyp aconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, b) zasi ków z ubezpieczenia spo ecznego: chorobowego lub opiekuƒczego, c) Êwiadczenia rehabilitacyjnego, d) Êwiadczeƒ wymienionych pod lit. b i c po ustaniu obowiàzku ubezpieczenia, 2) okresy pobierania renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy nie ni szym ni po owa obowiàzujàcego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiàzku ubezpieczenia spo ecznego z innego tytu u, 3) okresy niewykonywania zatrudnienia po jego ustaniu, je eli za te okresy, na podstawie Kodeksu pracy, zosta o wyp acone odszkodowanie, 4) niewykonywania pracy w okresie przed dniem 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych, nie wi cej jednak ni 5 lat, Okres ten mo e byç udowodniony dokumentami lub zeznaniami Êwiadków, których oceny w drodze decyzji dokonuje Kierownik Urz du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. 5) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezp atnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezp atnych urlopów dla matek pracujàcych opiekujàcych si ma ymi dzieçmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezp atnych oraz okresy niewykonywania pracy spowodowane opiekà nad dzieckiem: a) w wieku do lat 4 w granicach do 3 lat na ka de dziecko oraz àcznie, bez wzgl du na liczb dzieci do 6 lat, 27

b) na które, ze wzgl du na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny, przys uguje piel gnacyjny zasi ek rodzinny dodatkowo w granicach do 3 lat na ka de takie dziecko, 6) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy opieki piel gnacyjnej nad inwalidà wojennym zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za ca kowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, sprawowanej przez cz onka jego rodziny w wieku powy ej 16 lat, który w okresie sprawowania opieki nie osiàgnà przychodu przekraczajàcego miesi cznie po ow najni szego wynagrodzenia, 7) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy niewykonywania pracy, w granicach do 6 lat, spowodowane koniecznoêcià opieki nad innym ni dziecko cz onkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za ca kowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo uznanym za osob niepe nosprawnà w znacznym stopniu, sprawowanej przez cz onka jego rodziny w wieku powy ej 16 lat, który w okresie sprawowania tej opieki nie osiàga przychodu przekraczajàcego miesi cznie po ow najni szego wynagrodzenia, Nale y zwróciç uwag, e okresy wymienione w punktach 5, 6 i 7 zosta y w porównaniu do stanu prawnego obowiàzujàcego przed dniem 1 stycznia 1999 r. obwarowane dodatkowym warunkiem. Otó okresy te stanowià okresy niesk adkowe wy àcznie wówczas, gdy przypadajà przed nabyciem prawa do renty (lub emerytury). 8) okresy urlopu bezp atnego oraz przerw w zatrudnieniu w razie nieudzielenia urlopu bezp atnego ma onkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urz dach konsularnych, w sta ych przedstawicielstwach przy ONZ i w innych misjach specjalnych za granicà, w instytutach, oêrodkach informacji i kultury za granicà, 19) okresy nauki w szkole wy szej na jednym kierunku pod warunkiem ukoƒczenia tej nauki w wymiarze okreêlonym w programie studiów, 10) okresy studiów doktoranckich i aspirantury naukowej, w wymiarze okreêlonym w decyzji o ich utworzeniu, 11) okresy asystenckich studiów przygotowawczych, 12) okresy dokszta cania zawodowego lekarzy w klinikach akademii medycznych i oddzia ach instytutów naukowych w charakterze wolontariusza w granicach do 1 roku, 28