POROSTY (GRZYBY LICHENIZOWANE) WYSOCZYZNY POLANOWSKIEJ THE LICHENS (LICHENICOLOUS FUNGI) OF WYSOCZYZNA POLANOWSKA DISTRICT

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 7 2010 POROSTY (GRZYBY LICHENIZOWANE) WYSOCZYZNY POLANOWSKIEJ THE LICHENS (LICHENICOLOUS FUNGI) OF WYSOCZYZNA POLANOWSKA DISTRICT Ireneusz Izydorek Słowiński Park Narodowy ul. Bohaterów Warszawy 1A 76-214 Smołdzino i.izydorek @ slowinskipn.pl ABSTRACT In this work the biota of lichenized Ascomycetes of the Wysoczyzna Polanowska District in northern Poland is presented. The distribution of species, and some ecological elements were studied. The lichen biota of this region comprises 279 species; some interesting are: Acrocordia gemmata, Bacidina assulata, Gyalecta ulmi, Loxospora elatina, Lobaria pulmonaria, Lecidea nylanderi, Parmeliopsis hyperopta, Pertusaria hymenea, Thelotrema lepadinum. Słowa kluczowe: porosty, północna Polska, gatunki wykaz i rozmieszczenie, analiza ekologiczna Key words: lichens, N Poland, species list and distribution, ecological analysis WSTĘP Obszar Wysoczyzny Polanowskiej jest częścią makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie, wchodzącego w skład podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Kondracki 1980). Mezoregion ten zajmuje niŝszą, nachyloną ku Bałtykowi część skłonu wyniesień polodowcowych i stanowi region przejściowy pomiędzy równinami przymorskimi oraz połoŝonymi wyŝej wzniesieniami Pojezierza Bytowskiego. Jego wydłuŝony kształt rozciąga się mniej więcej równoleŝnikowo na przestrzeni ok. 95 km, od doliny górnej Radwi na zachodzie po misę jeziora Jasień na wschodzie. Zajmuje powierzchnię ok. 1700 km 2. Pod względem geobotanicznym omawiany teren jest częścią Okręgu Wałecko- Drawskiego w krainie Pojezierze Pomorskie (Szafer 1972). Według Matuszkiewicza (1993) większość jego powierzchni naleŝy do Okręgu Bytowskiego, a tylko zachod- 51

ni skraj do Okręgu Pojezierza Drawskiego, Podokręgu Polanowskiego. Wchodzi on w skład przyrodniczo-leśnej Dzielnicy Koszalińskiej w Krainie Bałtyckiej (Mroczkiewicz 1952). Według podziału Prawdzica (1965) większa część badanego terenu leŝy w obrębie krainy klimatycznej Północny Pas Pojezierza Pomorskiego, tylko jego fragment południowo-wschodni wchodzi w skład krainy Pojezierze Miastecko-Bytowskie. Wysoczyzna Polanowska ma nieprzeciętne walory przyrodnicze. Jej najbardziej interesujące tereny objęto ochroną. Znajduje się na niej siedem zatwierdzonych rezerwatów przyrody oraz część obszaru Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Ustawową ochroną objętych jest takŝe wiele okazałych drzew i kilka głazów narzutowych (Izydorek 1987, Szadkowska-Izydorek i in. 2001). Do podjęcia badań w 1976 roku stosunki lichenologiczne na Wysoczyźnie Polanowskiej nie były szczegółowo rozpoznane. W okresie powojennym opublikowano jedynie fragmentaryczne dane o występowaniu kilkunastu gatunków, głównie we wschodniej części tego obszaru (Tobolewski 1962a, b, 1966, 1979, Tobolewski, Kupczyk 1974, 1976, 1977). W opracowaniach jeszcze starszych (Lettau 1912, 1919, Hillmann, Grummann 1957) nie znaleziono informacji o porostach tego terenu. Część uzyskanych wyników opublikowano (Izydorek 1982, 1987, 1996, Szadkowska-Izydorek i in. 2001), a całość materiałów inwentaryzacyjnych (wykaz gatunków i ich stanowisk), które zebrano w początkowym okresie badań (lata 1976- -1980), bez późniejszych korekt nomenklatorycznych i weryfikacji oznaczeń, udostępniono do wykorzystania w rozprawie o stosunkach lichenologicznych Pomorza (Fałtynowicz 1992). Celem pracy jest przedstawienie własnych wyników badań stanu lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej. Artykuł obejmuje zestawienie listy odnalezionych gatunków wraz z liczbą i rozmieszczeniem ich stanowisk, a takŝe analizę stosunków ekologicznych porostów tego regionu. METODA Szczegółowe badania podjęto w 1976 roku. Okres intensywnej inwentaryzacji trwał do 1980 roku. Dane inwentaryzacyjne uzupełniano jeszcze w kolejnych latach. Cezurę czasową prezentowanych w pracy wyników badań stanowi rok 1996. Za stanowisko przyjęto obszar o powierzchni nie przekraczającej 1 km 2 (tj. mieszczący się w 1/100 części kwadratu systemu ATPOL). Spisując gatunki i zbierając ich plechy na określonej wyŝej powierzchni, starano się uwzględnić moŝliwie jak największą liczbę róŝnorodnych siedlisk i podłoŝy porostów. W kompleksach leśnych szczególną uwagę zwrócono na enklawy starych drzewostanów liściastych i mieszanych. Z badań wyłączono obszary zurbanizowane oraz centra większych wsi. Listy gatunków przyporządkowywano konkretnym rodzajom podłoŝy. Określano równieŝ niektóre cechy tych podłoŝy (typ skały i podłoŝa naziemnego, gatunek forofitu, rodzaj martwego drewna) oraz miejsca ich występowania (siedliska). KaŜde stanowisko oznaczano kolejnym numerem roboczym i nanoszono na mapy (drzewostanowe lub topograficzne; ryc. 1 oraz wykaz stanowisk). Następnie lo- 52

53

kalizowano je na siatce kwadratów przyjętych dla Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce ATPOL (Zając 1978). W terenie zaznaczano na mapach równieŝ połoŝenie poszczególnych miejsc (punktów badawczych), z których spisywano gatunki. Zebrane materiały zielnikowe umoŝliwiły sprawdzenie i korektę oznaczeń między innymi metodą chromatografii cienkowarstwowej. Przy pomocy TLC weryfikowano oznaczenia gatunków z następujących rodzajów: Lecidea, Lepraria (tylko część zbiorów), Ochrolechia, Pertusaria, Trapeliopsis. Zielnik zdeponowano w Instytucie Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku (SLTC). Nazewnictwo gatunków przyjęto głównie za Fałtynowiczem (2003). W kilku przypadkach uwzględniono nazwy według: Blanco i in. (2004a, b), Kauff, Büdel (2005), Santesson i in. (2004), Søchting i in. (2002). UŜywane w pracy określenie siedliska odniesiono do wyodrębniających się ekologicznie i przestrzennie elementów środowiska przyrodniczego zarówno o charakterze naturalnym, jak i półnaturalnym oraz antropogenicznym. W szczegółowej bazie danych lichenobioty Wysoczyzny Polanowskiej wyróŝniono następujące typy siedlisk: lasy liściaste i mieszane (buczyny, dąbrowy, grądy), olszyny (olsy, łęgi), bory sosnowe (suche, świeŝe, wilgotne i bagienne), młodniki (uprawy) sosnowe, torfowiska wysokie (mszary wysokotorfowiskowe w terminalnych fazach rozwoju), murawy psammofilne, teren otwarty (łąki, pastwiska, miedze, odłogi, nieuŝytki ), przydroŝa, osady i ich gruzowiska (Izydorek 1983). W prezentowanej pracy, ze względu na wymagania edytorskie, nakazujące daleko idącą zwięzłość treści tabeli z wykazem taksonów, naleŝało część wymienionych wyŝej siedlisk pogrupować w miarę spójne jednostki. Rubryka lasy (deciduous forests) zawiera siedliska lasów liściastych i mieszanych oraz olszyn, rubryka bory, torfowiska (pine forests, moores) siedliska borów sosnowych i ich upraw oraz mszary wysokotorfowiskowe porośnięte sosną, rubryka drogi (roads) odpowiada tylko przydroŝom, rubryka teren otwarty (open area) mieści takŝe murawy psammofilne, rubryka wioski, osady (villages, settlements) zawiera równieŝ pozostałe po osadach ruiny i gruzowiska. Określenie podłoŝe to substrat kolonizowany przez porosty. Częstość występowania gatunków oszacowano na podstawie pięciu wyróŝnionych klas frekwencji: bardzo rzadkie 1-3 stanowiska, rzadkie 4-10, dość częste 11-20, częste 21-50, pospolite > 50. WYNIKI BADAŃ Analiza taksonomiczna i wybrane dane liczbowe Podczas pierwszej prezentacji wyników badań (Izydorek 1983) podano 249 gatunków. Weryfikacja nomenklatury, ujęć systematycznych i korekta oznaczeń materiałów zebranych w latach 1976-1983 oraz uzupełnienia zbiorów dokonane w latach 1984-1996 wzbogaciły tę liczbę o 29 gatunków. Na badanym terenie stwierdzono występowanie łącznie 278 gatunków (w tym 3 nielichenizowanych), co stanowi ok. 52% lichenobioty Pomorza Zachodniego (Fałtynowicz 1992). 54

Udział taksonów wyŝszej rangi, który jest następujący: liczba rodzajów = 93, liczba rodzin = 28 (plus Lichenes imperfecti oraz saprobionty), pozostaje podobny do porównywalnych powierzchniowo obszarów północno-zachodniej części Polski (Fałtynowicz, Tobolewski 1989, Pojezierze Kaszubskie, niepublikowane materiały własne z terenów: Równiny Słupskiej, Wysoczyzny Damnickiej, Wysoczyzny śarnowieckiej). Liczbą przedstawicieli wyróŝniają się zwłaszcza takie rodziny, jak: Cladoniaceae, Lecideaceae, Lecanoraceae i Pameliaceae. To w nich skupia się ponad 50% gatunków badanego terenu. Z kolei do najliczniej reprezentowanych rodzajów naleŝą: Cladonia, Lecanora i Pertusaria. Analiza częstości występowania porostów w wyróŝnionych pięciu klasach frekwencji pozwala stwierdzić, Ŝe na terenie Wysoczyzny Polanowskiej najliczniejszą grupę tworzą taksony, których liczba stanowisk nie przekracza dziesięciu (a więc bardzo rzadkie i rzadkie). Jest ich w sumie 139 (odpowiednio: 86 i 53), co stanowi 48% całości lichenobioty obszaru. Zwraca uwagę szczególnie wysoka liczba taksonów bardzo rzadkich. Jak moŝna sądzić, wynika to, przynajmniej po części, z destrukcyjnych przekształceń naturalnego środowiska. Grupa ta składa się bowiem w głównej mierze z porostów, które odnajdowano w ustabilizowanych ekosystemach, a zwłaszcza w zanikających juŝ enklawach starych kompleksów leśnych. Ponadto niektóre gatunki z tej grupy wiąŝą swój byt jednak z siedliskami i podłoŝami antropogenicznymi (np.: Aspicilia cinerea, Thelocarpon laureri, Psilolichia lucida). W wyŝszych klasach frekwencji znalazły się następujące liczby taksonów: dość częste 35, częste 60, pospolite 50. Podobnie jak na innych obszarach NiŜu polskiego, najliczniej reprezentowaną grupą ekologiczną są porosty osiedlające się na korze drzew i krzewów (por. np. Fałtynowicz, Tobolewski 1989, Lipnicki, Tobolewski 1991, Cieśliński 2003). PrzewaŜająca część z nich 102 gatunki (106 taksonów), to epifity obligatoryjne. Do liczby tej naleŝy dodać jeszcze 68 kolejnych gatunków porostów, które poza forofitami występują na badanym terenie równieŝ na podłoŝach innego typu. Z kory jako podłoŝa korzysta więc razem 170 gatunków (174 taksony). Martwe drewno zasiedlają łącznie 74 gatunki (75 taksonów). W tym przypadku tylko niewielką ich część (14 gatunków) stwierdzono wyłącznie na takim podłoŝu. Grupa porostów naziemnych liczy 56 gatunków. Nieco większa część z nich (31 gatunków) wiąŝe się równieŝ z martwym drewnem, korą forofitów i podłoŝami skalnymi. Na naturalnych oraz antropogenicznych podłoŝach skalnych stwierdzono łącznie 87 gatunków. Wśród nich tylko na głazach i kamieniach odnotowano 35, a wyłącznie na betonie, zaprawie murarskiej, ceramice budowlanej itp. 15. Liczba pozostałych gatunków stricte epilitycznych, które wegetują zarówno na naturalnych, jak i na antropogenicznych podłoŝach skalnych, wynosi 10. Następnych 27 gatunków występowało ponadto równieŝ na podłoŝach innego typu niŝ skalne. Udział liczbowy gatunków (taksonów) w wyróŝnionych typach siedlisk jest następujący: lasy 150, bory i torfowiska 102, drogi 118 (122 taksony), teren otwarty 146, wioski, osady, gruzowiska 116 (117 taksonów). W tabeli 1 zestawiono liczby taksonów, które odnotowano na czterech rodzajach podłoŝa w wyróŝnionych siedliskach. 55

Tabela 1 Liczby taksonów porostów stwierdzonych w siedliskach na czterech rodzajach podłoŝa Table 1 Number of taxa recorded in habitats on four sorts substratum PodłoŜe Substratum Siedliska Sites Lasy Deciduous forests Bory, torfowiska Pine forests, moores Drogi Roads Teren otwarty Open area Wioski, osady Villages, settlements Kora / Bark 124 60 118 86 66 Drewno / Wood 52 51 41 54 37 Ziemia, humus Ground, humus Beton, głazy Concrete, stones 21 42 7 39 16 26 28 33 48 56 Analiza ekologiczna Porosty epifityczne Porosty epifityczne Wysoczyzny Polanowskiej charakteryzują się w większości przypadków dobrą kondycją biologiczną, a ich plechy bujnym rozwojem. Formy nitkowate (Usnea spp., Bryoria spp.) i krzaczkowate (Ramalina spp., Evernia prunastri, Pseudevernia furfuracea) są dobrze rozwinięte i często osiągają duŝe rozmiary. O dobrej kondycji biologicznej świadczy równieŝ wytwarzanie owocników przez gatunki, które czynią to rzadko. Udało się znaleźć owocujące okazy (w nawiasie podano ich liczbę): Anaptychia ciliaris (2), Hypocnomyce scalaris (7), Hypogymnia physodes (2), Lecanora expallens (1), Parmelia sulcata (6), Parmeliopsis ambigua (2), Pseudevernia furfuracea (2), Usnea subfloridana (1). W zbiorowiskach mezofilnych oraz acydofilnych lasów liściastych i mieszanych znaleziono najwięcej gatunków tego typu porostów; ich łączna liczba wynosi 124. Lasy badanego terenu wyróŝniają się takŝe obecnością gatunków rzadkich na przewaŝającej części obszaru niŝowego Polski, m.in: Acrocordia gemmata, Bacidina assulata, Gyalecta ulmi, Loxospora elatina, Lobaria pulmonaria, Pertusaria hymenea, P. cf. pupillaris. Szczególne znaczenie w udziale porostów, zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym (stopień pokrycia pni), mają tu enklawy przerzedzonych, a więc i prześwietlonych starodrzewów bukowych oraz bukowo-dębowych. Niestety, znaczna ich część osiągnęła w latach osiemdziesiątych XX wieku okres rębności, w związku z czym wiele odnotowanych wówczas stanowisk wyŝej wymienionych oraz innych interesujących gatunków porostów ma obecnie znaczenie tylko historyczne. Wraz z wytrzebionymi wówczas ponadstuletnimi drzewostanami bukowymi i dębowo-bukowymi zniknęły stanowiska takich porostów, jak: Flavoparmelia caperata, Gyalecta ulmi, Hafelia disciformis, Lecanora albella, Lobaria pulmonaria. W trakcie inwentaryzacji prowadzonych w lasach po 1983 roku odno- 56

towywano rzadziej niŝ w okresie wcześniejszym obecność większości przedstawicieli pałecznikowatych (Caliciaceae) oraz takich gatunków, jak: Lecania globulosa, Lecanora intumescens, Peltigera praetextata, Pertusaria coronata, P. flavida, P. hymenea, Pyrenula nitida. Warto jeszcze nadmienić, Ŝe porosty epifityczne występują obficie takŝe na korze drzew tworzących szpalery i aleje przydroŝne. Liczba stwierdzonych gatunków na drzewach tego typu wynosi 98 (102 taksony). Wśród nich na uwagę zasługują takie interesujące pod względem rozmieszczenia w Polsce, jak: Cyphelium inquinans, Lecidea nylanderi, Lecidella flavosorediata, Ochrolechia turneri, Phlyctis agelaea. Lista epifitów związanych z borami sosnowymi (drzewostanami iglastymi) jest podobnie jak w innych regionach niŝowych Polski (porównaj np.: Fałtynowicz, Miądlikowska 1990, Lipnicki 1990, Cieśliński 1995) znacznie uboŝsza i wynosi 60 gatunków. Ubóstwo jakościowe odnosi się przede wszystkim do lichenobioty epifitycznej drzew iglastych, chociaŝ, co warto podkreślić, takŝe w tym przypadku udział ilościowy porostów jest na ogół znaczny. Liczba gatunków i pokrycie pni zwiększają się wraz z wiekiem tych drzew oraz zmniejszaniem się zwarcia ich drzewostanów. Dobrym gatunkiem wyróŝniającym jest tu Imshaugia aleurites (to w borach odnotowano największą liczbę jego stanowisk). Lista gatunków w tego typu siedliskach powiększa się wyraźnie dzięki obecności drzew liściastych głównie brzóz rosnących często przy liniach oddziałowych i duktach leśnych, a takŝe dębów szypułkowych, których pojedyncze, stare okazy pozostawiano na obrzeŝach dawnych zrębów. Podkreślić zwłaszcza naleŝy występowanie włostek (Bryoria spp.) oraz brodaczek (Usnea hirta, U. subfloridana). Porosty te, szczególnie w początkowym okresie badań (lata 1976-1083), na brzozach występowały często i obficie. NajuboŜszym składem gatunkowym porostów spośród wszystkich typów zbiorowisk leśnych tego terenu charakteryzują się olsy i łęgi (olszyny). Ubóstwo jakościowe idzie tu w parze z niewielkim, często wręcz znikomym udziałem ilościowym porostów. Ogółem z tego typu siedliskami wiąŝe się występowanie 41 gatunków; w przeciętnym płacie olszyny występują średnio zaledwie trzy gatunki. Dwa cieniolubne epifity Coenogonium pineti i Opegrapha vulgata odnotowano wyłącznie w tego typu siedliskach. Z zebranego materiału wynika, Ŝe porosty epifityczne badanego terenu odnaleziono na pniach i gałęziach 24 gatunków forofitów. Lichenobiota kilku z nich zasługuje na szczegółowe omówienie. Na sośnie zwyczajnej, która jest najliczniejszym składnikiem drzewostanów Wysoczyzny Polanowskiej, stwierdzono zaledwie 28 gatunków. Wśród nich przewaŝają (ze względu na liczbę stanowisk oraz udział ilościowy) porosty ubikwistyczne: Cladonia coniocraea, Lecanora conizaeoides, a zwłaszcza Hypogymnia physodes. DuŜą rolę odgrywają tu równieŝ takie chrobotki, jak: Cladonia digitata i C. macilenta oraz porosty światłoŝądne: Hypocenomyce scalaris i Pseudevernia furfuracea. Często i dość często z korą tego drzewa wiąŝą się takŝe (w nawiasach podano liczbę stanowisk odnotowanych na sośnie): Platismatia glauca (26), Lepraria incana (25), Imshaugia aleurites (22), Parmeliopsis ambigua (22), Bryoria fuscescens (16) i Usnea hirta (15). Natomiast z grupy gatunków bardzo rzadkich na badanym terenie trzeba wymienić: Cladonia squamosa (1), Hypocenomyce anthracophila (1) i Hypogymnia farinacea (2). 57

Brzoza brodawkowata jest częstym, domieszkowym elementem borów sosnowych oraz zbiorowisk lasów liściastych. Jako podłoŝe porostów odgrywa istotną rolę, zwłaszcza rosnąc przy liniach oddziałowych i gruntowych drogach leśnych. Lichenobiota brzozy składa się z 65 gatunków i ustępuje liczebnością tylko lichenobiotom dębu, buka oraz klonu zwyczajnego. Na brzozach, o czym juŝ wspomniano, odnotowywano często porosty wielkolistkowate, nitkowate i krzaczkowate, a w tym wszystkie epifityczne chrobotki. Spośród gatunków bardziej interesujących moŝna wymienić: Cetraria sepincola, Hypogymnia farinacea, Lecidea nylanderi i Parmeliopsis hyperopta. Dąb (głównie Quercus robur, rzadko Q. x intermedia) ma najliczniejszą jakościowo biotę porostów. Łącznie obejmuje ona 102 gatunki. Lista gatunków, które jako epifity wiąŝą się wyłącznie z korą dębów, jest równieŝ najdłuŝsza (8). Są to: Arthonia vinosa, Biatora chrysantha, Cliostommum corrugatum, Gyalecta ulmi, Micobilimbia pilularis, Ramalina baltica, Schismatomma pericleum, Thelotrema lepadinum. Dąb jest waŝnym składnikiem przede wszystkim acydofilnych i mezofilnych zbiorowisk leśnych, ale występuje równieŝ (o czym juŝ wspomniano) w płatach borów mieszanych, a takŝe, pojedynczo, w obrębie monokultur sosnowych. Znaczenie pni dębów jako podłoŝy dla porostów wyraźnie rośnie wraz z wiekiem poszczególnych okazów tych drzew, przy czym mniej istotny wydaje się typ fitocenozy, w której skład wchodzą. Skład gatunkowy oraz stopień pokrycia pni dębów są bowiem zwykle niezaleŝne od tego, czy jest to fitocenoza borowa, czy leśna. Jak wynika ze zbieranych w terenie informacji o stopniach nasłonecznienia, waŝnym czynnikiem wpływającym na wysoką jakość wegetacji porostów jest tu umiarkowane oświetlenie wnętrza lasu. Bujny rozwój porostów i bogactwo gatunkowe odnoszą się głównie do form proszkowatych i skorupkowatych. W latach 1976-1983 zwracał równieŝ uwagę częsty i liczny udział przedstawicieli rodziny pałecznikowatych (Caliciaceae). Liczba występujących na korze buka gatunków porostów ustępuje wielkością jedynie tej, która obejmuje lichenobiotę epifityczną dębów. Listy gatunków obu porównywanych podłoŝy są takŝe podobne. W sumie na pniach buka występuje 95 gatunków, z których 6 naleŝy do jego epifitów wyłącznych: Bacidia rosella, Opegrapha vermicellifera, Pertusaria hymenea, P. cf. pupillaris, Tephromela atra, Trapeliopsis viridescens. Optymalne warunki rozwoju na bukach znajdują przedstawiciele rodzajów Pertusaria i Ochrolechia, a takŝe: Acrocordia gemmata, Arthonia radiata, Graphis scripta, Hafelia disciformis, Lobaria pulmonaria, Pyrenula nitida. Pnie buków rosnących w duŝym zwarciu (niezaleŝnie od wieku) są zwykle pozbawione porostów lub ich lichenobiota jest bardzo uboga jakościowo. Natomiast buczyny oraz inne fitocenozy z udziałem buka w wyŝszych klasach wieku (klasy bonitacji: III-IV), o prześwietlonym, ale i osłoniętym przed wiatrem wnętrzu, tworzą optymalne dla wegetacji porostów epifitycznych siedliska leśne. Z drzew przydroŝnych oraz tych, które stanowią podłoŝe porostów poza lasami, wyróŝnia się klon zwyczajny. Liczba wegetujących na nim gatunków stanowi około 68% lichenobioty związanej z tego typu siedliskami. Dwie charakterystyczne cechy porostów drzew przydroŝnych bujny rozwój i bogactwo jakościowe na jednym okazie klonu zwyczajnego ilustrują następujące wartości: 95% pokrycia powierzchni i 42 gatunki. Z korą tego drzewa wiąŝą się takie interesujące gatunki porostów, jak: Bacidia beckhausii, Ochrolechia turneri, Phlyctis agelea, Usnea florida. 58

Porosty epiksyliczne RóŜne postaci martwego drewna zasiedla 75 gatunków porostów. Dla niewielu z nich tego typu podłoŝe ma charakter obligatoryjny (Biatora turgidula, Chaenotheca brunneola, C. xyloxena, Cladonia botrytes, Micarea denigrata, M. melaena, Sclerophora peronella, Strangospora moriformis, S. pinicola, Thelocarpon epibolum, Theloma ocellatum). Ponadto na badanym terenie martwe drewno jest takŝe optymalnym podłoŝem dla: Calicium abietinum, Cladonia cenotea, C. ochrochlora i Vulpicida pinastri. Wśród porostów epiksylicznych licznie reprezentowae są dwie grupy: chrobotki (Cladonia sp.), które zasiedlają przede wszystkim pniaki po ściętych drzewach, oraz przedstawiciele pałecznikowatych (Caliciaceae), które porastają pozbawione kory pnie Ŝywych i martwych drzew. Epiksyliczne chrobotki oraz zwykle im towarzysząca Trapeliopsis flexuosa występują głównie na siedliskach borowych róŝnego typu (od boru suchego do boru bagiennego), w tym przede wszystkim w odnowieniach i młodnikach sosnowych. Natomiast pałecznikowate, a przynajmniej większość przedstawicieli tej rodziny, wiąŝe się częściej z siedliskami zbiorowisk lasów liściastych i mieszanych. Porosty naziemne Ta szeroko ujęta grupa porostów Wysoczyzny Polanowskiej zawiera zarówno te, które znajdowano bezpośrednio na podłoŝu piaszczystym, jak i humusie, torfie oraz innych zalegających na ziemi szczątkach organicznych. Włączono tu takŝe te gatunki, które porastają mchy w przyziemnych warstwach roślinności. Porosty takie przywiązane są przede wszystkim do siedlisk borów sosnowych, występując zarówno w obrębie ustabilizowanych fitocenoz tego typu, jak i w ich młodszych stadiach regeneracyjnych. Preferowane są bory suche oraz świetliste luki w zbiorowiskach mszystych postaci borów świeŝych, a takŝe ich obrzeŝa. Spora liczba gatunków występuje równieŝ we wrzosowiskach, które tworzą najczęściej charakterystyczny okrajek na granicach zbiorowisk borowych oraz w nielicznych na badanym terenie płatach muraw psammofilnych. Tylko niewielka liczba gatunków naziemnych odnotowana została na mszarach torfowisk wysokich (13) i na gruzowiskach (12). Wyjątkowo spotykano je takŝe w kwaśnych buczynach. Większość porostów naziemnych naleŝy do chrobotkowatych (Cladoniaceae) 36 taksonów, ale tylko 11 z nich nie spotkano na innego typu podłoŝach. Są to: Cladonia caespiticia (wyłącznie w runie kwaśnych buczyn), C. cariosa, C. ciliata, C. coccifera, C. crispata, C. incrassata, C. polydactyla, C. rangiformis, C. scabriuscula, C. subulata i C. sulphurina. Do porostów wyłącznie naziemnych naleŝą takŝe: Cetraria ericetorum, C. islandica, Dibaes baeomyces, Peltigera didactyla, P. hymenina, P. polydactylon, P. rufescens, Stereocaulon condensatum i Trapeliopsis aeneofusca. Porosty epilityczne Odsłonięte w sposób naturalny oraz wydobyte z ziemi i zgromadzone po miedzach, Ŝwirowniach, nieuŝytkach oraz w osadach i na ich gruzowiskach kamienie, 59

a takŝe sztuczne (stworzone przez człowieka) podłoŝa skalne, ceramiczne i zawierające węglan wapnia, są substratami, na których stwierdzono dość liczną jak na warunki niŝowe grupę gatunków. Jest ona jednak wyraźnie mniej liczna, szczególnie w odniesieniu do epilitów acydofilnych, od znanej z sąsiedniego Pojezierza Kartuskiego (por. Fałtynowicz, Tobolewski 1989). Autorzy opracowania z porównywanego terenu wymieniają 69 gatunków epilitów acydofilnych. NaleŜy jednak zwrócić uwagę, Ŝe zestawiona przez nich lista gatunków zawiera sporo dat historycznych (około 20), niepotwierdzonych na tym terenie ani w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, ani współcześnie (Fałtynowicz, Kukwa 2006). W związku z rodzajem zajmowanych podłoŝy epility Wysoczyzny Polanowskiej moŝna podzielić na kilka grup: porosty acydofilne, porosty kalcyfilne, porosty bez wyraźnych preferencji względem rodzaju podłoŝa skalnego, porosty głównie acydofilne, ale osiedlające się równieŝ na podłoŝach ceramicznych (wypalane cegły i dachówki) oraz właściwie epibryofity związane z podłoŝem skalnym pośrednio (poprzez mchy). W grupie epilitów acydofilnych na badanym terenie najliczniejszej w gatunki znalazły się takie interesujące porosty, jak: Bacidina inundata, Bacidina chloroticula, Buellia aethalea, Micarea sylvicola, M. lithinella, Stereocaulon dactylophyllum, S. evolutum, S. pileatum, S. saxatile, S. taeniarum, Verrucaria hydrela, Xanthoparmelia mougeotii i przechodzący na podłoŝa antropogeniczne Psilolechia lucida. Większość z nich znajdowano jednak niestety tylko na pojedynczych stanowiskach. Z kolei warto podkreślić równieŝ, Ŝe niektóre gatunki tej grupy występują często: Acarospora fuscata, Candelariella coralliza, Lecanora polytropa, Rhizocarpon polycarpum, Porpidia soredizodes, Xanthoparmelia conspersa oraz dość często: Xanthoparmelia loxodes i Porpidia macrocarpa. Cztery ostatnie spośród wymienionych, a takŝe: Lecidea fuscoatra, Porpidia crustulata, Trapelia coarctata i T. involuta spotykano równieŝ na ceramice budowlanej. Dominującymi przedstawicielami epilitów kalcyfilnych są gatunki szeroko rozpowszechnione: Caloplaca citrina, C. decipiens, Candelariella aurella, Lecanora albescens, L. dispersa, Lecidella stigmatea, Physcia caesia i Verrucaria nigrescens. W tej grupie porostów znalazły się takŝe gatunki na NiŜu rzadsze: Aspicilia calcarea, A. moenium, Caloplaca teicholyta, Lecanora campestris, L. crenulata, Physcia dubia, Rinodina subexigua, Sarcogyne regularis, Xanthoria elegans. Wśród porostów, które odnaleziono na wielu róŝnych rodzajach podłoŝy skalnych, a takŝe podłoŝy innych, występują m.in.: Caloplaca holocarpa, Candelariella vitellina, Cladonia fimbriata, Lepraria vouauxii, Parmelia saxatilis, Phaeophyscia orbicularis, Physcia adscendens, Protoparmeliopsis muralis, Xanthoria parietina. W skład szczególnej grupy epibryofitów naskalnych wchodzą takie taksony, jak: Mixobilimbia sabuletorum, Thelidium zwackhii, Peltigera spp. oraz kilka pospolitych gatunków ubikwistycznych: Cladonia fimbriata, C. glauca, C. macilenta, Hypogymnia physodes. WYKAZ TAKSONÓW Prawidłowość niektórych oznaczeń weryfikowali: Paweł Czarnota (Bacidia, Bacidina, Lecania, Micarea s.l.), Martin Kukwa (Lcidea, Lepraria, Loxospora, Ochrole- 60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

chia, Trapeliopsis), Jolanta Miądlikowska (Peltigera), Magdalena Opanowicz (Stereocaulon), Olga Petrowa (Bryoria), za co składam Im serdeczne podziękowania. Ze względu na wymogi edytorskie zestawienie odnalezionych taksonów ujęto tabelarycznie (tab. 2), zredukowano liczbę przedstawianych parametrów ekologicznych oraz uogólniono (do pola podstawowego kwadratu systemu ATPOL) lokalizację stanowisk. Znakiem oznaczono gatunki, których nie wyróŝniono i nie wymieniono podczas pierwszej prezentacji całości wyników badań (Izydorek 1983), a znakiem gatunki takŝe wówczas niewymieniane, poniewaŝ odnalezione zostały po 1983 roku. LITERATURA Blanco O., Crespo A., Elix J.A., Hawksworth D.L., Lumbsch H.T. 2004a. A molecular phylogeny and a new classification of parmelioid lichen containing Xanthoparmelia-type lichenan (Ascomycota: Lecanorales). Taxon, 53(4): 959-975. Blanco O., Crespo A., Divakar P.K., Esslinger T.L., Hawksworth D., Lumbsch H.T. 2004b. Melanelixia and Malanohalea, two new genera segregated from Melanelia (Parmeliaceae) based on molecular and morphological data. Mycological Research, 108: 873-884. Cieśliński S. 1995. Porosty Puszczy Knyszyńskiej. W: Puszcza Knyszyńska. A. Czerwiński (red.). Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl: 173-202. Cieśliński S. 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce północno-wschodniej. Phytocenosis, 15 (N. S.), Suppl. Cartogr. Geobot., 15: 1-430. Fałtynowicz W. 1992. The lichens of Western Pomerania (NW Poland). An ecogeographical study. Polish Bot. Stud., 4: 1-182. Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland an annotated checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków. Fałtynowicz W., Kukwa M. 2006. Lista porostów i grzybów naporostowych Pomorza Gdańskiego. Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Fałtynowicz W., Miądlikowska J. 1990. Materiały do flory porostów Pomorza Zachodniego (północna Polska). Acta Mycol., 26, 2: 45-64. Fałtynowicz W., Tobolewski Z. 1989. The lichenized Ascomycotina of the Kashuby Lake District, nothern Poland. Fragm. Flor. Geobot., 34, 3-4: 445-521. Hillmann J., Grummann V. 1957. Kryptogamenflora der Mark Brandenburg und angrenzender Gebiete. Bd. VIII. Flechten. Berlin-Nikolassee. Izydorek I. 1982. Materiały do flory porostów Pomorza. Leśnictwo Warcino. Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 1: 229-240. Izydorek I. 1983. Porosty Wysoczyzny Polanowskiej. Uniwersytet Poznański, Poznań, maszynopis pracy doktorskiej. Izydorek I. 1987. Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. (Lichenes) na Pomorzu Zachodnim. Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze, 6: 119-123. Izydorek I. 1996. Materiały do flory porostów rezerwatów przyrody województwa słupskiego (północna Polska). Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 15, 2: 13-22. Kauff F., Büdel B. 2005. Ascoma ontogeny and apothecial anatomy in the Gyalectaceae (Ostropales, Ascomycota) support the re-establishment of the Coenogoniaceae. Bryologist, 108(2): 272-281. Kondracki J. 1980. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Lettau G. 1912. Beiträge zur Lichenflora von Ost- und Westpreussen. Festsch. Preus. Bot. Ver. Königsberg, 53: 17-91. Lettau G. 1919. Nachträge zur Lichenflora von Ost- und Westpreussen. Schrift. Kgl. Phys.- -ökon. Ges. Königsberg, 60: 5-21. 74

Lipnicki L. 1990. Porosty Borów Tucholskich. Acta Mycol., 26, 1: 119-175. Lipnicki L., Tobolewski Z. 1991. Porosty Pojezierza Choszczeńskiego. Acta Mycol., 27, 1: 7-30. Matuszkiewicz J.M. 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Mroczkiewicz L. 1952. Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne. PWRiL, Warszawa. Prawdzic K. 1965. Klimat. W: Województwo koszalińskie, monografia geograficzno-gospodarcza. F. Barciński, B. Krygowski, S. Zajchowska (red.). Instytut Zachodni, Poznań: 81-115. Santesson R., Boberg R., Nordin A., Tønsberg T., Vitikainen O. 2004. Lichen-forming and lichenicolous fungi of Fennoscandia. Museum of Evolution, Uppsala University, Uppsala. Søchting U., Kärnefelt L., Kondratiuk S. 2002. Revision of Xanthomendoza (Teloschistaceae, Lecanorales) based on morphology, anatomy, secondary metabolites and molecular data. Mitt. Inst. Allg. Bot. Hamburg, 30-32: 225-240. Szadkowska-Izydorek M., Izydorek I., Sobisz Z. 2001. Szata roślinna. W: Park krajobrazowy Dolina Słupi (przyroda kultura krajobraz). Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego. T. 5. E. Gerstmannowa (red.). Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk: 59-79. Szafer W. 1972. Szata roślinna Polski NiŜowej. W: Szata roślinna Polski. T. 2. W. Szafer, K. Zarzycki (red.). PWN, Warszawa: 17-188. Tobolewski Z. 1962a, Materiały do flory porostów północno-zachodniej Polski. Fragm. Flor. Geobot., 8, 1: 67-80. Tobolewski Z. 1962b. Materiały do rozmieszczenia porostów z rodziny Caliciaceae (Lichenes) w Polsce. Prace Komis. Biol. PTPN, 24, 2: 1-19. Tobolewski Z. 1966. Rodzina Caliciaceae (Lichenes) w Polsce. Prace Komis. Biol. PTPN, 24, 5: 1-101. Tobolewski Z. 1979. Porosty (Lichenes). Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce, ser. III, 5. PWN, Warszawa-Poznań. Tobolewski Z., Kupczyk B. 1974, 1976, 1977. Porosty (Lichenes). 2-4. Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce, ser. III. PWN, Warszawa-Poznań: 2-1974, 3-1976, 4-1977. Zając A. 1978. ZałoŜenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot., 22, 3: 145-155. Wykaz stanowisk (por. ryc. 1) Ab 98 001. Osowo 2 km na NE 002. ŁuŜki 1,2 km na NW 003. ŁuŜki Ab 99 004. Warcino 2 km na NE (Nakielskie G.) 005. Chomnica koło Kępic 006. Kruszka koło Kępic 007. Kępice 1,5 km na SW 008. Barcino 009. ObłęŜe 010. Kępice 2 km na E 011. śelice 2 km na NE 012. Korzybie na SE 048. Warcino 1 km na E 166. Jabłoniec na E Bb 06 13. Ratajki 14. Stołpie koło Powidza 15. Sierakówko koło Ratajek 16. Sowno 1 km na NE 17. Nacław 2 km na NW (Kłoda) Bb 07 18. Laski Koszalińskie 19. BoŜenice 20. Komorowo 2 km na NE 21. Krąg na W 22. Bukowo 23. Ryszczewko 1,5 km na SE 24. Komorowo 2 km na SE 25. Głębokie 26. Nadbórz k. Nacława 75

27. Świerczyna 28. Świerczyna 3 km na E 29. Brzezie koło Polanowa Bb 08 30. Warblewo 2 km na NW 31. Wielin 2 km na W 32. Rochowo 33. Wielin 34. Wądół (na N od Wielina) 35. Rekówko koło Buszyna 36. Podgóry 2 km na S 37. Buszyno 2 km na SE 38. Mzdowiec 1,5 km na N 39. Chorówko 40. Mzdowiec 41. Pustowo 2 km na NE (Grodzisko) 42. Pustowo 43. Mzdowo 44. Rochowo 2 km na E (Murowaniec) 45. Osowo 1 km na SE (Borzystaw) 46. Borzystaw 1 km na SE 65. Pustowo 2 km na E Bb 09 47. Warcino na S /48. Ab 99/ 49. Warcino 2 km na E 50. Warcino 2 km na SE 51. Kępka 1 km na SW 52. Kępka na N 53. Kępka śelice 54. Biesowice 2 km na NW 55. Biesowice 2 km na N 56. Biesowice 57. Lipnik 2 km na NW 58. Lipnik 3 km na NE (Rozjazd) 59. Nakło 1 km na E 60. Lipnik 1 km na SW 61. Przyjezierze 62. Biesowiczki 63. Ciecholub 1,5 km na N 64. Ciecholub /65. Bb 08/ 66. Przyjezierze 2 km na S 67. Darnowo 68. Darnowo Broczyna 69. Broczyna 70. Zgorzele (Popielewko) Bb 16 71. Rekowo 2,5 km na NWW 72. Rekowo 073. Mostowo 3 km na NE 074. Karsina 3 km na W 075. Osetno koło Rekowa 076. Mostowo 2 km na E 077. Młyniska koło Karsiny 078. Bobrowo 2 km na N (Tropy) Bb 17 079. Chojęcin koło Rekowa 080. Jacinki na SE 081. Polanów na NW (Czajka) 082. Rosocha 083. Cetuń 3 km na SW 084. śabiniec koło Kurowa 085. Chocimino 2 km na SW Bb 18 086. Polanów 1,5 km na E 087. Warblewo 088. Rzeczyca Wielka 089. Międzylesie 090. Biała 091. Przytocko na E Bb 19 092. Tursko 093. Dretyń 2 km na NNW Ac 73 094. Runowo 095. Runowo 2 km na SE 096. Rezerwat Grodzisko Runowo 097. Warcimino 2 km na E 098. Warcimino 099. Warcimino 2 km na S 100. Mikorowo 2 km na NW 101. Wargowo 102. Mikorowo Ac 80 103. Dargacz na SW Ac 81 104. Łysomice 105. Łysomice 2 km na SE 106. Krzynia 107. Krzynia 2 km na SE 108. Henrykowo (Spole) 109. Starnice 2,5 km na SE 110. Dobieszewo 111. Jamrzyno (Leśnia na SE) 112. Niemczewo Ac 82 113. Podole Małe 114. Dobra 115. Ggolewko 2 km na N 76

116. Gogolewo 117. Gogolewko 118. ŁęŜyki koło Kotowa 119. Gogółka koło Gogolewka 120. Gogolewko 1,5 km na SE 121. Ochodza 122. Motarzyno 123. Kotowo 124. Budowo 1,5 km na NW 125. Budowo 126. Jawory 127. Maleniec 1,5 km na SW 128. Maleniec 1,5 km na NE 129. NoŜynko 2 km na N Ac 83 130. Świętochowo 131. Łupawa 4 km na SE 132. Podkomorzyce 2 km na NW 133. Podkomorki 134. Karwno 1 km na SW 135. Karwno 1 km na SE 136. Czarna Dąbrówka 2 km na W 137. Dzierzlin koło Mikorowa 138. Kozy 1 km na S 139. NoŜyno na NE 140. Kleszczyniec 1 km na SW 141. Czarna Dąbrówka 2 km na SW 142. Kozin 2 km na SW 143. Jerzkowice Ac 84 144. Zawiat 145. Świradz koło Otnogi 146. Otnoga 1 km na NE 147. Rokitki 148. Kostroga koło Kozina 149. Oskowo 1 km na W Ac 90 150. śelkowiec (Kogut) 151. Objezierze 2 km na NW 152. Mielno 153. Mielno 2 km na N (Mielnik) 154. Podwilczyn 1,5 km na NW 155. Myślimiesz na SW (Kotłówko) 156. Bronowo na NW 157. Bronowo 1 km na NE 158. Gumieniec 159. Miszewo 160. Suchorze 161. Bronowo 1,5 km na S 162. Jabłoniec 2 km na NE 163. Rezerwat Zielin Miastecki 164. Myślimiesz na N 165. Objezierze /166. Ab 99/ Ac 91 167. Leśniczówka Podwilczyn 168. Podwilczyn 1,5 km na N 169. Strzegomino 2,5 km na SWW 170. Strzegomino 2 km na SW 171. Wierszyno 3 km na N 172. Wierszyno 1,5 km na N 173. Konradowo (Strzegomino) 174. Górki 175. Świętolubie 1 km na NW 176. Zagórzyn koło Gałąźni Wielkiej 177. Gałąźnia Mała 2 km na NW 178. Goszczyno koło Gałąźni Wielkiej 179. Podwilczyn 1 km na SE (Wierzbnik) 180. DarŜkowo (Darskowo) 181. DarŜkowo 2 km na S 182. Kołczygłówki 2 km na NW 183. Jezierze 184. Wierszyno 1,5 km na S 185. Kołczygłowy 186. Barnowo 2 km na NE 187. Górki 2,5 km na SE 188. Barnowo 4 km na NE 189. Barnówko 2 km na NE Ac 92 190. Gałąźnia Wielka 1 km na NW 191. Gałąźnia Mała na E 192. Niepoględzie na N 193. Budowo 2 km na SE 194. Jawory 2 km na S 195. Unichowo 196. Gałąźnia Mała 3 km na S 197. RoŜki koło Gałąźni Małej 198. Krosnowo 2 km na NW 199. Krosnowo 200. Grabówko 2 km na N 201. Gałęzowo 4 km na S 202. Osieczki koło Kartkowa Ac 93 203. Unichowo 2 km na NE 204. NoŜyno 2 km na SE 205. Skotawsko 1 km na SE 206. Jerzkowice 2 km na S 207. Dąbrowa Leśna 208. Łupawsko 77

209. Sieromino 210. Kartkowo 211. Rezerwat Jeziora DuŜe i Małe Sitno 212. Rezerwat Gniazda Orła Bielika 213. Niedarzynko 1,5 km na E 214. Gostkowo 2 km na N 215. Była osada Słup koło Kartkowa 216. Lipieniec 2 km na SW 217. Lipieniec 1,5 km na SE 218. Soszyca 219. Obrowo 1 km na SW 220. Obrowo 1 km na NE Bc 00 221. Bąkowo 2 km na NW 222. Bąkowo 223. Trzebielino 3 km na N 224. Trzebielino na E 225. Trzebielino 3 km na SW 226. Szczyciec k. Trzebielina 227. BoŜanka 3 km na NE 228. BoŜanka 1,5 km na E 229. BoŜanka 230. Poborowo na SW 231. Płonica koło Poborowa Bc 01 232. Barnowiec 2 km na SW 233. Barnowiec 234. Barnowiec 3 km na E (Chełm) 235. Kamienica koło Barnowca 236. Wiatrołom 3 km na NW 237. Łasko k. Barkocina 238. Łubno 2 km na N 239. Kamieńczyn koło Barnowca 240. Kamieńczyn 2 km na E 241. Ryczyn na SW Bc 02 242. Rezerwat Grodzisko Borzytuchom 243. Niedarzyno na W Bc 10 244. Dretyniec koło Dretynia 245. Dretyń 2 km na E 246. Dretyń na E 247. BoŜanka 3 km na S 248. Trzcinno 1 km na NW 249. Porost (na N od Trzcinna) 250. Grądki koło BoŜanki xx v 78