strona 1/19 1. Wprowadzenie Bakterie z rodzaju Legionella wywołują legionelozę, która jest chorobą układu oddechowego człowieka. Legioneloza może objawiać się zapaleniem płuc (choroba legionistów) lub zachorowaniami grypopodobnymi (gorączka Pontiac). Zakażenie pałeczkami Legionella ma charakter inhalacyjny i występuje w wyniku przedostania się do płuc skażonego aerozolu wodno-powietrznego. Zgodnie z danymi epidemiologicznymi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny w Polsce w latach 2006 2011 zarejestrowano w kraju od 10 do 97 zachorowań rocznie na chorobę legionistów (zapadalność raportowana 0,03 0,09 zachorowań na 100.000 mieszkańców) [1]. Amerykańskie Centrum Chorób Zakaźnych CDC podaje,, że w USA w 2009 r. potwierdzono oficjalnie 3.522 zachorowania na legionelozę, przy czym od 2000 r. rejestruje się znaczny wzrost liczby zachorowań (wzrost zapadalności od 0,39 w 2000 r. do 1,15 na 100.000 ludności w 2009 r.) [2]. Europejskie Centrum Chorób Zakaźnych ECDC podaje, że zgłoszonych zostało w 2009 r. w państwach Unii Europejskiej 5 518 potwierdzonych przypadków choroby legionistów (zapadalność 1,12 na 100.000 mieszkańców) [3]. Szacuje się, że rzeczywista liczba zachorowań na legionelozę jest znacznie wyższa niż oficjalnie potwierdzona. Bakterie Legionella występują powszechnie w środowisku naturalnym, w takich miejscach jak zbiorniki wodne, kałuże, strumyki, wody termalne itp., ale w liczbie, że nie stwarza to zagrożenia dla zdrowia ludzi. Problem pojawia się wtedy, gdy nastąpi namnożenie się bakterii Legionella w instalacjach i urządzeniach wodnych, które wytwarzają aerozol wodnopowietrzny, takich jak wieże chłodnicze, instalacje wodociągowe, instalacje klimatyzacyjne, baseny perełkowe, nawilżacze, myjnie samochodowe, a także urządzenia medyczne, przede wszystkim inhalatory i turbiny dentystyczne. Część w/w instalacji i urządzeń stanowi wyposażenie techniczne budynków. Ograniczanie zagrożenia bakteriami Legionella związanego z użytkowaniem budynków należy do obowiązków ich zarządców i właścicieli. Działania mające na celu ochronę zdrowia użytkowników powinny obejmować: - zapobieganie skażeniu od początku użytkowania instalacji, - zwalczanie skażenia, jeśli zostało potwierdzone badaniami w kierunku wykrywania bakterii Legionella, - zapobieganie powtórnemu namnożeniu się bakterii w instalacjach wodnych i urządzeniach. Zarządzanie bezpieczeństwem ze względu na bakterie Legionella powinno obejmować wszystkie urządzenia i instalacje wodne, jakie są eksploatowane w budynku, tj. instalacje zimnej i ciepłej wody wodociągowej, łącznie z węzłem ciepłowniczym, instalacje klimatyzacyjne (w tym chłodnie dachowe), fontanny, baseny spa oraz instalacje technologiczne (w tym urządzenia do uzdatniania wody). Działania mające na celu ograniczanie zagrożenia pałeczkami Legionella w eksploatowanych budynkach powinno być oparte na szczegółowej analizie czynników technicznych mających wpływ na namnażanie się tych bakterii. Uwzględnione powinny być także skutki zdrowotne dla użytkowników, koszty inwestycyjne i eksploatacyjne podejmowanych działań technicznych, a także następstwa ekonomiczne i wizerunkowe dla zarządców i właścicieli, jakie mogą mieć miejsce, jeśli zostaną zdiagnozowane zachorowania na legionelozę pracowników i/lub użytkowników instalacji.
strona 2/19 2. Przepisy dotyczące zapobiegania i zwalczania bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach wodnych w budynkach Podstawowym krajowym aktem prawnym, w którym mówi się o zagrożeniu bakteriami Legionella jest ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi [4]. Zgodnie z tą ustawą legioneloza zaliczana jest do chorób zakaźnych, które zostały wywołane przez biologiczne czynniki chorobotwórcze, a które ze względu na charakter i sposób szerzenia się stanowią zagrożenie dla zdrowia publicznego. Ustawa nakłada na właścicieli, posiadaczy lub zarządzających nieruchomością obowiązek utrzymywać ją w należytym stanie higieniczno-sanitarnym w celu zapobiegania chorobom zakaźnym (a więc również legionelozie). Drugim aktem prawnym, z którego wynika obowiązek ograniczania zagrożenia bakteriami Legionella w czasie użytkowania budynków, jest rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy [5]. Jako czynnik szkodliwy wymienione zostały bakterie Legionella sp. oraz Legionella pneumophila, które wywołują legionelozę, co zobowiązuje pracodawców do ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Kolejnym przepisem prawnym, który bezpośrednio określa obowiązki zarządców i właścicieli budynków dotyczące zwalczania bakterii Legionella jest rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [6]. W rozporządzeniu tym określono kryteria oceny skażenia wody (liczbę pałeczek Legionella sp. [jtk /100 ml wody]) oraz podano częstotliwość pobierania próbek do kontroli skażenia oraz procedury postępowania w zależności od wyników badania mikrobiologicznego. Obowiązek badania skażenia i podejmowania działań w celu ograniczenia zagrożenia określony tym rozporządzeniem dotyczy tylko instalacji ciepłej wody wodociągowej i tylko w budynkach zamieszkania zbiorowego i zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej. Nie ma szczegółowych przepisów dotyczących ochrony ludzi przed bakteriami Legionella, określających kryteria zagrożenia oraz warunki zwalczania skażenia, odnoszących się do ciepłej wody wodociągowej w budynkach mieszkalnych oraz wody w innych instalacjach wodnych i urządzeniach, takich jak instalacje zimnej wody wodociągowej, instalacje klimatyzacji, chłodzenia, baseny spa, fontanny. Obowiązek ochrony zdrowia ludzi przed bakteriami Legionella namnażającymi się w instalacjach wodnych w budynkach wynika jednak również z przepisów prawa budowlanego. Ustawa Prawo budowlane nakazuje, aby obiekty budowlane tak projektować, wykonywać i użytkować, aby spełnione były wymagania podstawowe, w tym wymaganie nr 3 dotyczące ochrony zdrowia ludzi [7]. Ustawa w sprawie sposobu zapewnienia, że wymagania podstawowe zostaną spełnione, deleguje do rozporządzeń wykonawczych, do których zalicza się rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie oraz rozporządzenie w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych [8,9]. Od 2002 roku obowiązuje znowelizowane rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki, w którym znajdują się zapisy, zamieszczone w celu zapewnienia, że w instalacjach ciepłej i zimnej wody nie powstaną warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii z rodzaju Legionella. Zalecenia dotyczące projektowania obejmują stosowanie materiałów odpornych na korozyjne oddziaływanie wody, zabezpieczenie przed zanieczyszczeniem w wyniku przepływu zwrotnego, zapewnienie właściwej temperatury ciepłej wody ( 60 o C w punkcie wprowadzenia do instalacji i nie mniej niż 55 o C w punktach poboru), ograniczenia stagnacji oraz izolowanie przewodów ciepłej wody. Rozporządzenie
strona 3/19 nakazuje również przystosowanie instalacji ciepłej wody do dezynfekcji metodą fizyczną lub chemiczną. Rozporządzenie nie zawiera szczegółowych wytycznych dotyczących sposobu realizacji tych wymagań. Rozporządzenie nie zawiera również wymagań dotyczących ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella związanego z użytkowaniem innych instalacji wodnych w budynkach niż instalacje wodociągowe. Znaczenie praktyczne ma również fakt, że powyższe wymagania nie dotyczą budynków, które zostały wybudowane przed 2002 rokiem. W drugim rozporządzeniu wykonawczym do ustawy prawo budowlane, w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych, zawarte jest tylko ogólne zalecenie, aby warunki i sposób użytkowania urządzeń technicznych i instalacji nie powodowały pogorszenia właściwości użytkowych czynnika dostarczanego za pomocą tych urządzeń i instalacji [9]. Pomimo pewnych luk w krajowych przepisach, należy stwierdzić, że aktualnie obowiązujące przepisy budowlane, łącznie z ustawą o chorobach zakaźnych, w stopniu wystarczającym określają obowiązek podejmowania przez zarządców / właścicieli budynków działań, mających na celu zapobieganie namnażaniu oraz zwalczanie bakterii z rodzaju Legionella. 3. Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w wodzie z instalacji wodnych w budynkach w Polsce Pierwsze w kraju badania w kierunku wykrywania pałeczek Legionella w wodzie pochodzącej z natrysków przeprowadzone zostały przez Krogulską i Matuszewską w 1999 roku [10]. Próbki wody zostały pobrane z instalacji w bankach, hotelach, ośrodku wypoczynkowym i w zakładzie przetwórstwa spożywczego. Bakterie z rodzaju Legionella wykryto w 55,9% wszystkich próbek przebadanych. Stwierdzono, że bakterie występowały w próbkach wody pobranych we wszystkich obiektach, przy czym najwięcej próbek dodatnich pochodziło z natrysków łazienek hotelowych (81,3%). Przeprowadzone badania wykazały, z występowanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody użytkowej w Polsce jest równie powszechne jak w państwach zachodnich. Dalsze badania prowadzone w Zakładzie Higieny Komunalnej Państwowego Zakładu Higieny potwierdziły, że większość instalacji wodociągowych ciepłej wody użytkowej w różnego rodzaju obiektach w Polsce jest skażona bakteriami Legionella. Określono częstość występowania pałeczek Legionella w instalacjach ciepłej wody w zależności od rodzaju obiektu w wysokości [11]: - szpitale 61,3% - hotele 68,6% - ośrodki sportowo-rekreacyjne 80,0% - zakłady przemysłowe 68,0% - banki 68,5% - budynki mieszkalne 93,9% Równie wysokie, jak podano powyżej, skażenie ciepłej wody w instalacjach wodociągowych w różnego rodzaju budynkach stwierdzono w badaniach prowadzonych w latach 2008-2011 w Instytucie Techniki Budowlanej we współpracy z NIZP PZH [12]. Badaniami objęto różne instalacje wodne eksploatowane w 12 budynkach: ciepłej i zimnej wody wodociągowej, instalacje klimatyzacji oraz baseny. Wyniki badań zestawiono w Tablicach 1 4.
strona 4/19 Ocena skażenia bakteriami Legionella ciepłej wody wodociągowej [13] Tablica 1 L.p. Obiekt Miejsce pobrania próbki Liczba próbek badanych/liczba próbek w których wykryto bakterie Legionella Liczba Legionella jtk/ 100 ml wody Temperatura wody o C 1 Hotel instalacja 5/5 7,8x10 3 8,8x10 3 44 46 zasobnik c.w 4/4 1,3x10 4 2,5x10 4 38 44 2 Szpital I instalacja 17/17 3,5x10 2 4 1,1x10 26 47 zasobnik c.w 3/3 8,9x10 2 3 1,4x10 51 55 3 Szpital II instalacja 6/6 2,0,x10 2 3 6,6x10 31 48 4 Ośrodek sportowy instalacja 10/10 1,5x10 2 3 2,1x10 34 44 5 Budynek mieszkalny I 6 Budynek mieszkalny II instalacja 2/1 2 4,3x10 55 59 2 52 58 zasobnik c.w 2/2 5 7,7x10 instalacja 4/4 4,4x10 2 3 2,3x10 34 51 7 Biurowiec instalacja 12/12 1,1 x10 2 4 1,6x10 41 44 8 Muzeum instalacja 3/3 9,2x10 3 4 1,1x10 38 40 9 Koszary I instalacja 4/4 3 59 3,47x10 29 46 zasobnik c.w 1/0 0 19 10 Koszary II instalacja 4/2 9 69 43 56 zasobnik c.w 1/0 0 61 11 Koszary III instalacja 4/0 0 44 76 12 Koszary IV instalacja 5/3 1 56 10 57 Razem 87/76 Przedstawione dane dotyczą ciepłej wody pobieranej z instalacji wodociągowych w 12 obiektach, które nie były poddane żadnym zabiegom dezynfekcyjnym. Stwierdzono: - 88% pobranych próbek wody było skażonych bakteriami Legionella, - tylko w jednym obiekcie, na dwanaście objętych badaniami, w którym temperatura wody w instalacji była wyższa niż 70 0 C, w żadnej próbce nie stwierdzono obecności bakterii Legionella.
strona 5/19 Ocena skażenia bakteriami Legionella zimnej wody wodociągowej [13] Tablica 2 L.p. Obiekt Miejsce pobrania próbki Liczba próbek badanych/liczba próbek w których wykryto bakterie Legionella Liczba Legionella jtk/100 ml wody Temperatura wody o C 1 Hotel Zbiornik nr 1 9/4 8-890 9-22 2 Szpital I Zbiornik magazynowy Instalacja 5/3 5-120 9-22 - - 10 Instalacja 9/7 1-170 22-30 (max. 32) 3 Szpital II Instalacja 5/5 1-830 4,5-21 (max.37) 4 Ośrodek sportowy 5 Budynek mieszkalny I 6 Budynek mieszkalny II 7 Biurowiec Zbiornik magazynowy Instalacja 6/3 12-47 21-28 Instalacja 3/2 1-10 10-12 Instalacja 6/6 2-140 11-16 2/0 0 6-8 Instalacja - - 6-23 8 Muzeum Instalacja 2/2 1-71 6-8 Razem 47/32 Łącznie przeprowadzono badania w kierunku wykrywania bakterii Legionella w zimnej wodzie wodociągowej w 8 obiektach. Pobrano 47 próbek wody, obecność bakterii stwierdzono w 32 próbkach (68%). W sześciu próbkach (13%) liczba bakterii była większa niż uważana za dopuszczalną w wodzie ciepłej (max. 890 jtk/100 ml wody). W jednym obiekcie (biurowiec) badano wodę z fontanny usytuowanej wewnątrz budynku. Nie stwierdzono skażenia wody bakteriami Legionella.
strona 6/19 Ocena skażenia bakteriami Legionella wody w instalacji klimatyzacji Tablica 3 L.p. Obiekt Miejsce pobrania próbki 1 Hotel Spust wody chłodzącej - 09.2010 4 Ośrodek sportowy Spust wody chłodzącej 05.2011 Instalacja wentylacji spust skroplin 7 Biurowiec Komory zraszania czerpnia górna Komory zraszania czerpnia dolna 8 Muzeum Komory zraszania 08.2008 Komory zraszania 01.2011 Liczba próbek badanych/liczba próbek w których wykryto bakterie Legionella Liczba Legionella jtk/ 100 ml wody Temperatura wody o C 3/3 2,6x10 3 6,3x10 3 11,5 17,3 3/3 1,8 x10 4 2,0x10 4 11,9 13,6 1/0 0 33,9 3/0 0 13,5 14,8 3/0 0 14,1 16,3 3/0 0 b.d. 2/1 1 13,4 16,0 Łącznie przeprowadzono badania w kierunku wykrywania bakterii Legionella w wodzie w instalacjach klimatyzacji lub wentylacji w 4 obiektach. Pobrano 18 próbek wody, obecność bakterii stwierdzono w 6 próbkach, ale tylko w tych, które były pobrane z instalacji chłodni dachowej. Stwierdzono obecność bakterii w wodzie, do której dodawany był w sposób ciągły biocyd. W żadnej z jedenastu próbek pobranych z komór zraszania w trzech instalacjach klimatyzacji nie stwierdzono obecności bakterii Legionella.
strona 7/19 Ocena skażenia bakteriami Legionella wody w instalacji basenowej [14,15] Tablica 4 L.p. Rodzaj instalacji basenowej 1 Basen sportowy 4 Basen rekreacyjny 7 Baseny jacuzzi Miejsce pobrania próbki Niecka basenowa Niecka basenowa Niecki basenowe Liczba próbek badanych/liczba próbek w których wykryto bakterie Legionella Liczba Legionella jtk/ 100 ml wody Temperatura wody o C 1/0 0 26,5 2/0 0 29,1-30,0 34/34 1 7,5x10 3 35 Po filtrach 16/16 7,6 x10 3,0x10 4 34,5 Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono: - W wodzie pobranej z basenu sportowego oraz z basenu rekreacyjnego nie stwierdzono obecności bakterii Legionella. - W wodzie basenowej pobranej z niecek basenowych jacuzzi, we wszystkich 34 próbkach pobranych w 10 seriach w okresie od października 2008 r. do stycznia 2011 stwierdzono obecność bakterii Legionella w liczbie od 1 jtk/100 ml do 7,5 x 10 3 jtk/100 ml, przy czym tylko w 10 próbkach wykryto pałeczek Legionella mniej niż 100 jtk/100ml (zawsze po dezynfekcji szokowej). - W wodzie pobieranej bezpośrednio po filtrach pośpiesznych w obiegu wody basenów jacuzzi bakterie Legionella były obecne we wszystkich próbkach (16 próbek) w liczbie od 76 jtk/100 ml do 3,0 x 10 4 jtk/100 ml. Stwierdzono, że filtry węglowe były miejscem namnażania się bakterii Legionella w obiegu wody basenowej jacuzzi. Podsumowanie W Polsce przeprowadzono liczne badania w kierunku wykrywania pałeczek Legionella ciepłej wodzie wodociągowej. Badania te wykazały, że ze skażeniem ciepłej wody bakteriami należy liczyć się powszechnie, zwłaszcza w instalacjach, które były zaprojektowane przed 2002 rokiem oraz w tych, w których nie jest spełnione wymagania dotyczące temperatury wody i/lub nie są stosowane skuteczne zabiegi dezynfekcyjne. Przedstawione w Tablicy 2 wyniki badań skażenia bakteriami Legionella zimnej wody z instalacji wodociągowej wskazują, że również użytkowanie tej wody może stanowić zagrożenie, zwłaszcza dla osób z obniżoną odpornością. Nie stwierdzono skażenia bakteriami Legionella wody pobieranej z komór zraszania w instalacjach klimatyzacyjnych, natomiast wykryto pałeczki Legionella w wodzie w obiegu chłodzenia powietrza emitowanego do otoczenia (Tablica 3). Przeprowadzone badania wody w różnego rodzaju urządzeniach basenowych
strona 8/19 potwierdziły, że największe zagrożenie bakteriami Legionella wiąże się z basenami typu jacuzzi. 4. Czynniki techniczne mające wpływ na namnażanie się bakterii Legionella w instalacjach wodnych w budynkach Czynnikiem, który ma decydujący wpływ na skażenie bakteriami Legionella wody w instalacjach wodnych i urządzeniach jest temperatura wody. Bakterie namnażają się w temperaturze 25 45 o C, przy czym optymalna temperatura dla rozwoju tych bakterii wynosi 35 37 o C. W temperaturze poniżej 20 o C bakterie nie namnażają się, a w temperaturze powyżej 50 o C następuje zahamowanie tempa ich wzrostu. Utrzymywanie wody w temperaturze 60 o C powinno zapewnić wodę wolną od bakterii Legionella, a podniesienie temperatury do 70 o C umożliwia ich inaktywację. Z powyższego wynika, że utrzymywanie w sposób ciągły temperatury wody nie mniejszej niż 60 o C w każdym punkcie instalacji ciepłej wody oraz w każdym punkcie instalacji zimnej wody temperatury nie większej niż 20 o C powinno być warunkiem koniecznym i wystarczającym dla wyeliminowania zagrożenia związanego z bakteriami Legionella. W warunkach eksploatacyjnych spełnienie w/w warunków nie jest jednak ani możliwe ani wystarczające. W instalacji ciepłej i zimnej wody zawsze będą odcinki przewodów, w których okresowo nie będzie przepływu. Podczas stagnacji zmienia się temperatura wody, tzn. przy braku przepływu obniża się temperatura ciepłej wody, natomiast temperatura wody zimnej wzrasta. Zmiana temperatury wody zależy od wielu czynników, przede wszystkim od temperatury wody zasilającej instalacje, warunków hydraulicznych, czasu stagnacji oraz izolacji przewodów. Skuteczność temperatury jako czynnika ograniczającego zagrożenie bakteriami Legionella w instalacji c.w.u. obniża również obecność biofilmu na powierzchniach kontaktujących się z wodą. Biofilm jest błoną biologiczną powstającą na wszystkich powierzchniach stykających się z wodą. Składa się z organizmów żywych, obumierających i martwych oraz substancji organicznych i nieorganicznych pochodzących z wody i materiałów konstrukcyjnych. W biofilmie bakterie mają doskonałe warunki do rozwoju, stanowi on ich ochronę i dostarcza składniki odżywcze. Obecność na powierzchniach kontaktujących się z wodą osadów (np. produktów korozji) sprzyja rozwojowi biofilmu i utrudnia jego usuwanie w procesie dezynfekcji, ponieważ biofilm pełni funkcję ochronną wobec bakterii, które go zasiedlają. Temperatura, obecność biofilmu oraz stagnacja są czynnikami, które mają podstawowe znaczenie również dla namnażania się bakterii Legionella w instalacjach wodnych w budynkach, innych niż wodociągowe. Wpływ na powstanie warunków sprzyjających namnażaniu się bakterii Legionella w instalacji wodnych w budynkach ma sposób, w jaki instalacja została zaprojektowana, wykonana oraz jest użytkowana i eksploatowana. Ocena zagrożenia bakteriami Legionella, oraz decyzje mające na celu ograniczanie tego zagrożenia, powinny być podejmowane na podstawie szczegółowej analizy czynników technicznych, jakie są lub mogą być w przyszłości przyczyną wystąpienia skażenia. Poniżej szczegółowo omówiono czynniki techniczne, jakie należy brać pod uwagę przy ocenie zagrożenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych.
strona 9/19 4.1 Czynniki związane z jakością wody z sieci wodociągowej Jakość wody z sieci wodociągowej może mieć zasadniczy wpływ zarówno na skażenie instalacji bakteriami, jak i na powstanie warunków sprzyjających namnażaniu się bakterii w instalacjach wodociągowych. Do takich czynników zalicza się: a) rodzaj ujmowanej wody jest bardziej prawdopodobne, że w przypadku ujmowania wody powierzchniowej w wodzie będą obecne bakterie z rodzaju Legionella oraz mikroorganizmy typu ameby, w których bakterie mogą się uchronić przed działaniem środków dezynfekcyjnych; b) stosowane metody uzdatniania wody i jakość wody wprowadzanej do sieci ryzyko występowania w wodzie wodociągowej bakterii i ameb maleje, jeśli mętność wody jest mniejsza niż 0,1 NTU, woda nie zawiera żelaza i manganu > 0,1 mg/l ani amoniaku i jest skutecznie dezynfekowana; c) korozyjność wody w stosunku do materiałów instalacyjnych stosowanych w sieciach i instalacjach wewnętrznych woda korozyjna w stosunku do materiałów instalacyjnych przyczynia się do wtórnego zanieczyszczenia wody produktami korozji, które gromadzą się w urządzeniach i przewodach w instalacjach wewnętrznych i tworzą warstwy osadów, w których panują bardzo dobre warunki do namnażania się bakterii; d) zanieczyszczenie wody wodociągowej zasilającej instalacje produktami korozji nawet okresowe zanieczyszczenie wody wodociągowej produktami korozji może sprzyjać tworzeniu się warstw osadów na powierzchniach kontaktujących się z wodą w instalacjach; e) woda wodociągowa wykazuje skłonność do wytrącania osadów z powodu wysokiej twardości lub zasolenia osady wytrącające się po podgrzaniu i/lub odparowaniu wody, osadzające się w podgrzewaczach i/lub sitkach prysznicowych są miejscem, gdzie mogą namnażać się bakterie; f) zawartość środka dezynfekcyjnego w punkcie doprowadzenia wody do budynku brak wolnego chloru w wodzie zasilającej instalacje zwiększa szansę na skażenie instalacji bakteriami. 4.2 Czynniki związane z warunkami pracy sieci wodociągowej Zmienność warunków hydraulicznych (ciśnienia, kierunków przepływu) w sieci sprzyja wtórnemu zanieczyszczeniu wody wodociągowej w wyniku przepływów zwrotnych z innych systemów, zassania wody przez zawory odpowietrzające, odrywania osadów z powierzchni rur itp. Zasadnicze znaczenie ma również stan techniczny sieci, częstotliwość awarii, a także sposób usuwania awarii i przestrzegania procedur uruchamiania po remontach lub naprawach. Zagrożenie skażenia instalacji wodociągowych wzrasta, jeśli: a) w sieci występują znaczne wahania ciśnienia; b) ciśnienie w punkcie doprowadzenia wody do budynku jest wysokie jeśli ciśnienie stale lub okresowo osiąga wartość zbliżoną do maksymalnej dopuszczalnej, to ma miejsce wzrost prędkości przepływu wody w instalacjach oraz wystąpić mogą uderzenia hydrauliczne. Wszystkie te zjawiska sprzyjają odrywaniu/porywaniu osadów/cząstek biofilmu z powierzchni urządzeń lub przewodów do wody; c) budynek jest w strefie mieszania wód z dwóch źródeł; d) awaryjność sieci jest wysoka; e) nie są wdrożone lub przestrzegane procedury płukania przewodów i dezynfekcji po remontach i naprawach;
strona 10/19 f) płukanie przewodów jest niesystematyczne lub nieskuteczne. 4.3 Czynniki związane z ujmowaniem wody z ujęcia indywidualnego Zagrożenie w instalacjach wodociągowych rośnie, jeśli woda zasilająca wykazuje skłonność do wytrącania osadów oraz jest zanieczyszczona mikrobiologicznie. W przypadku ujmowania wody ze studni indywidualnej należy brać pod uwagę takie czynniki jak: a) skład fizyko-chemiczny wody obecność w wodzie żelaza, manganu, amoniaku oraz związków nadających wodzie mętność, wysoka twardość i zasolenie są czynnikami sprzyjającymi powstawaniu na powierzchniach kontaktujących się z wodą warstw osadów; b) czystość mikrobiologiczną wody ujmowanie wody z płytkich warstw wodonośnych, usytuowanie szamb w pobliżu studni, zły stan techniczny studni są czynnikami mającymi wpływ na skażenie mikrobiologiczne wody; c) procesy uzdatniania wody stosowanie procesów dostosowanych do jakości wody, łącznie z dezynfekcją, jeśli jest wymagana, zmniejsza zagrożenie skażenia instalacji; d) monitorowanie jakości wody - systematyczny nadzór nad jakością wody zmniejsza ryzyko zasilania instalacji woda zanieczyszczoną; e) wdrożone procedury nadzoru i eksploatacji stacji wszelkie zakłócenia w pracy stacji, w wyniku których instalacje zasilane są wodą o nieodpowiedniej jakości stwarza zagrożenie. 4.4 Czynniki związane z rozwiązaniami stosowanymi w punkcie wprowadzenia wody do instalacji wodociągowych Wyposażenie instalacji w punkcie wprowadzenia wody do budynku ma duży wpływ na procesy zachodzące w dalszych częściach instalacji. Należy zwrócić uwagę na takie elementy jak: a) wyposażenie w zbiornik magazynujący wodę zbiornik działać może jako osadnik, co zmniejsza ryzyko zanieczyszczenia wody produktami korozji nanoszonymi z sieci miejskiej. Jednak zbyt długi czas przebywania wody w zbiorniku może zwiększać ryzyko jej wtórnego zanieczyszczenia. Szczególnie zagrożona jest czystość mikrobiologiczna wody w przypadku niskiej zawartości wolnego środka do dezynfekcji oraz nieprzestrzegania zasad okresowego czyszczenia i dezynfekcji zbiornika; b) połączenie z innymi systemami każde połączenie instalacji z innymi systemami stanowi potencjalne zagrożenie. Szczególną uwagę należy zwrócić na bezpośrednie połączenie instalacji wodociągowej np. z instalacją przeciwpożarową, co wymaga stosowania odpowiedniego zaworu zabezpieczającego przed przepływem zwrotnym. Zagrożenie stwarza również podłączenie do instalacji węży do mycia pomieszczeń gospodarskich, podlewania trawników itp. Przewód odprowadzający wody po płukaniu filtrów do kanalizacji powinien być wyposażony w przerwę powietrzną. Ważny jest również nadzór nad zaworami zabezpieczającymi przed przepływem zwrotnym, gdyż stanowić mogą one źródło wtórnego zanieczyszczenia mikrobiologicznego; c) zasilanie instalacji wodą z dwóch źródeł o odmiennym składzie zmiana rodzaju wody zasilającej może zakłócić stan równowagi, jaki wytwarza się na powierzchniach kontaktujących się z wodą;
strona 11/19 d) stacja doczyszczania wody wodociągowej stosowanie takich procesów jak filtracja mechaniczna (filtry siatkowe, z wkładami wymiennymi, ze stałym złożem filtracyjnym), dezynfekcja chemiczna lub promieniami UV, czy też uzdatnianie wody w celu zmniejszenia jej korozyjności redukuje ryzyko skażenia wody bakteriami z rodzaju Legionella. Poziom redukcji ryzyka zależy od rodzaju stosowanych metod oraz sposobu eksploatacji stacji; e) redukcja / regulacja ciśnienia na wejściu do budynku zbyt wysokie lub zmienne ciśnienie w punkcie doprowadzenia wody do budynku stwarza ryzyko wtórnego zanieczyszczenia wody; f) stan i warunki pracy wewnętrznej sieci wodociągowej oraz hydroforni osiedlowej zły stan techniczny i warunki eksploatacji tej części systemu zaopatrzenia w wodę, który najczęściej jest poza nadzorem dostawcy wody, stwarza zagrożenie dla jakości wody w instalacjach. 4.5 Czynniki związane z projektowaniem instalacji wodociągowych Na etapie projektowania podejmowanych jest szereg decyzji, które w zasadniczy sposób rzutują na ryzyko skażenia instalacji wody ciepłej bakteriami z rodzaju Legionella. Ryzyko zwiększają następujące czynniki: a) zastosowanie materiałów instalacyjnych nieodpornych na korozyjne oddziaływanie wody szczególne ryzyko powstaje w przypadku niewłaściwego zastosowania stali ocynkowanej (przewody, zasobniki ciepła); b) nieprawidłowe łączenie różnych materiałów - np. zastosowanie przewodów z miedzi i stali ocynkowanej w obiegu cyrkulacyjnym lub zastosowanie wymienników ciepła lutowanych miedzią w korodującej instalacji ze stali ocynkowanej; c) złe wymiarowanie przewodów zarówno zbyt małe prędkości przepływu przez instalacje i urządzenia jak i zbyt duże prędkości zwiększają ryzyko, że powstaną warunki sprzyjające namnażaniu się bakterii; d) brak zabezpieczeń przed długim czasem stagnacji wody w urządzeniach czy przewodach - spowodowane to może być np. tym, że projektowe zapotrzebowanie na wodę jest znacznie wyższe niż rzeczywiste zużycie lub odcinki podejść do urządzeń sanitarnych (szczególnie natrysków) są dłuższe niż dopuszczalne; e) brak izolacji cieplnej przewodów c.w. w przewodach bez izolacji następuje szybsze schłodzenie wody i zwiększa się ryzyko namnażania bakterii Legionella; f) brak cyrkulacji wody; g) zbyt mała prędkość przepływu wody w przewodach cyrkulacyjnych (nieodpowiedni strumień wody cyrkulacyjnej); h) brak w projekcie rozwiązań dotyczących sposobu dezynfekcji metodą termiczną, fizyczną lub chemiczną ; i) w przypadku zaplanowania dezynfekcji termicznej zastosowanie materiałów nieodpornych na temperaturę; j) wykonanie projektu przez projektanta nieposiadającego stosownych uprawnień; k) brak lub niepełna dokumentacja projektowa.
strona 12/19 4.6 Czynniki związane z wykonywaniem i uruchamianiem instalacji wodociągowych Błędy popełnione na etapie wykonywani i odbioru instalacji rzutować mogą na warunki eksploatacji i stwarzać poważne ryzyko namnażania się bakterii Legionella. Zmniejszeniu ryzyka sprzyja przestrzeganie następujących zasad: a) wykonanie instalacji przez wykonawcę posiadającego stosowne uprawnienia (certyfikat na wykonywanie usług); b) zapewnienie nadzoru; c) unikanie zanieczyszczenia instalacji w trakcie montażu np. miejscami, na których szczególnie intensywnie namnażają się bakterie, są warstwy kleju pozostawione na powierzchniach klejonych; d) prawidłowe wykonanie połączeń np. w przypadku instalacji z miedzi gradowanie końcówek przewodów przed lutowaniem, przy łączeniu elementów z miedzi i stali ocynkowanej stosowanie przekładek dielektrycznych; e) płukanie instalacji po montażu wodą wolną od zanieczyszczeń należy zapewnić odpowiednia intensywność i czas płukania, natomiast woda do płukania powinna być w punkcie wprowadzenia do instalacji filtrowana; f) instalacja nie została opróżniona po pierwszym napełnieniu wodą i po próbie szczelności. 4.7 Czynniki związane z obsługą i eksploatacją instalacji wodociągowych Ryzyko skażenia instalacji bakteriami z rodzaju Legionella i związane z tym ryzyko narażenia zdrowia ludzi będzie znacznie zmniejszone wtedy, gdy nadzór techniczny będzie postępował zgodnie z zasadami dobrej praktyki w zakresie obsługi i eksploatacji oraz zgodnie z procedurami dostosowanymi do indywidualnych potrzeb. Przypadkowe lub regularnie występujące zmiany jakości wody w instalacji lub niedotrzymywanie parametrów pracy urządzeń i instalacji wskazują na występowanie ryzyka. Do czynników zwiększających ryzyko skażenia instalacji bakteriami z rodzaju Legionella i narażenia zdrowia ludzi zaliczyć należy: a) brak opracowanego programu nadzoru i eksploatacji; b) brak procedur zbierania informacji o nieprawidłowościach w działaniu i warunkach użytkowania; c) brak wyników monitorowania parametrów w punkcie doprowadzenia wody do instalacji (dotyczących jakości wody, wartości ciśnienia w sieci itp.); d) brak dokumentacji(książki obiektu) zawierającej dane dotyczące sygnałów z przeszłości o różnego rodzaju nieprawidłowościach; e) brak danych dotyczących temperatury wody za wymiennikiem ciepła oraz w punktach poboru wody; f) zbyt niska temperatura wody poniżej 60 0 C za wymiennikiem oraz 55 0 C w punktach poboru; g) niewłaściwa prędkość przepływu wody w obiegu cyrkulacyjnym; h) stagnacja wody w przewodach i urządzeniach; i) brak nadzoru nad punktami sporadycznie użytkowanymi; j) brak możliwości przeprowadzenia skutecznej dezynfekcji; k) brak możliwości przeprowadzenia skutecznego płukania instalacji - zbyt mała prędkość przepływu wody, zbyt mała przepustowość kanalizacji itp.
strona 13/19 l) brak specjalistycznego nadzoru nad urządzeniami do uzdatniania wody i zaworami zabezpieczającymi przed przepływem zwrotnym; m) możliwość ominięcia stacji uzdatniania wody (by-pass); n) działanie stacji uzdatniania wody blisko lub powyżej wydajności projektowej; o) włączanie do ruchu złóż ze złożem stałym bez płukania współprądowego; p) odkształcenia przewodów z tworzyw sztucznych (w kształcie litery U); q) obecność osadów w zasobnikach ciepłej wody; r) obecność osadów na sitkach natrysków; s) brak zabezpieczenia końcówek węży elastycznych; t) brak zabezpieczenia połączenia z innymi systemami; u) brak informacji dla użytkowników dotyczących zasad zapobiegania i zwalczania skażenia; v) dostępne są informacje z przeszłości, na podstawie których można wnioskować o możliwości skażenia instalacji i/lub przypadkach zachorowania na legionelozę lub gorączkę Pontiac. 5. Zwalczanie baterii Legionella w instalacjach wodnych w budynkach Do obowiązków zarządców/właścicieli budynków należy podjęcie wszelkich niezbędnych działań, mających na celu zapewnienie, że zdrowie ludzi nie będzie zagrożone w wyniku skażenia wody w instalacjach wodociągowych bakteriami z rodzaju Legionella [4]. Stwierdzenie obecności bakterii Legionella sp. w ciepłej wodzie wodociągowej w liczbie większej niż 10 2 jtk w 100 ml powinno skłonić służby techniczne (szczególnie w przypadku budynków zamieszkania zbiorowego i zakładów opieki zdrowotnej) do podjęcia działań zapobiegawczych, natomiast po stwierdzeniu liczby bakterii > 10 4 jtk w 100 ml wody konieczne jest natychmiastowe wyłączenie instalacji z użytkowania i przeprowadzenie dezynfekcji metodą fizyczną lub chemiczną [6]. Znanych jest wiele metod dezynfekcji wody w instalacjach wodociągowych: szokowa i/lub okresowa dezynfekcja termiczna, szokowa i/lub ciągła dezynfekcja chlorem i związkami chloru, ciągła dezynfekcja wody przy zastosowaniu promienników UV, ciągła dezynfekcja wody przy użyciu jonów Cu + /Ag +, dezynfekcja przy użyciu ozonu. Wodę wolną od bakterii można również zapewnić stosując specjalne filtry o dokładności filtrowania 0,2 µm, montowane w punktach poboru wody. Podejmując decyzję odnośnie metod zwalczania skażenia wody bakteriami Legionella należy uwzględnić szereg czynników natury technicznej i organizacyjnej, takich jak krótkoi długoterminowa skuteczność dezynfekcji, stan techniczny instalacji, możliwość uzyskania wymaganej temperatury wody (zasilającej oraz w każdym punkcie wypływu wody), bezpieczeństwo użytkowników, koszt operacji itp. Podstawowym problemem warunkującym skuteczność zwalczania bakterii, jak i zapobiegania ich wtórnemu namnażaniu się, jest obecność na powierzchniach wewnętrznych przewodów i zbiorników warstw osadów, bez względu na ich skład i pochodzenie. Kluczową rolę w rozwoju bakterii Legionella odgrywa biofilm. Warunkiem skutecznego zwalczania bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach
strona 14/19 ciepłej wody, a przede wszystkim zapobiegania wtórnemu ich namnażaniu, jest usunięcie biofilmu i zabezpieczenie przed ponownym jego rozwojem. W chwili obecnej jedną z najczęściej stosowanych metod mających na celu zwalczanie bakterii z rodzaju Legionella oraz zapobieganie ich namnażaniu się jest ciągłe lub okresowe dawkowanie dwutlenku chloru [16]. Dwutlenek chloru jest obecnie uważany za najbardziej efektywną chemiczną metodę zwalczania bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych ponieważ: ma silniejsze działanie utleniające niż chlor, działanie dezynfekujące występuje przy niższych dawkach w porównaniu z chlorem, jest prawie niezależne od wartości odczynu wody i w mniejszym stopniu zależne od temperatury, nie powstają związki chloroorganiczne i nie ulega zmianie smak i zapach wody, jest mnie korozyjny w stosunku do stali ocynkowanej niż chlor wolny, skutecznie niszczy biofilm. Wysoka efektywność dwutlenku chloru w niszczeniu biofilmu ma zasadnicze znaczenie dla zwalczania bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych. Zdolność ta jest tłumaczona silnym działaniem utleniającym ClO 2, bardzo dobrą penetracją w głębokie warstwy biofilmu oraz dodatkowo przekształcaniem w warstwie biofilmu, w obszarze niskiego ph, jonu chlorynowego ponownie w biologicznie aktywny dwutlenek chloru [18]. Proces usuwania biofilmu jest najbardziej intensywny w pierwszym okresie po rozpoczęciu dawkowania dwutlenku chloru. Czas trwania procesu oczyszczania powierzchni z osadów zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj i grubość warstwy osadów, warunki eksploatacji, wyposażenie instalacji oraz dawka ClO 2. Zjawisku temu towarzyszy przejściowe pogorszenie jakości wody. Zasadnicze znaczenie dla ograniczania zagrożenia bakteriami Legionella w instalacjach wodociągowych przy użyciu dwutlenku chloru ma dobór odpowiedniej dawki środka do dezynfekcji. Ustalając dawkę należy brać pod uwagę osiągnięcie następujących celów: skuteczną inaktywację bakterii, usunięcie biofilmu i zabezpieczenie przed wtórnym jego tworzeniem, wyeliminowanie zjawiska wtórnego rozwoju bakterii w instalacji wodociągowej, zapewnienie minimalnego stężenia środka do dezynfekcji w każdym punkcie poboru wody oraz w wodzie cyrkulacyjnej, ograniczenie stężenia produktów ubocznych procesu dezynfekcji. Czas potrzebny na zwalczenie skażenia instalacji bez wstępnej dezynfekcji szokowej może wynosić 1,5 roku i więcej. Dwutlenek chloru stosowany do dezynfekcji wody w instalacjach wodociągowych wytwarzany może być w miejscu dawkowania przy użyciu generatora w wyniku reakcji chlorynu sodowego i kwasu solnego. Dostępny na rynku jest również gotowy preparat o nazwie TWIN-OXIDE, który przygotowuje się przez zmieszanie dwóch reagentów w zbiorniku magazynowym i dawkuje proporcjonalnie do przepływu za pomocą pompki dawkującej. To drugie rozwiązanie jest korzystniejsze, jeśli przewiduje się okresową dezynfekcję lub działania dezynfekcyjne muszą być wdrożone w krótkim czasie [19].
strona 15/19 Dwutlenek chloru może być stosowany do dezynfekcji szokowej połączonej z usuwaniem biofilmu wszystkich rodzajów urządzeń i instalacji wodnych, także instalacji klimatyzacji i basenowej. Ciągła dezynfekcja przy użyciu dwutlenku chloru, jeśli nie są zapewnione odpowiednie warunki użytkowania, może nie być metodą wystarczającą do zapewnienia wody bezpiecznej dla użytkowników. Również inne metody dezynfekcji, takie jak szokowa dezynfekcja termiczna instalacji ciepłej wody lub dezynfekcja chemiczna instalacji ciepłej i zimnej wody przy użyciu podchlorynu sodu nie zapewniają długotrwałego efektu wyeliminowania bakterii Legionella, jeśli nie zostanie usunięta przyczyna skażenia, tzn. warunki sprzyjające ich namnażaniu [17]. 6. Wytyczne użytkowania instalacji wodociągowych 6.1. Wymagania ogólne Podczas eksploatacji instalacji wodociągowych zimnej wody oraz ciepłej wody wraz z węzłem ciepłowniczym dla ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella należy uwzględnić następujące wymagania : - za zapewnienie bezpieczeństwa użytkowania instalacji wodociągowych ze względu na zagrożenie bakteriami Legionella odpowiada właściciel/zarządca budynku; - instalacja wodociągowa powinna być regularnie kontrolowana, zgodnie z procedurami wdrożonymi w ramach systemu oceny zagrożenia i zarządzania ryzykiem skażenia wody w instalacjach wodociągowych bakteriami Legionella; - w celu zapewnienia właściwego funkcjonowania instalacji wodociągowych przez cały okres istnienia budynku należy systematycznie gromadzić i przechowywać dokumentację eksploatacyjną. Dokumentacja eksploatacyjna instalacji wodociągowych powinna zawierać m.in. ocenę zagrożenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych. Wstępną ocenę należy przeprowadzić dla budynku użytkowanego, niezależnie od czasu jego eksploatacji. Ocena zagrożenia powinna być weryfikowana przez niezależną wyspecjalizowaną jednostkę co 2-5 lat, w zależności od przyjętego dopuszczalnego poziomu ryzyka skażenia wody bakteriami Legionella oraz każdorazowo po przeprowadzeniu prac remontowych i/lub modernizacyjnych, zmieniających istotnie warunki użytkowania instalacji. Przy ocenie zagrożenia należy uwzględnić czynniki techniczne ryzyka skażenia bakteriami Legionella wody w instalacjach wodociągowych zgodnie z p.4. Poziom zagrożenia należy określić w zależności od rodzaju obiektu i wielkości skażenia bakteriami Legionella, - plany nadzoru i kontroli parametrów funkcjonowania - protokoły z okresowych kontroli stanu technicznego instalacji oraz badań wody, - opinie i ekspertyzy techniczne dotyczące przewodów i urządzeń, - dokumentację dotyczącą obsługi instalacji i urządzeń (książka bieżącej konserwacji, protokoły z kontroli m.in. urządzeń do uzdatniania wody),
strona 16/19 - plany potrzeb remontowo-konserwacyjnych i/lub modernizacji oraz plany ich wykonania, Instalacja wodociągowa wraz z urządzeniami powinna być eksploatowana w taki sposób, aby zapewnić jej prawidłowe funkcjonowanie. Poniżej podano warunki eksploatacji instalacji, których spełnienie jest istotne z punktu widzenia ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella: - temperatura ciepłej wody powinna spełniać wymagania określone w rozporządzeniu [8]. - w instalacjach, w których nie są spełnione wymagania dotyczące temperatury ciepłej wody użytkowej należy wdrożyć procedury dezynfekcji metodami fizycznymi lub chemicznymi oraz potwierdzić ich skuteczność długoterminową badaniami w kierunku wykrywania obecności bakterii Legionella, - zaleca się prowadzenie okresowej dezynfekcji termicznej w tych częściach węzła ciepłowniczego, w których temperatura wody jest zawsze niższa niż 55 o C, - temperatura zimnej wody nie powinna być wyższa niż 25 o C po 30 sekundach wypływu, - jeśli woda zimna ulega podgrzaniu w urządzeniach i/lub przewodach powyżej temperatury dopuszczalnej, należy instalację zimnej wody z punktu widzenia zagrożenia bakteriami Legionella traktować tak jak instalację ciepłej wody, - należy monitorować temperaturę ciepłej i zimnej wody z częstotliwością przyjętą w planie nadzoru i kontroli nad instalacjami, - woda w instalacji ciepłej i zimnej wody powinna być zabezpieczona przez zanieczyszczeniem w wyniku przepływu zwrotnego z urządzeń lub instalacji wodnych, - należy zapewnić okresowe płukanie części instalacji rzadko użytkowanych. Jeśli instalacja została wyposażona w urządzenia do automatycznego płukania punktów czerpalnych, należy zapewnić przepływ przez 45 sekund po 24 godzinach od ostatniego poboru. W punktach czerpalnych, w których przepływ uruchamiany jest ręcznie, należy zapewnić przepływ wody ciepłej i zimnej nie rzadziej niż 1 raz w tygodniu przez 5 minut. - instalacja wodociągowa, która nie zaczęła być użytkowana w ciągu 7 dni od próby wodnej lub została wyłączona z użytkowania na okres dłuższy niż 7 dni, powinna zostać odcięta zaworem odcinającym i opróżniona z wody, albo powinna być regularnie płukana. - w normalnych warunkach eksploatacji po przerwie w przepływie wody wystarczy punkty czerpalne przepłukać przy pełnym otwarciu zaworów w ciągu 5 minut. Procedura płukania powinna objąć wszystkie punkty czerpalne, również rzadko używane (w pomieszczeniach technicznych, garażach itp.). - wszelkie zmiany w instalacji, a zwłaszcza rozbudowa sieci przewodów, podłączenie nowych urządzeń, systemów (np. instalacji do odzysku ciepła z wentylacji) stanowić może potencjalne zagrożenie skażenia wody w instalacji wodociągowej bakteriami Legionella. Instalacje ciepłej i zimnej wody powinny być konserwowane. Konserwacja instalacji wodociągowej powinna obejmować następujące działania:
strona 17/19 - kontrola wizualna: należy sprawdzać stan techniczny armatury (szczelność), izolacji (brak uszkodzeń), przewodów (brak przecieków), wymienników ciepła, zbiorników magazynujących wodę zimną (zabezpieczenie dostępu, siatki ochronne, stan powierzchni zbiorników) oraz zasobników ciepłej wody użytkowej (przecieki, stan powierzchni/izolacji, odpowietrzenie, zawory spustowe). - planowa konserwacja elementów wymagających sprawdzenia działania (zawory odcinające, zawory bezpieczeństwa, urządzenia zabezpieczające przed przepływem zwrotnym) lub wymiany (uszczelki, wkłady filtracyjne, membrany), - konserwacja zapobiegawcza: należy postępować zgodnie z zaleceniami lub instrukcjami producentów urządzeń, takich jak wymienniki ciepła, armatura regulacyjna i pomiarowa, pompy, urządzenia do uzdatniania wody, urządzenia zabezpieczające przed przepływem zwrotnym. Plan kontroli powinien obejmować: - kontrolę temperatury wody, - kontrolę jakości fizykochemicznej i bakteriologicznej wody, - kontrolę wskazań aparatury regulacyjno-pomiarowej, - kontrolę działania zaworów odcinających, zaworów bezpieczeństwa oraz urządzeń zabezpieczających przed zanieczyszczeniem w wyniku przepływu zwrotnego, - kontrolę działania urządzeń do uzdatniania wody, - kontrolę stanu technicznego przewodów, zbiorników i izolacji. Działania mające na celu ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella powinny obejmować również węzły ciepłownicze. Podczas okresowych kontroli funkcjonowania węzła c.w.u. należy: sprawdzić sprawność wymiennika (-ów) ciepła; okresowo kontrolować i czyścić filtry w obiegu c.w.u., w węzłach zasobnikowych lub z podgrzewaczem pojemnościowym, co najmniej raz w miesiącu dokonywać spustu osadu z dolnej przestrzeni zasobników ciepła lub podgrzewacza, kontrolować skuteczność cyrkulacji poprzez odczyty temperatury na powrocie do węzła cyrkulacji ciepłej wody. Zarządca / właściciel budynku jest odpowiedzialny za zapewnienie takich warunków eksploatacji instalacji wodociągowej wody ciepłej i zimnej, aby ograniczyć zagrożenie bakteriami Legionella w stopniu zabezpieczającym użytkowników przed zachorowaniem na legionelozę. Zarządzanie ryzykiem obejmuje następujące działania: - wyznaczenie zespołu/osoby odpowiedzialnego (-ej) za działania mające na celu zapobieganie namnażaniu się bakterii Legionella w instalacji oraz ich zwalczanie w przypadku wystąpienia skażenia,
strona 18/19 - opracowanie wstępnej oceny zagrożenia wody w instalacji wodociągowej bakteriami Legionella oraz przeprowadzanie okresowej weryfikacji oceny (w przypadku obiektów zamieszkania zbiorowego ocena ryzyka powinna być przeprowadzana przez wyspecjalizowaną jednostkę zewnętrzną), - opracowanie i wdrożenie planów kontroli i konserwacji, w tym kontroli wskaźników fizykochemicznych i mikrobiologicznych wody, - opracowanie planu remontów, napraw i/lub modernizacji i wdrożenie niezbędnych działań, - wdrożenie procedur płukania i dezynfekcji instalacji, - dokumentowanie podejmowanie działań, - szkolenie operatorów instalacji, - informowanie użytkowników wody o zagrożeniach oraz ich obowiązkach w ramach rutynowej eksploatacji instalacji i podczas dezynfekcji. Podsumowanie: Na podstawie doświadczeń z ograniczaniem zagrożenia bakteriami Legionella w instalacjach ciepłej i zimnej wody należy stwierdzić, że warunkiem eliminacji bakterii Legionella i przeciwdziałania ich powtórnemu namnożeniu jest przeprowadzenie szeregu niezbędnych działań technicznych, mających na celu usunięcie przyczyn namnażania się bakterii. Działania te powinny być racjonalne, ekonomiczne uzasadnione i oparte na indywidualnej ocenie zagrożenia oraz prowadzone w całym okresie eksploatacji, od momentu oddania instalacji do użytku. Ocena zagrożenia powinna być okresowo weryfikowana na podstawie analizy czynników technicznych zagrożenia, wyników badań mikrobiologicznych i fizykochemicznych wody (w tym w kierunku wykrywania pałeczek Legionella) oraz pomiarów temperatury wody. Bibliografia 1. Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce (dostępne na: http://www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/index_p.html ) 2. Legionellossis in the United States 2000-2009 MMWR 2011; 60:1083-1084 (dostępne na http://www.cdc.gov/legionella/references.htm/ ) 3. Legionnaires disease in Europe 2009. Surveillance Report 26 Sep. 2011 (dostępne na: http://www.ecdc.europa.eu/en/publications/ ) 4. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, 2008, poz. 1570) 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, 2005, poz. 716, z póz. zm.) 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 w sprawie jakości ludzi przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 61, poz. 417). 7. Ustawa z dnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006r. nr 156, poz. 1118 z póź. zm.)
strona 19/19 8. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 2002, Nr 75, poz. 690 z późniejszymi zmianami) 9. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych (Dz. U. z 1999 r., nr 74, poz. 836 z późn. zm.) 10. Toczyłowska B., Rutkiewicz A Krogulska B., Matuszewska R.: Występowanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach ciepłej wody użytkowej i w wodzie basenowej zapobieganie legionelozie. Mat. XVII Krajowej i V Międzynarodowej Konferencji Zaopatrzenie w wodę i jakość wód Gdańsk Poznań 2002 ss.319-330 11. B. Krogulska. Aspekty zdrowotne instalacji wodociągowych. INSTAL 6/2008 12. Projekt badawczy rozwojowy N R 04 0002 04 Ograniczanie zagrożenia dla zdrowia ludzi bakteriami z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych w istniejących budynkach. Sprawozdanie merytoryczne z wykonanych badań stosowanych lub prac rozwojowych. Instytut Techniki Budowlanej. Warszawa 2011 (dostępne w bibliotece ITB) 13. Toczyłowska B., Kozłowski B.: Temperatura jako czynnik ryzyka skażenia wody wodociągowej bakteriami Legionella doświadczenia z praktyki. INSTAL, Nr 2, 2012 14. Krogulska B., Matuszewska R., Toczyłowska B., Buczyńska-Tytz E.: Zwalczanie bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach basenowych i urządzeniach rekreacyjnych. Instalacje basenowe, Praca zbiorowa pod redakcją Karola Kusia i Floriana Piechurskieg, wyd. Politechnika Śląska, Gliwice, 2009 15. Toczyłowska B.: Ocena skuteczności uzdatniania wody basenowej pod kątem ograniczenia zagrożenia bakteriami Legionella. Instalacje basenowe Praca zbiorowa pod redakcją Karola Kusia i Floriana Piechurskiego, wyd. Politechnika Śląska, Gliwice, 2011 16. Toczyłowska B.: Prognozowanie zagrożenia bakteriami z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych na podstawie wstępnej analizy czynników ryzyka. Mat. VII konferencji naukowo-technicznej Nowe technologie w sieciach i instalacjach wodociągowych i kanalizacyjnych. Szczyrk, marzec 2008 17. Krogulska B.,Matuszewska R., Toczyłowska B., Kozłowski B.: Próby eliminacji bakterii z rodzaju Legionella w instalacji ciepłej wody metodą ciągłej dezynfekcji przy użyciu dwutlenku chloru. VIII Konferencja naukowo-techniczna Nowe technologie w sieciach i instalacjach wodociągowych i kanalizacyjnych, Ustroń, luty 2010 18. Lipiak D.: Usuwanie i zapobieganie skażeniom bakteriologicznym z wykorzystaniem dwutlenku chloru na podstawie wybranych przykładów. Mat. konf. XVIII Krajowa, VI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna Zaopatrzenie w wodę, jakość i ochrona wód, Poznań, 2004, ss.689-701 19. Wytyczne dla zwalczania bakterii Legionella przy zastosowaniu systemów dezynfekcji wody dwutlenkiem chloru ClO 2 Generator Oxiperm Pro. GRUNDFOS Alldos 20. TwinOxide Nowe rozwiązanie z dezynfekcji wody. Materiały informacyjne Brenntag Polska Sp. z o.o. Opracowała: dr inż. Bożenna Toczyłowska