Analiza prognostyczna rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego z uwzględnieniem salda migracyjnego

Analiza prognostyczna rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego z uwzględnieniem salda migracyjnego Kalisz 2010 1

Spis treści Wprowadzenie... 3 Determinanty rozwoju gospodarczego... 4 Ogólna charakterystyka społeczno gospodarcza Kalisza i powiatu kaliskiego... 5 Obecna sytuacja gospodarcza Polski i jej perspektywy w kontekście kryzysu ekonomicznego.. 7 Uwarunkowania demograficzne... 11 Liczba ludności i przyrost naturalny... 11 Liczba ludności wg grup wiekowych... 17 Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych... 26 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie... 30 Bezrobocie... 32 Produkt krajowy brutto... 37 Finanse publiczne... 39 Gospodarka mieszkaniowa i budownictwo... 44 Podmioty gospodarcze... 46 Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw... 49 Podsumowanie... 51 Bibliografia... 58 2

Wprowadzenie Prezentowany raport powstał w ramach Projektu pt. Kaliski rynek pracy szanse i zagrożenia, który jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Działanie 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie, Poddziałanie 6.1.2 Wsparcie powiatowych i wojewódzkich urzędów pracy w realizacji zadań na rzecz aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych w regionie). Przedmiotowy Projekt jest realizowany przez Powiatowy Urząd Pracy w Kaliszu oraz Gminę Brzeziny w partnerstwie z Biurem Handlowym Euroconsult. Celem głównym projektu jest poprawa sytuacji na rynku pracy powiatu kaliskiego, dzięki opracowaniu kompleksowej diagnozy rynku pracy powiatu kaliskiego i obszarów z nim bezpośrednio związanych oraz przygotowanie rekomendacji koniecznych do wdrożenia działań w roku 2011. Diagnoza rynku pracy powiatu kaliskiego w szczególnym stopniu dotyczyć będzie także sytuacji na rynku pracy poszczególnych kategorii społecznych (w tym w szczególności kategorii zagrożonych wykluczeniem społecznym na rynku pracy: kobiet, długotrwale bezrobotnych, niepełnosprawnych, absolwentów). Analiza prognostyczna rozwoju gospodarki i rynku pracy miasta Kalisza i powiatu kaliskiego opiera się na porównaniu głównych wskaźników związanych z rynkiem pracy i rozwojem gospodarczym oraz analizie trendów głównie w odniesieniu do trzech wymiarów: krajowego, regionalnego oraz lokalnego (Kalisz i powiat kaliski). W prezentowanym opracowaniu używa się terminu aglomeracja wymiennie z regionem, co jest pewnego rodzaju uproszczeniem definicyjnym 1. 1 Zgodnie z terminologią GUS i aktualnym układem administracyjnym mianem regionu określa się zakres województwa. W prezentowanym opracowaniu i ze względów funkcjonalnych używa się terminu region lub aglomeracja odnosząc je do dwóch powiatów - ziemskiego i grodzkiego. Zastosowano tym samym węższe rozumienie terminu aglomeracja, odnoszące się do monocentrycznego układu osadniczego z jednym, dominującym ośrodkiem miejskim. Odwołując się do definicji przytoczonej w Słowniku Encyklopedycznym 3

Wyniki analizy odniesiono także do głównych trendów i zjawisk obserwowanych w gospodarce europejskiej w ostatnich latach oraz prognoz rozwoju gospodarczego. Ważnym punktem odniesienia był także ogólnoświatowy kryzys gospodarczy mający swoje źródło w załamaniu rynków finansowych w USA. Jego skutki są bowiem odczuwalne do dziś także w polskiej gospodarce, pomimo że na tle wielu krajów europejskich jej kondycja prezentuje się nie najgorzej. Determinanty rozwoju gospodarczego Istotne w przedmiotowej analizie jest przyjęcie potencjalnie kluczowych wskaźników dla rozwoju gospodarczego, co więcej sprowadzenie ich do wspólnego mianownika na poziomie lokalnym (region kaliski), regionalnym (szczebel wojewódzki) i krajowym, by możliwe było zaobserwowanie ewentualnych odstępstw a także dokonanie predykcji co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej. Wskaźniki te odnoszą się w analizie do sytuacji demograficznej (w szczególności struktury wieku ludności), społecznej (w szczególności sytuacji na rynku pracy) oraz gospodarczej (związanej m. in. ze strukturą przedsiębiorstw, inwestycji, czy wydatków publicznych). Przyjęcie określonych wskaźników, a właściwie selekcja spośród wielu dostępnych miała na celu wskazanie kluczowych obszarów, które powiązane są z rozwojem gospodarczym. Będą się one wiązały w głównej mierze z określeniem konkurencyjności lokalnej gospodarki, co jest związane zarówno z potencjałem przedsiębiorstw, jak również Edukacja Obywatelska Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999, można przyjąć, że aglomeracja to: obszar o intensywnej zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywającej na danym terenie periodycznie (np. w ciągu dnia) lub stale. Aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów oraz znaczną wymianą usług. W brzmieniu bardziej potocznym aglomeracja jest skupiskiem sąsiadujących ze sobą miast i wsi, które stanowią wspólny organizm, poprzez zintegrowanie lub uzupełnianie się rozmaitych form infrastruktury tych miejscowości oraz wzajemne wykorzystywanie potencjałów, którymi te miejscowości dysponują. 4

potencjałem demograficznym. Klasyfikując grupy czynników należy tu wyszczególnić przede wszystkim uwarunkowania: Wewnętrzne (struktura demograficzna, poziom kapitału ludzkiego, struktura kwalifikacji pracowników, zasoby środowiskowe, infrastruktura, przedsiębiorczość) specyficzne dla analizowanego regionu Kaliskiego, stanowiące jego przewagi, bądź ograniczenia. Zewnętrzne (zmiany koniunktury gospodarczej, zmiany polityczne, legislacyjne) zmiany w otoczeniu makroekonomicznym i makrospołecznym, które rzutują na sytuację w analizowanej jednostce. Konkurencyjność regionu i rozwój gospodarczy będą w dużej mierze zależały od możliwości adekwatnego reagowania na uwarunkowania zewnętrzne, zwłaszcza, jeśli dany obszar jest silnie powiązany ekonomicznie z otoczeniem, co ma miejsce w odniesieniu do regionu kaliskiego. Ogólna charakterystyka społeczno gospodarcza Kalisza i powiatu kaliskiego Analizując wartości wskaźników odnoszących się do uwarunkowań wewnętrznych rozwoju gospodarczego należy mieć na uwadze lokalny kontekst. Kalisz to drugie co do wielkości miasto w Wielkopolsce i regionalny biegun wzrostu oraz równoważenia rozwoju. Jest centralnym ośrodkiem tworzącej się aglomeracji kalisko ostrowskiej. Jest ona drugim, obok Poznania i Konina, największym skupiskiem przemysłu w Wielkopolsce. Jak wspomniano we wstępie, dla potrzeb niniejszego opracowania koncentrującego się na lokalnym rynku pracy, aglomeracja, czy region kaliski będzie rozpatrywany jednak w węższym ujęciu, jako miasto powiatowe i powiat ziemski. Kalisz koncentruje na swoim terenie typowe funkcje dla centralnego ośrodka usługowe, handlowe, mieszkaniowe, administracyjne, przemysłowe, a także co warte 5

podkreślenia, naukowe. Jest jednocześnie miastem dominującym w Kalisko Ostrowskim Okręgu Przemysłowym, o czym świadczy chociażby saldo migracji oraz saldo przepływów siły roboczej. Jednocześnie należy mieć na uwadze specyficzne położenie regionu kaliskiego, znajdującego się niejako pomiędzy wrocławskim a poznańskim obszarem metropolitalnym. Stosunkowo niedalekie położenie Łodzi poza wymienionymi obszarami także ma wpływ na kształt i specyfikę wielu zmiennych związanych z rozwojem rynku pracy, gospodarki oraz trendami demograficznymi. Jak zauważają autorzy opracowania Potencjał gospodarczy Aglomeracji Kalisko Ostrowskiej 2, Kalisz walczy o pozyskanie nowych inwestycji i napływ kapitału. Z pewnością inwestycje infrastrukturalne, szczególnie związane z budową autostrad mu w tym pomogą. Region leży bowiem w centralnej części kraju oraz na przecięciu dróg krajowych nr 12 i 25 oraz w odległości ok. 50 km od autostrady A2. Może się tak stać szczególnie w sytuacji, gdy utrzyma się trend drożenia gruntów pod inwestycje w większych aglomeracjach. Jest to jednak założenie długoterminowe i optymistyczne. Należy jednak pamiętać, że o potencjale gospodarczym regionu kaliskiego stanowią głównie firmy z sektora MSP. Mają one specyficzne wymagania oraz są bardzo wrażliwe na dekoniunkturę na lokalnych rynkach. W powiecie grodzkim dominującą gałęzią gospodarki jest przemysł. Działa tu ok. 12 tys. firm, w tym ok. 150 zagranicznych. Branżą o szczególnym znaczeniu jest przemysł lotniczy zatrudniający ok. 3 tys. pracowników oraz przemysł AGD odznaczający się dobrą dynamika wzrostu w dłuższym okresie czasu. Nie bez znaczenia jest także zagraniczne pochodzenie kapitału największych lokalnych przedsiębiorstw (mi in. USA, Włochy, Francja, Niemcy, Belgia). Przyglądając się natomiast samemu powiatowi kaliskiemu, należy stwierdzić, że dominującym sektorem gospodarki jest tu działalność rolnicza. W skład powiatu wchodzi 2 www.aglomeracja.holdikom.com.pl 6

10 rolniczych gmin oraz miasto i gmina Stawiszyn. 3 Jak można dowiedzieć się ponadto ze stron starostwa powiatowego, użytki rolne zajmują ponad 83 tys. ha, co stanowi około 71% całości obszaru. Naturalnym więc jest, że na terenie powiatu wśród podmiotów gospodarczych dominują gospodarstwa rolne (ok. 13 tys.). Dominują gospodarstwa małe o średniej powierzchni niespełna 7 ha z przewagą mniejszych. Liczbę pozostałych podmiotów szacuje się na 600 (głównie usługi i handel). Lasy i grunty leśne zajmują ok. 20% powierzchni powiatu kaliskiego. Najbardziej zalesioną gminą są Brzeziny ze wskaźnikiem wynoszącym ok. 43% powierzchni, a najmniej Szczytniki 4%. Obecna sytuacja gospodarcza Polski i jej perspektywy w kontekście kryzysu ekonomicznego Prognozowanie rozwoju gospodarczego regionu kaliskiego musi uwzględniać wpływ ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego i perspektywy rozwoju polskiej gospodarki stanowią one bowiem jego makrootoczenie ekonomiczne. Skutki kryzysu odbiły się na wielu wskaźnikach makroekonomicznych, ale także w świadomości przedsiębiorców i zwykłych obywateli. Jednocześnie wśród ekspertów nie ma pełnej zgodności co do oceny aktualnej sytuacji rynków czy gospodarek na poziomie krajowym i lokalnym, tym bardziej co do ich przyszłości. Pomimo to, jak do tej pory, sytuacja w polskiej gospodarce pozwala na pewną dozę optymizmu zwłaszcza na tle pozostałych krajów UE. Radość z zamieszkiwania zielonej wyspy na mapie Europy 4 nie może być jednak przedwczesna. Ostateczny kształt rynku pracy w najbliższych latach stoi tym samym pod dużym znakiem zapytania, zwłaszcza w obliczu rozbieżności w przewidywaniach ekonomistów i analityków. Wyciąganie wniosków na podstawie 3 Starostwo Powiatowe w Kaliszu, www.powiat.kalisz.pl 4 Określenie to ukute w mediach nawiązuje do zielonego koloru oznaczającego zachowanie wzrostu gospodarczego w Polsce na przedstawieniach wizualnych w postaci kolorowych map Europy 7

trendów we wskaźnikach makroekonomicznych, takich jak poziom bezrobocia, poziom inflacji, deficytu budżetowy, kurs złotego zostaje obarczone pewną dozą ryzyka. Pomimo to, popularnym w wielu kręgach eksperckich jest przekonanie, że Polska póki co uniknęła recesji. Zawdzięczamy to wzrostowi eksportu netto, oraz wolniejszemu wzrostowi stopy bezrobocia, niż zakładały rządowe prognozy 5. Największym wyzwaniem w tych okolicznościach staje się wzrastający poziom deficytu budżetowego na poziomie centralnym (zbliżający się do ustawowo ustalonego progu) i spadki przychodów samorządów z podatków od przedsiębiorstw. Są one bezpośrednią konsekwencją osłabienia kondycji firm. Dużym problemem stają się także zatory płatnicze w firmach, które pociągają za sobą trudności finansowe i niemożność terminowej regulacji zobowiązań w kolejnych firmach. Gospodarka światowa zaczęła przejawiać oznaki ożywienia w trzecim kwartale 2009 roku, co wpłynęło na wzrost PKB, który na tle krajów europejskich należał w Polsce do zdecydowanie dobrze rokujących 6. Ocenia się, że stało się tak dzięki wspomnianemu wcześniej ożywieniu eksportu i stosunkowo dużej skali inwestycji infrastrukturalnych, związanych z wydatkowaniem środków europejskich. Czynnikami hamującymi okazały się trudny dostęp do kredytów (szczególnie obrotowych) oraz zatory finansowe w przepływach pieniężnych pomiędzy podmiotami gospodarczymi. W 2010 r. przełożyło się to na wyhamowanie dynamiki wzrostu inwestycji. Na dzień dzisiejszy widać już, że wydatki konsumpcyjne mimo wszystko rosną i będą rosły. Swój udział ma tu w głównej mierze poprawa nastrojów konsumenckich. Na mniejszy, niż zakładany wzrost bezrobocia mają i będą miały wpływ elastyczne formy zatrudnienia i czasu pracy. Należy wskazać, że prowadzona w Polsce polityka aktywizacji 5 Raport "Polish Economic Outlook", www.case.com.pl 6 PKB Polski w I kwartale 2009 roku wzrósł o 1,9 proc. rok do roku, po wzroście o 2,6 proc. rok do roku w IV kwartale 2008 r., źródło: http://www.pb.pl/a/2009/06/03/eurostat_pkb_w_polsce_w_i_kw 2009_r wzrosl_o_19_pro 8

zawodowej przynosi pierwsze efekty (należą do niej takie aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, jak np. staże, szkolenia czy prace interwencyjne). Odwołując się do aktualnych danych - w II kwartale 2010 r. wzrost PKB miał miejsce na poziomie 3,9% (w porównaniu z II kwartałem 2008 r.) przy średniej inflacji w wysokości 2,3 %. Przy uwzględnieniu czynników sezonowych rzeczywisty wzrost PKB wyniósł 0,9% w stosunku do I kwartału 2010 r. 7 Instytut Badań nad Gospodarka Rynkową szacuje, że w całym 2010 r. tempo wzrostu PKB wyniesie 3,2%, natomiast w 2011 przyspieszenie wzrostu gospodarczego nastąpi, ale nieznacznie 3,7%. Większego ożywienia ekonomiści spodziewają się natomiast w 2011 r. jeśli chodzi o popyt wewnętrzny, wzrost wynagrodzeń i dynamikę wzrostu inwestycji. Poziom bezrobocia w 2011 r. prognozuje się na 10,8%, co będzie wiązało się ze spadkiem z 12,3% prognozowanych na koniec grudnia 2010. Gorszą wiadomością jest natomiast spodziewany wzrost inflacji do 3% w 2011 r. Podsumowując prognozy co do stanu polskiej gospodarki ogółem, przewiduje się (pomimo pewnych rozbieżności wśród ekonomistów) zachowanie dodatniego wzrostu gospodarczego, nieznaczny spadek bezrobocia i wzrost dynamiki inwestycji oraz popytu wewnętrznego. Natomiast prognozowane tempo rozwoju gospodarczego do r. 2011 prawdopodobnie pozwoli Polsce utrzymać się wśród najszybciej rozwijających się gospodarek UE, z których większość będzie powoli wychodzić z recesji, bądź popadać w nowe tarapaty finansowe, co pokazały przykłady Grecji, czy ostatnio Irlandii. Jeśli chodzi o koło zamachowe, to w ujęciu sektorowym najszybciej będzie rozwijać się budownictwo (największa dynamika wzrostu wartości dodanej PKB), poprawi się także sytuacja w przemyśle oraz w sektorze usług rynkowych. Co więcej, w 7 Komunikat PAP, powołującej się na Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Wzrost PKB w II kwartale 2010 roku wyniósł 3,9 proc. w ujęciu rocznym, 29.07.2010, http://finanse.wp.pl/kat,58434,title,wzrost-pkb-w- II-kwartale-2010-roku-wyniosl-39-proc-w-ujeciu-rocznym,wid,12521829,wiadomosc.html?ticaid=1a9fe 9

latach 2010 2011 utrzyma się stabilny wzrost spożycia indywidualnego. Według prognozy IBnGR wyniesie on w tym czasie odpowiednio 2,9 oraz 3,4 proc. 8 Wzięcie pod uwagę przytoczonych przewidywań staje się konieczne, ponieważ jak zostało wykazane w poniższej analizie, wartość niektórych parametrów w regionie kaliskim w dłuższym okresie czasu kształtuje się analogicznie, jak dla kraju, czy województwa. Można zatem domniemywać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że wzrosty, bądź spadki wartości wskaźników rozwoju gospodarczego, rzutującego na kształt rynku pracy, wpisują się w trendy zaistniałe w całym kraju. Drugą grupę wskaźników stanowią te kształtujące się dla regionu kaliskiego odmiennie niż dla województwa, czy kraju. Odmienność ta oznaczała najczęściej odmienną dynamikę, bądź skalę zjawiska czy procesu. W odniesieniu do tej grupy wskaźników należy sięgnąć głębiej dokonując próby predykcji. Będzie to oznaczało odwołanie się do specyfiki regionu kaliskiego, struktury tutejszej gospodarki, rynku pracy, demografii oraz wartości kulturowych. 8 Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Stan i prognoza koniunktury gospodarczej nr 65 [w:] Kwartalne prognozy makroekonomiczne, styczeń 2010. 10

Uwarunkowania demograficzne Odnosząc się do poziomu gospodarki kaliskiej należy przyjrzeć się wybranym wskaźnikom, które w sposób najbardziej fundamentalny będą wpływać na kondycję gospodarczą, rynek pracy i przyszłość regionu. Ograniczono się do najważniejszych i wybranych wskaźników z uwagi na zachowanie czytelności tego opracowania. Bardziej pogłębione informacje znaleźć można w analizie porównawczej i ekonometrycznej rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego 9. Analiza danych demograficznych w badaniach rynku pracy i potencjału gospodarczego powinna być punktem wyjścia do określania ich przyszłego kształtu w perspektywie długo i krótkookresowej. Dotyczy to wskaźników wyrażających się głównie w liczbie ludności 10, a także jej przepływów. Niniejsze opracowanie zostało oparte na analizie porównawczej układu lokalnego (powiat ziemski i powiat grodzki), regionu (Wielkopolska) oraz kraju. Dane przedstawiono w ujęciu diachronicznym (w dłuższej perspektywie czasowej). Liczba ludności i przyrost naturalny W 2009 roku w Kaliszu i powiecie kaliskim faktycznie zamieszkiwało ponad 188 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni ostatnich lat odnotowano systematyczny spadek liczby mieszkańców, aż do wyhamowania trendu w 2009 r. W samym Kaliszu liczba mieszkańców zachowuje powolny przyrost (zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę wskaźnik ludności faktycznie zamieszkałej, uwzględniający urodzenia żywe). 9 Raporty cząstkowe analizy danych zastanych: Analiza porównawcza rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego, Analiza ekonometryczna rynku pracy Kalisza i powiatu kaliskiego, EuroConsult 2010 10 S. Wróbel (red.), Samorząd miejski. Zadania, instytucje, formy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań Chorzów 2008, s. 8 11

Pomiędzy rokiem 1995 a 2009 przyrost naturalny (ruch naturalny ludności) osiągał dość zróżnicowane wartości. Od roku 1998 mamy do czynienia z ujemnym przyrostem naturalnym (różnicą pomiędzy urodzeniami żywymi a zgonami). Wyjątek stanowił rok 2008 (+42), jednak w roku 2009 wskaźnik ponownie osiągnął wartość ujemną (-80). Największy spadek wartości wskaźnika odnotowano pomiędzy 2000 a 2002 rokiem. W 2001 roku przyrost naturalny był rekordowo niski (zgonów było o 197 więcej niż urodzeń żywych). Dopiero 2003 rok przyniósł nieznacznie więcej urodzeń żywych, ale nie zniwelowało to różnicy w stosunku do liczby zgonów. Co więcej w kolejnym 2004 roku wartość wskaźnika była niemal trzykrotnie niższa niż w roku ubiegłym, dlatego też przyrost naturalny pozostawał ujemny. Dopiero w 2005 roku została zaobserwowana skokowa zmiana w tej tendencji, jednak nie trwała długo, gdyż kolejne dwa lata przyniosły zmniejszenie wartości wskaźnika aż do poziomu, gdzie liczba zgonów była o 153 jednostki wyższa niż ogólna liczba urodzeń żywych. Szczegółowe dane na temat przyrostu naturalnego w latach 1999-2008 przedstawia poniższy wykres. 12

Wykres 1. Przyrost naturalny w regionie kaliskim (powiat ziemski i powiat grodzki) w latach 1999-2009 200 150 100 50 0-50 -100 135 60 67 42-6 -3 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-56 -79-81 -97-80 -150-200 -250-197 -187-232 -153-300 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Jeśli przyjrzeć się danym bardziej wnikliwie, zarówno dla powiatu kaliskiego, jak i miasta Kalisza, to okaże się, że to właśnie ujemna wartość wskaźnika w mieście powiatowym rzutuje w największym stopniu na sytuację w aglomeracji. Przyrost naturalny w r. 2009 w Kaliszu wyniósł -183 osoby. Dla porównania w powiecie było to +103 osoby. Wykres 2. Przyrost naturalny w regionie kaliskim oraz powiecie kaliskim i mieście Kaliszu w tatach 1999-2009 13

250 Powiat kaliski Powiat m.kalisz region kaliski 200 183 150 135 128 100 50 100 60 87 67 81 29 53 44 19 28 50 42 103 0-50 -100-150 -200-250 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-20 -6-3 -27-28 -40-48 -56-59 -53-63 -70-79 -81-80 -86-97 -108-109 -125-137 -153-169 -187-183 -197-206 -232-241 -300 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Zgodnie z najnowszą obowiązującą długookresową prognozą ludności Polski na lata 2008-2035 11 liczba ludności Polski będzie się systematycznie zmniejszać a dynamika tego spadku będzie rosnąca. Jak podaje GUS na koniec r. 2010 liczba ludności kraju 11 GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035. 14

wyniesie 38092 tys. osób, w 2020 ok. 37830 tys osób a w 2035 już tylko 35993 tys. osób. Dla Województwa Wielkopolskiego także przewiduje się systematyczny spadek liczby ludności, także w wyniku tych samych procesów starzenia się społeczeństwa i spadku liczebności kobiet w wieku rozrodczym w r. 2020 ludność Wielkopolski wyniesie 3476 tys, osób a w 2035 już tylko 3393 tys. ośób. Co szczególnie istotne prognostycu GUS przewidują, że momentem krytycznym będzie rok 2015, ponieważ rozpocznie on 5-letni okres znaczących spadków liczby ludności sięgających na poziomie kraju ok. 800 tys. osób. 12 Poniższy wykres pokazuje, że przełamianie trendu spadkowego dla regionu kaliskiego, które nastąpiło w 2009 r. może nie być trwałe, zwłaszcza w obliczu ujemnego przyrostu naturalnego, który w perspektywie długookresowej będzie podlegał tym samym tendencjom, co cały kraj i Wielkopolska. Przełamianie to jest jednak stosunkowo nieznaczne i tym samym nie może stanowić podstawy do optymistycznego zakładania, że będzie ono miało charakter trwały. Decydować o tym będzie w dużej mierze atrakcyjność lokalnego rynku pracy, który będzie musiał zmagać się w najbliższych latach z ujemnym przyrostem naturalnym, spadkiem liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz wysysaniu cennych, wykształconych i wykwalifikowanych zasobów ludzkich przez rynki pracy większych aglomeracji. 12 Tamże. 15

Wykres 3. Liczba mieszkańców regionu kaliskiego w latach 2002-2009 189,600 189,300 189,000 188,700 188,400 188,100 187,800 189,216 188,937 188,843 189,176 188,955 188,600 187,961 188,185 187,500 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Poniższy wykres przedstawia zmiany, jakie zachodziły w regionie kaliskim (w mieście Kalisz i powiecie kaliskim) na przestrzeni ostatnich 7 lat pod względem liczby ludności faktycznie zamieszkałej. Wykres 4. Liczba ludności powiatu kaliskiego i miasta Kalisza [w tys.] w latach 2003-2009 120 108.92 108.792 108.841 108.477 108.031 107.14 107.019 100 80.017 80.051 80.335 80.478 80.569 80.821 81.166 80 60 40 20 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Powiat m.kalisz Powiat kaliski 16

3822 2626 9410 8862 7261 6675 5816 10321 12396 13879 14944 14748 13822 12029 11953 11627 14180 13814 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Liczba ludności wg grup wiekowych Najliczniejzsą grupą wiekową w regionie kaliskim w roku 2009 byli mieszkańcy w wieku 25-29 lat oraz 30-34 lata (ponad 15 tysięcy). Najmniej liczne grupy to ludność w wieku emerytalnym: powyżej 65 roku życia, z typową tendencją im starsza grupa wiekowa, tym mniej liczna. Wykres 5. Liczba ludności aglomeracji kaliskiej według grup wiekowych w roku 2009 20000 15000 10000 5000 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Warto jednak przyjrzeć się strukturze ludności regionu kaliskiego według grup ekonomicznych, a więc z podziałem na: wiek przedprodukcyjny: poniżej 17 lat, 17

wiek produkcyjny: 18-59 lat kobiety, 18-64 lata mężczyźni wiek poprodukcyjny: powyżej 60 lat kobiety, powyżej 65 lat mężczyźni. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym i odsetek tej kategorii osób w ogóle mieszkańców danego miasta stanowią ważny wskaźnik określający kondycję demograficzną danej społeczności. Im wyższe wartości osiąga ten wskaźnik, tym lepiej rysują się w perspektywie kilku, kilkunastu lat szanse na zachowanie równowagi m.in. na rynku pracy. Oznacza ona nie tylko możliwość zaspokojenia popytu na pracę ze strony przedsiębiorstw i instytucji, ale także zastępowalność pokoleń w miejscach pracy, co często wiąże się z transferem wiedzy i doświadczeń zawodowych w stronę młodszych pokoleń. Kategoria wieku produkcyjnego dotyczy osób w wieku 18 lat i powyżej do 64 lat (w przypadku kobiet do 59) roku życia. Zakres ten wynika bezpośrednio z wieku, jaki uprawnia do podjęcia pełnego zatrudnienia, aż do wejścia w wiek emerytalny. Liczba i odsetek osób w wieku produkcyjnym jest ściśle związana z takimi zjawiskami, jak aktywność jednostek (nie tylko rozumiana, jako aktywność na rynku pracy, ale także aktywność w szerszym tego słowa znaczeniu, np. społeczna, kulturalna) oraz wzrost gospodarczy. W regionie kaliskim liczba ludności w wieku poprodukcynym wynosi ponad 17% (17,4%) ogółu ludności. Jak wskazują standardy Organizacji Narodów Zjednoczonych, społeczeństwo, w którym odsetek osób w wieku emerytalnym (powyżej 65 roku życia) przekracza 7%, określa się mianem populacji starej. W Unii Europejskiej taka sytuacja jest normą, dlatego stosuje się często tzw. skale Rosseta. Określa ona społeczeństwa stare demograficznie jako te, w których odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wynosi ponad 12%. Taka sytuacja widoczna jest w regionie kaliskim. Poniżej zaprezentowana została analiza trendu długookresowego odnoszacego się do odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym dla 18

regionu kaliskiego, Wielkopolski i Polski. Analizą objęto dane za lata 1995-2009, które pozwalają na zaobserwowanie trendu występującego w dłuższej perspektywie czasowej i określenie jego zbieżności dla trendów występujących na poziomie województwa i kraju. Autorzy przywoływanej wcześniej prognozy demograficznej GUS wskazują także, że liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie się systematycznie zmniejszać a spadek ten będzie najbardziej drastyczny na poziomie kraju w latach 2015-2020 (nawet do ok. 1,2 mln osób). Zmiany w strukturze samej kategorii osób w wieku produkcyjnym będą także wiązały się z jej starzeniem, co oznaczać będzie zwiększenie się liczby osób nadal w wieku produkcyjnym, ale określanym jako niemobilny (45-60/65 lat). 13 Będzie to miało szczególne konsekwencje dla krajowego, ale i lokalnych rynków pracy, zwłaszcza, że jak przewiduje GUS udział osób wieku produkcyjnym zmniejszy się aż o 7 pkt. % w ogólnej strukturze ludności a w wieku produkcyjnym mobilnym (18-44) aż o 10 pkt. %. 13 GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035. 19

Wykres 6. Ludność w wieku produkcyjnym [%] 66.00% 65.00% 64.00% 63.00% 62.00% 61.00% 60.00% POLSKA WIELKO POLSKIE Region kaliski 59.3% 59.7% 60.6% 60.3% 60.2% 64.2% 64.4% 64.5% 64.5% 64.1% 64.0% 63.4% 63.5% 63.6% 62.7% 63.6% 63.6% 63.6% 63.6% 63.2% 62.9% 61.9% 62.6% 61.0% 61.0% 61.5% 62.1% 64.9% 65.0% 65.0% 64.8% 64.6% 59.3% 59.00% 58.9% 58.7% 58.8% 58.2% 58.00% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Powyższy wykres przedstawia dane mówiące o tendencjach kształtowania się odsetka osób w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności na danym obszarze. Warto zauważyć, że choć dla wszystkich trzech podmiotów analizy wartości względne wzrastają, co jest odbiciem wcześniej przywołanych tendencji demograficznych, wzrost 20

poziomów wartości odbywa się z jednej strony nierównomiernie, z drugiej strony zaś, linie trendu w latach 1998-2000 i 2002 ulegają przecięciu. Tendencje zaznaczone na wykresie mają generalnie pozytywny wpływ na funkcjonowanie ogółu gospodarki. Jednak w tym wypadku należy mieć przede wszystkim na uwadze zagrożenia płynące z tendencji demograficznych na przyszłe lata. Na powyższym wykresie tendencje wzrostowe ulegają w ostatnich latach zahamowaniu. Szczególnie w odniesieniu do regionu kaliskiego trend przybrał zdecydowanie niekorzystny kształt polegający na zatrzymaniu przyrostu wartości wskaźnika w ciągu ostatnich 6 lat. Niekorzystna struktura demograficzna będzie wiązała się z rosnącymi obciążeniami finansowymi na rzecz systemu emerytalnego i opieki zdrowotnej, co należy wiązać ze znaczącym wzrostem wydatków w najbliższych latach. 21

Wykres 7. Ludność w wieku poprodukcyjnym [%] 18.0% 17.0% 16.0% 15.0% 14.0% 13.0% POLSKA WIELKOPOLSKIE Region kaliski 16.4% 16.7% 15.9% 15.7% 15.8% 15.4% 15.5% 15.3% 16.0% 15.1% 15.7% 15.4% 14.6% 14.7% 14.9% 14.9% 15.3% 15.1% 15.2% 15.0% 14.8% 14.6% 14.4% 14.4% 14.2% 14.1% 14.0% 13.8% 13.1% 13.2% 13.3% 13.4% 13.5% 13.5% 13.6% 13.6% 13.7% 13.7% 13.8% 17.4% 17.1% 16.5% 16.2% 15.0% 14.7% 12.0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wykres powyżej przedstawia odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w latach 1995-2009 dla trzech poziomów agregacji: kraju, województwa wielkopolskiego oraz regionu kaliskiego (powiatu ziemskiego i powiatu grodzkiego). Wykres pokazuje szczególnie niekorzystną sytuację pod względem odsetka osób w wieku poprodukcyjnym, jak również dynamiki zjawiska zwiększania się tej kategorii osób. Prognoza demograficzna GUS do r. 2035 przewiduje, że w tym okresie udział osób w wieku 22

produkcyjnym na poziomie kraju zwiększy się do 26,7% (dynamika = +11 pkt.% w porównaniu do r. 2007). 14 Przedstawione dane są bezpośrednim odbiciem ogólnokrajowych i europejskich tendencji demograficznych. Zakładają one głównie wydłużanie się średniej długości życia, przy asymetrycznym przebiegu procesu ze względu na płeć. Oznacza to z reguły dłuższe życie kobiet, i często komplikacje natury lokalowej oraz finansowej, związanych z utrzymaniem się seniorów i funkcjonowaniem w społeczeństwie. Wysokość świadczeń emerytalnych często wiąże się bowiem z życiem na skraju minimum socjalnego, co w obliczu wzrastających kosztów leków wraz z pogarszającym się z czasem stanem zdrowia niejednokrotnie wyłącza osoby starsze z życia kulturalnego i społecznego. Z ekonomicznego punktu widzenia konieczne staje się przygotowanie i jak najszybsze wdrożenie programów związanych z podniesieniem wieku emerytalnego oraz programów socjalnych i aktywizujących dla osób starszych. 14 GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035. 23

Wykres 8. Ludność w wieku przedprodukcyjnym [%] 30.0% 28.0% 26.0% 24.0% 22.0% 20.0% 18.0% 28.7% 28.1% 27.4% 27.6% 26.7% 27.0% 26.2% 26.3% 26.4% 25.4% 25.6% 25.9% 25.2% 24.6% 25.4% 24.9% 24.4% 23.7% 24.3% 23.5% 22.9% 23.7% 22.7% 22.2% 23.0% 21.6% POLSKA 22.3% 21.9% 21.1% 21.2% 20.7% WIELKOPOLSKIE 21.7% 20.3% 21.0% 20.6% 20.0% 20.1% Region kaliski 20.5% 20.1% 19.6% 19.7% 19.3% 18.9% 19.3% 19.0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując dane zamieszczone na powyższym wykresie, przedstawiające tendencje demograficzne (w tym przypadku dotyczące bezpośrednio odsetka ludności w wieku przedprodukcyjnym na określonych obszarach) należy zwrócić uwagę na stosunkowo zbliżone poziomy wartości względnych i ich zmiany w czasie dla poszczególnych agregatów. Tendencje wskazują na systematyczny spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym w ogóle ludności. Wyjaśnień tego zjawiska upatrywać należy przede wszystkim w zmianach struktury wieku ludności związanych z niżem demograficznym drugiej połowy lat 80. Jak przewiduje prognoza demograficzna GUS dla Polski do r. 2035, osoby w wieku przedprodukcyjnym będą stanowiły wtedy 15,6% ogółu 24

ludności co oznacza spadek o 4 pkt. % i wzrost obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym z 56 do 73 osób. 15 15 GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035. 25

Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych Analizując salda migracji można powiedzieć, że odpływ mieszkańców z miasta Kalisza ma miejsce, ale jednocześnie nie jest tu zauważalny aż tak drastyczny wynik procesu suburbanizacji, jak w innych porównywalnych miastach. Suburbanizacja ma jednak miejsce i jest naturalną konsekwencją procesów urbanizacyjnych. Rzeczywista liczba ludności w praktyce nieznacznie się zwiększyła, co należy wiązać z liczbą urodzeń żywych, które nadwyżką pokryły straty wynikające z ujemnego salda migracji dla miasta Kalisza a także napływ ludności faktycznie zamieszkałej a niezameldowanej. Dla przykładu w samym mieście Kaliszu różnica między ludnością faktycznie zamieszkałą a zameldowaną wyniosła w 2009 r. 490 osób. Istotnym wskaźnikiem demograficznym obok liczby ludności i przyrostu naturalnego jest saldo migracji. Ruch ludności związany z przemieszczaniem się jest zjawiskiem naturalnym. Różne są natomiast powody, dla których ludzie się przemieszczają. Najczęściej są to powody ekonomiczne, związane z sytuacją rodzinną, czy podejmowaniem określonych szczebli edukacji. Wspomniane przyczyny mogą skłaniać zarówno do przemieszczeń wewnętrznych (w granicach danego państwa), jak i zewnętrznych (zagranicznych) 16. Saldo migracji w ruchu wewnętrznym to bilans liczby osób zameldowanych i wymeldowanych w danym okresie czasu, które zmieniały miejsce meldunku w obrębie jednego państwa. Jest to jeden ze wskaźników w sposób pośredni określających jakość życia na danym terytorium: im wyższa wartość tego wskaźnika, tym dane terytorium jest atrakcyjniejsze do zamieszkania i podjęcia decyzji o osiedlaniu się w nim na stałe; im ta wartość niższa tym mniejsza atrakcyjność danego miejsca, która wpływa na decyzje o zmianie meldunku oraz stałego miejsca zamieszkania. Przy analizie wyników należy jednak pamiętać także o występowaniu procesów, takich jak suburbanizacja polegająca na 16 Renata Nowak-Lewandowska, Migracje Polaków w dobie rozszerzenia Unii Europejskiej 26

osiedlaniu się dotychczasowych mieszkańców (zwłaszcza dużych miast) na terenach gmin ościennych. Jeśli chodzi o migracje wewnętrzne w regionie kaliskim sytuacja prezentowana jest na poniższym wykresie: Wykres 9. Saldo migracji wewnętrznych w aglomeracji kaliskiej w latach 1999-2009 Powiat kaliski Powiat m.kalisz 300 239 227 227 200 100 0-100 139 147 150 94 94 65 75 17 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-70 -200-300 -133-166 -211-256 -213-220 -265-292 -227-400 -406-500 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Miasto Kalisz w latach 2001-2009 charakteryzowało się ujemnym saldem migracji wewnętrznych, co oznacza, że liczba dotychczasowych mieszkańców Kalisza 27

decydujących się na zmianę miejsca zamieszkania, ale pozostawaniu w granicach Polski jest wyższa niż liczba ludności decydującej się osiedlić w tym mieście. W przypadku powiatu kaliskiego sytuacja jest odmienna. Obie te tendencje są wzajemnie od siebie uzależnione jest to zjawisko suburbanizacji polegające na wyludnianiu się miast, gdy dotychczasowi jego mieszkańcy osiedlają się w granicach powiatu okalającego miasto lub po prostu w najbliższych gminach. W najbliższych latach przewidywane jest nasilenie się trendu polegającego na migracji mieszkańców z Kalisza na tereny okalające miasto i przekroczenie dotychczasowej wartości wskaźnika (-406). W dłuższej perspektywie czasu trend ten przybierze na sile, jak przewiduje GUS 17 w miastach na poziomie kraju będzie on miał miejsce do 2035 osób a na terenach wiejskich będzie wzrastał do 2022 r. (będzie to 102,6% stanu z 2007 r.), po czym od tego momentu zacznie spadać. Saldo migracji w ruchu zewnętrznym to bilans liczby osób zameldowanych i wymeldowanych w danym okresie czasu, które zmieniały miejsce meldunku wyjeżdżając poza granice państwa. Podobnie, jak saldo migracji wewnętrznych jest to jeden ze wskaźników w sposób pośredni określających jakość życia na danym terytorium. Analizując jednak dane na poniższym wykresie należy pamiętać, że bardzo często osoby wyjeżdżające zagranicę w celach zarobkowych nie wymeldowują się ze stałego miejsca zamieszkania (np. z domu rodzinnego) z uwagi na krótkookresową perspektywę zarobkowego pobytu zagranicą. Dotyczy to w szczególności ludzi młodych. 17 GUS 2008, Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035. 28

Wykres 10. Saldo migracji zagranicznych w aglomeracji kaliskiej w latach 1999-2009 Powiat kaliski Powiat m.kalisz 20 0-20 -40 10 11 14 4 6 4 0 1999 2000-1 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009-5 -4-5 -7-4 -6-14 -19-16 -24-28 -25-60 -80-100 -83-84 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W obliczu liczb bezwzględnych zakłada się, że saldo migracji w ruchu zewnętrznym w najbliższych latach nie będzie zwiększało znacząco swojej ujemnej dynamiki dla regionu kaliskiego. 29

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie Kolejnym bardzo ważnym wskaźnikiem, który został poddany analizie trendu jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto. W opracowaniu uwzględniono dane za lata 2002-2008. Przedstawiony wykres wskazuje na kierunki i siłę przyrostu poziomu przeciętnych wynagrodzeń miesięcznych brutto. Dane obejmują okres lat 2002-2009 i dotyczą regionu kaliskiego, województwa wielkopolskiego oraz całego kraju. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w Kaliszu wynosiło w 2009 r. 2635,78 zł. W Wielkopolsce było to już o ponad 341 zł więcej (dysproporcja ta się nieco zmniejszyła w porównaniu z r. 2008, kiedy to była równa 358 zł). W tym kontekście średnia krajowa płaca wynosząca 3315,38 zł wydaje się relatywnie dużą kwotą. Dynamika wzrostu płac we wszystkich 3 jednostkach analizy jest zbliżona i wskazuje na kontynuację trendu w latach kolejnych. Wyjątek stanowiły lata 2004, 2005, gdzie w Kaliszu mieliśmy do czynienia z nieznacznym spowolnieniem tempa wzrostu płac w porównaniu z regionem i krajem ogółem. Warto jednak zadać pytanie, skąd tak duże rozbieżności w bezwzględnych wartościach średnich wynagrodzeń. Odpowiedzi dostarcza wpływ wysokości wynagrodzeń w kluczowych ośrodkach miejskich, jak Warszawa, Poznań, czy Kraków. Dysproporcja ta stale się utrzymuje i wszystko wskazuje na jej dalsze występowanie, pomimo prób wdrażania polityki konwergencji między centrami i regionami w kontekście funduszy strukturalnych UE. Jako środek służący niwelowaniu różnic powinny zatem posłużyć dalsze inwestycje w kapitał ludzki i nowe technologie, wsparcie nowych inwestycji oraz działań w sektorze MSP. 30

Wykres 11. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (brutto) 3,400.00 3,315.38 3,200.00 3,000.00 2,800.00 POLSKA WIELKOPOLSKIE Region Kaliski 2,866.04 3,158.48 2,976.28 2,868.81 2,600.00 2,400.00 2,200.00 2,000.00 1,800.00 2,636.81 2,610.82 2635.78 2,506.93 2509.39 2,409.69 2,389.00 2,314.66 2,239.56 2,263.60 2,204.31 2233.405 2,129.03 2,047.58 2065.775 1952.795 1970.215 1906.16 1845.085 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 31

Bezrobocie Wśród zmiennych charakteryzujących sytuację na rynku pracy, jedną z najczęściej poddawanych analizie, jest stopa bezrobocia. Wg metodologii GUS, wskaźnik ten oznacza % udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo (pracującej i bezrobotnej). 18 Od r. 2005 zaznacza się wyraźna tendencja, zakładająca zmniejszanie się przewagi wysokości stopy bezrobocia w powiecie na rzecz zrównywania jej z wartością wskaźnika dla Kalisza. Innymi słowy, na przestrzeni 4 lat bezrobocie dynamiczniej spadało na terenach poza głównym ośrodkiem miejskim. Jednocześnie potwierdza się w analizowanych momentach czasowych tendencja, zakładająca zmniejszenie się stopy bezrobocia w II i III kwartale. Jest to powodowane z jednej strony większą ofertą prac sezonowych, ale i przede wszystkim większym rozruchem w budownictwie. Tu sporo osób, także o niższych kwalifikacjach, znajdzie pracę. 18 www.stat.gov.pl 32

Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego [%] 20 19 17.6 15 16.0 15.9 14.5 14.6 14.8 13.1 11.2 11.9 10 5 11.7 9.5 9.1 7.8 POLSKA 8.4 WIELKOPOLSKIE 6.4 7.8 Region kaliski 5.9 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej bezrobocie charakteryzowało się dynamicznym spadkiem, na co złożyły się takie czynniki, jak emigracja zarobkowa, zwiększenie liczby miejsc pracy oraz ożywienie gospodarcze. W ostatnim rocznym przedziale czasowym widać, że tendencja ta została przyhamowana. Należy to zjawisko wiązać z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym i spowolnieniem gospodarczym. Ostatnie prognozy makroekonomiczne, przywołane wcześniej, są jednak dość optymistyczne w związku z czym względnie stabilna sytuacja zatrudnieniowa w regionie pozwala wnioskować, że stopa bezrobocia w najbliższych latach może wzrosnąć, ale nie będzie to dynamiczny wzrost. Udział kobiet w populacji bezrobotnych to kolejny wskaźnik poddany analizie. Zarówno w odniesieniu do kraju, województwa wielkopolskiego jak i regionu kaliskiego obserwujemy podobne tendencje, różniące się jednak skalą problemu. 33

Wykres 13. Udział kobiet w populacji bezrobotnych 68.0% 66.0% Polska 65.8% 64.0% 62.0% Wielkopolska Region kaliski 62.6% 62.9% 61.9% 60.0% 58.0% 56.0% 54.0% 52.0% 50.0% 57.7% 59.6% 59.5% 58.2% 55.1% 55.2% 56.5% 56.6% 54.7% 53.3% 53.2% 53.5% 53.6% 52.7% 51.5% 52.3% 51.1% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Na wykresie zaprezentowano procentowy udział kobiet w populacji osób bezrobotnych w latach 2003-2009 dla trzech podmiotów regionu kaliskiego, województwa wielkopolskiego oraz Polski. Linie trendu kształtują się mniej więcej podobnie, warto przy tym zwrócić jednak uwagę, że w każdym roku, którego dotyczy analiza region kaliski cechował się wyższymi wartościami niż cały kraj, ale i niższymi niż województwo. Niepokojąca tendencja zwiększania udziału kobiet wśród osób zarejestrowanych, jako bezrobotne, utrzymująca się wiele lat została przełamana w 2007 r. Jednym z powodów jest stały rozwój i wzrost udziału w rynku sektora usług, który oferuje coraz większą liczbę miejsc pracy dla kobiet. Po drugie zmianom ulegają też stereotypy 34

związane z rolą kulturową kobiet, które w polskim społeczeństwie wiążą się z przypisywaniem w większym stopniu mężczyznom, niż kobietom obowiązku zarobkowania i utrzymania rodziny. Ponadto z roku na rok wzrasta odsetek kobiet z wyższym wykształceniem, przez co wzrasta ich wartość na rynku pracy. W najbliższych latach tendencja się najprawdopodobniej pogłębi i na wszystkich 3 poziomach analizy sytuacja bezrobotnych kobiet powinna się powoli, acz systematycznie dalej poprawiać. Zwłaszcza w sytuacji, kiedy niwelowanie różnic w poziomie zatrudnienia między płciami stało się w Polsce jednym z priorytetów polityki rynku pracy. Charakter polskiego bezrobocia się zmienia, staje się ono w coraz większym stopniu podyktowane problemami motywacyjnymi, bądź kwalifikacjami nieadekwatnymi do potrzeb lokalnych rynków pracy. Ma to miejsce zwłaszcza w obliczu stosunkowo małej mobilności przestrzennej za pracą polskich pracowników w kraju z jednej strony i falą zagranicznych migracji zarobkowych z drugiej. Szczególnym problemem polskich publicznych służb zatrudnienia są także długotrwale bezrobotni, pozostający w rejestrach powyżej 12 miesięcy. Wśród tej kategorii osób deficyty motywacyjne związane z podejmowaniem zatrudnienia, czy legalnego zatrudnienia są szczególnie zauważalne. 35

Wykres 14. Udział długotrwale bezrobotnych w populacji bezrobotnych 40.0% 35.0% 35.0% 33.7% 37.7% 35.2% 34.9% 36.4% 34.7% 33.9% 31.1% 30.0% 30.5% 31.9% 31.7% 31.9% 31.2% 25.0% 27.7% 20.0% 21.8% 16.1% 15.0% 10.0% 5.0% Polska 15.3% 13.0% Wielkopolska Region kaliski 8.5% 5.9% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wraz z dynamicznym spadkiem bezrobocia, jaki odnotowano w Wielkopolsce w latach 2003-2009 zmianie uległa także specyfika tego problemu. W stosunkowo nielicznej grupie osób bezrobotnych pozostały w dużej mierze osoby długotrwale bezrobotne charakteryzujące się często niską motywacją do pracy, nieodpowiednimi (nieaktualnymi lub wręcz żadnymi) kwalifikacjami, obciążeni nałogami czy też pracujący w szarej strefie i rejestrujący się, jako bezrobotni tylko i wyłącznie w celu uzyskania świadczeń socjalnych. Stanowią oni grupę szczególnie zagrożoną marginalizacją i wykluczeniem 36

społecznym. Na tak znaczne ograniczenie liczby długotrwale bezrobotnych w ostatnich latach, oprócz wzrostu gospodarczego i zwiększenia liczby miejsc pracy, miały wpływ także programy aktywnego przeciwdziałania bezrobociu, jakie wykorzystują urzędy pracy. Gdyby w najbliższej przyszłości udało utrzymać się warunki sprzyjające rozwojowi gospodarczemu regionu, (dzięki czemu wzrastać będzie liczba miejsc pracy), a także nadal skutecznie działać będą programy wspierające zatrudnienie opracowane i proponowane przez instytucje rynku pracy, powinien następować dalszy spadek udziału osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie osób pozostających bez pracy. Jednocześnie należy mieć świadomość, że największy spadek udziału tych osób nastąpił w latach 2008-2009, z kolei w roku 2010 spadek będzie następować znacząco wolniej. Zagrożeniem jest ograniczenie przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej środków finansowych na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu w roku 2011 oraz spowolnienie gospodarcze spowodowane ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, które pomimo wcześniej przywołanych optymistycznych prognoz na pewno wpłynie na pogorszenie sytuacji osób długotrwale bezrobotnych charakteryzujących się najczęściej najniższymi kwalifikacjami i niską atrakcyjnością dla pracodawców oraz wzrost odsetka tej grupy w rejestrach bezrobotnych. Zjawisko będzie to zapewne dotyczyć wszystkich poziomów terytorialnych objętych analizą, a więc kraju, województwa i regionu kaliskiego. Pomimo to, na dzień dzisiejszy region kaliski wypada na tle województwa i kraju korzystnie pod względem odsetka udziału długotrwale bezrobotnych (5,9 % wobec 8,5 w Wlkp. i 13% w kraju) Produkt krajowy brutto W celu porównania sytuacji gospodarczej regionu kaliskiego, województwa wielkopolskiego i kraju oraz analizy tendencji, które umożliwią przeprowadzenie 37

prognozy rozwoju gospodarczego warto dokonać zestawienia osiąganych w ostatnich latach wartości PKB. Z uwagi na poziom agregacji udostępnianych danych w Banku Danych Regionalnych, wskaźnik PKB odnosi się do całego podregionu kaliskiego 19, obejmującego swym zasięgiem następujące powiaty: m. Kalisz, kaliski, ostrzeszowski, kępiński, ostrowski, krotoszyński, pleszewski, jarociński. Na tle wysokości PKB dla województwa wielkopolskiego region kaliski systematycznie zyskuje na znaczeniu, pomimo to dynamika wzrostu PKB na mieszkańca jest mniejsza niż w województwie i kraju. Relatywnie niski wzrost PKB w regionie kaliskim ma związek m. in. ze strukturą przedsiębiorstw, w przypadku której mamy do czynienia z istotnym udziałem dużych przedsiębiorstw. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej (do których zalicza się także Polskę) małe i średnie firmy odgrywają bowiem kluczową rolę w tworzeniu produktu krajowego brutto. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że aż 59 proc. PKB powstaje w firmach małych i średnich. Aż 99,3 proc. spośród 1,6 mln aktywnych w kraju podmiotów należy do sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). 19 Na poziomie powiatów ostatnie dostępne dane pochodzą z 2007 r. 38

Wykres 15. PKB per capita 33,000 zł 32,266 30,000 zł 27,000 zł POLSKA WIELKOPOLSKIE Podregion kaliski 26,011 27,553 29,279 27,799 30,873 24,000 zł 21,000 zł 18,000 zł 20,717 19,458 21,619 21,937 20,380 21,149 23,120 22,075 24,215 19,094 25,767 20,347 21,703 23,599 15,000 zł 12,000 zł 16,756 15,883 15,929 14,762 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Finanse publiczne Kolejny wskaźnik rozwoju gospodarczego stanowi wysokość dochodów budżetowych jednostek samorządu terytorialnego. To właśnie na samorządach lokalnych spoczywa największa liczba zadań publicznych, do których zalicza się m.in. oświatę, edukację, mienie komunalne (drogi, chodniki, kanalizacja, itd.), transport i komunikację, ochronę środowiska, pomoc społeczną i wiele innych. 39

Wykres 16. Dochody budżetów JST w przeliczeniu na 1 mieszkańca 3,100.00 zł 2,800.00 zł 2932.15 2844.775 2822.15 2,500.00 zł 2,200.00 zł 1,900.00 zł 1,600.00 zł 1,300.00 zł 1,000.00 zł 1709.44 1662.54 1579.35 POLSKA WIELKOPOLSKIE Region kaliski 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Powyżej prezentowane są średnie arytmetyczne dochodów budżetowych gmin i powiatów zestawionych dla kraju, województwa wielkopolskiego i regionu kaliskiego. Dane dotyczą lat 2002-2008 w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Dochody samorządów wykazywały w ostatnich latach tendencję wzrostową, a jej szczególne przyśpieszenie obserwowano od 2004 roku. Jest to związane m.in. ze wzrostem gospodarczym kraju, funduszami unijnymi wykorzystywanymi przez samorządy, spadkiem bezrobocia i wzrostem zamożności mieszkańców 20. 20 Źródłem dochodów własnych (zwłaszcza gmin), które ma największy wpływ na wysokość budżetów samorządów jest podatek od osób fizycznych (PIT). 40

Poważnym zagrożeniem dla wzrostu dochodów budżetowych jednostek samorządu terytorialnego w najbliższych latach jest ogólnoświatowy kryzys gospodarczy oraz zapisy znowelizowanej ustawy o finansach publicznych. W dużym stopniu ograniczają one możliwość zaciągania zobowiązań kredytowych na inwestycje przez JST. Jak wskazano powyżej kryzys wpłynie na wzrost bezrobocia i choć zakłada się, że nie będzie on zbyt drastyczny, to na pewno przyczyni się do zmniejszenia dochodów mieszkańców. Wpływy do budżetów z roku 2009 oraz prognozy budżetowe na kolejne lata wskazują nie tylko na zmniejszenie udziałów z tytułu PIT, ale także istotne zmniejszenie udziałów z tytułu CIT. W najbliższych latach należy spodziewać się zatem spadku dynamiki dochodów budżetowych samorządów, a w niektórych przypadkach nawet zmniejszenia wpływów w porównaniu do lat poprzednich. Stosunkowo dobre prognozy dla Polski i utrzymanie dodatniego tempa wzrostu gospodarczego w skali kraju pozwalają jednak zakładać, że dekoniunktura obejmie lata 2010 i 2011, aby w kolejnych latach znów osiągać bardziej znaczące wyniki. Oprócz dobrych wskaźników wzrostu gospodarczego dla Polski należy też mieć na uwadze wpływ funduszy UE z okresu programowania 2007-2013. Kolejne przedstawione dane są pewnym uszczegółowieniem opisanych wyżej tendencji i prognoz. Dotyczą one dochodów własnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca, na które składają się przede wszystkim wpływy z tytułu podatków i opłat lokalnych, m.in. podatku od nieruchomości, podatku od środków transportu oraz wpływów z PIT i CIT. Nie uwzględniają natomiast dotacji z budżetu państwa oraz środków unijnych. Tym samym wskaźnik ten może precyzyjniej określać potencjał gospodarczy danego terytorium. 41