Rocznik Teologiczny Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie Rok LVI, Zeszyt 2 2014 STRESZCZENIA ROZPRAWY Jakub Slawik, Ale nie współżył z nią, aż nie urodziła syna Mt 1,25a w świetle starotestamentowych tradycji W artykule postawiono pytanie o pochodzenie i znaczenia wyrażenia z Mt 1,25a. Przeanalizowano wszystkie starotestamentowe teksty, w których czasownik poznać ([dy) pojawia się na oznaczenie współżycia seksualnego i występuje z przeczeniem, co prowadzi do wniosku, że Mt 1,25 bazuje na Rdz 24,16; 38,26b i 1 Krl 1,4. Maria, matka Jezusa, została ukazana jako nowa Rebeka i Tamar, a Józef jako nowy Juda i Dawid. Słowa kluczowe: Maria i Józef, nie współżyć, narodzenie Jezusa, Rebeka, Tamar, Dawid. Grzegorz Olek, Fides quaerens veritatem historicam. Klucz do interpretacji teologii Martina Hengela (1926-2009) Artykuł traktuje o tezach Martina Hengela z roku 1979, które są załącznikiem do artykułu pt. Zur urchristlichen Geschichtschreibung. Załącznik nosi tytuł: Historische Methoden und theologische Auslegung des Neuen Testaments (Thesen) i wydaje się być, wraz z załączonym artykułem, możliwym kluczem do interpretacji teologii biblisty z Tybingi. Celem niniejszego artykułu jest wykazanie wyjątkowego i reprezentatywnego (naszym zdaniem) charakteru wspomnianych powyżej tez dla teologii M. Hengela. W tym celu tezy zostały zanalizowane w kontekście artykułu z 1979 roku, wybranych faktów z biografii autora i selektywnego odniesienia idei zawartych w tezach do jego dorobku. Celem jest wykazanie ciągłości zainteresowań Hengela badaniem i interpretacją źródeł historycznych, jako biblisty, historyka starożytności oraz znawcy judaizmu okresu drugiej świątyni. Zdecydowana i ostra w tonie polemika z zasadniczymi założeniami historyczno-krytycznej metody w biblistyce, zarzut dogmatycznego zafiksowania i niedostatecznego samokrytycyzmu pod jej adresem, wydają się odgrywać szczególną rolę w całej teologii M. 1
Hengela. Wspomniane tezy są poświęcone tej właśnie kwestii, co wskazuje na ich szczególny status w dorobku Hengela. Artykuł składa się z pięciu części pierwsza ma charakter wprowadzający, druga przedstawia istotne dla analizy fakty z biografii Hengela, trzecia poświęcona jest genezie artykułu i tez oraz analizie samego artykułu, część czwarta traktuje o samych tezach, porządkując je tematycznie i podsumowując idee w nich zawarte, a piąta odnosi główne punkty koncepcji teologa z Tybingi do jego dorobku. Słowa kluczowe: Martin Hengel, metoda historyczno-krytyczna, metoda historycznofilologiczna, judaizm, hellenizm. Mateusz Wichary, Organiczna wizja natchnienia Biblii w teologii Abrahama Kuypera Współczesna ewangelikalna doktryna o natchnieniu została ukształtowana pod wpływem B.B. Warfielda, który oparł jej wiarygodność na świadectwach naukowych. Koncepcja Abrahama Kuypera, nie przecząc racjonalności objawienia Bożego, podkreśla jednocześnie rolę Ducha Świętego w procesie poznawczym w ogóle. Dlatego nie przecząc jego historyczności wiąże natchnienie z aktem wiary, nawet wbrew doświadczeniu., przez co wydaje się cenną i bardziej współgrającą z specyfiką ewangelikalizmu propozycją ujęcia tej doktryny. Słowa kluczowe: Abraham Kuyper, B.B. Warfield, natchnienie, ewangelikalizmu. ks. Doroteusz Sawicki, Problemy Kościoła prawosławnego w Polsce w okresie międzywojennym W 1918 r. po ponad 120 latach niewoli Polska powróciła na mapy Europy. Wraz z odradzaniem się państwa wielkie przemiany sięgnęły Kościoła prawosławnego w Polsce. Przed I wojną światową był on częścią Patriarchatu Moskiewskiego, który decydował o jego kadrach, statucie, życiu liturgicznym, obrzędowości, itp. Teraz cerkiew w Polsce została oderwana od rosyjskiej. Z jednej strony władze Rzeczypospolitej pragnęły jak najmocniej zerwać z przeszłością niewoli. Dążyły więc do kościelnej niezależności polskiego prawosławia. Z drugiej strony Rosja ogarnięta pożogą Rewolucji Październikowej zamknęła się w kręgu wewnętrznych problemów. Patriarchat zmuszony był walczyć o przetrwanie. Sprawy cerkwi w Polsce siłą rzeczy miały dla niego drugorzędne znaczenie. W kraju tymczasem brakowało biskupów i duchownych. Co gorsza powracający na rodzinną ziemię przedwojenni hierarchowie i kapłani posiadali rosyjskie obywatelstwo. 2
Ukształtowani też byli w duchu rosyjskich szkół teologicznych, z których się wywodzili i w duchowości rosyjskiego Prawosławia. Nie sprzyjało to normalizacji stosunków państwo cerkiew. Władze nieprzychylnie patrzyły na Kościół prawosławny widząc w nim relikt zaborów. Od hierarchów wymagano pełnej lojalności włącznie z podpisywaniem deklaracji lojalności. Społeczność kapłańską podzielono na uznawaną przez państwo i nieuznawaną. Ta druga nie mogła liczyć na objęcie etatowych placówek duszpasterskich, zatrudnienie jako katecheta w szkołach publicznych, czy też uzyskanie obywatelstwa (w każdej chwili mogli być i bywali wydaleni poza granice Ojczyzny). Wystarczyło tylko sprzeciwiać się polonizacji cerkwi, zwalczać neounię, czy też krytykować plany autokefalii Kościoła by znaleźć się w tej grupie kapłanów drugiej kategorii. Władze dążyły również do ograniczenia ilości czynnych placówek duszpasterskich. Czyniono to na trzy sposoby. Po pierwsze wielu dawnym parafiom nie przyznano prawa samodzielności degradując je do rangi filii nieetatowej (nawet jeśli posiadały kilka tysięcy wiernych). Po drugie od razu po zakończeniu wojny rozpoczęła się rewindykacja prawosławnego mienia. Jeśli w przeszłości jakieś prawosławne grunta lub świątynia, choć przez kilka dni należały do Kościoła rzymskokatolickiego lub unickiego, mogły teraz być odebrane czy to w ramach wyroku sadowego czy też samowolnej akcji nieprawosławnej społeczności. Cerkiew pozbawiono kilkuset świątyń i dziesiątków tysięcy hektarów ziemi uprawnej oraz lasów. Trzecim sposobem destabilizacji życia parafialnego były akcje burzenia świątyń. Propagowane, jako rozbiórka opuszczonych świątyń w bardzo złym stanie technicznym były barbarzyńskim, zaplanowanym programem zniszczenia cerkwi w Polsce. Wysadzano, palono, rozbierano profanując, bijąc i poniżając nielicznych obrońców domów bożych. Jednocześnie z tym fizycznym niszczeniem państwo prowadziło wojnę prawną. Przez długie lata posługiwało się carskim ustawodawstwem cerkiewnym pozwalającym mu penetrować wewnętrzne życie cerkwi. Konstytucja marcowa z 1921 r. potwierdziła uprzywilejowaną rolę Kościoła rzymskokatolickiego. Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce, jako jednostronny akt rządowy nie uwzględniały specyfiki Prawosławia. Nie rozwiązywały też najważniejszych spraw. Episkopat coraz bardziej skłaniał się, wobec zaistniałej sytuacji politycznej (niezbyt przyjazne państwo i utrudniony kontakt z kanoniczną zwierzchnością w Moskwie), w stronę starań o uzyskanie statutu autokefalii z Konstantynopola, do którego należeliśmy do XVII w. Po wieloletnich zabiegach w Moskwie i Konstantynopolu ogłoszenie autokefalii nastąpiło w 1925 r. Niezależność sprzyjała reorganizacji i rozwojowi działalności edukacyjno wydawniczej, 3
normalizacji struktur w terenie, ujednoliceniu życia liturgiczno obrzędowego, organizacji duszpasterstw specjalnych (w tym wojskowego ordynariatu), działalności młodzieżowej (bractwa cerkiewne), normalizacji zagadnień narodowościowych, itp. Oczywiście pozbawiała Kościół zewnętrznej opieki i patronatu. Zyski wydają się jednak dużo większe niż straty. Tych ostatnich było całkiem sporo. Państwo ograniczało rozwój prawosławnego monastycyzmu. Dążyło do narzucenia cerkwi nowego kalendarza (gregoriańskiego) i języka polskiego jako urzędowego i liturgicznego. Nie zaprzestało, a w 1938 r. nasiliło, proceder burzenia świątyń. Czteromilionowa prawosławna społeczność (11-15% obywateli) wielokrotnie zastanawiała się czym zasłużyła sobie na tak niesprawiedliwe traktowanie. Pokonała wszystkie te problemy, choć przyszło się jej złożyć daninę łez i krwi. Pamiętajmy, że wszystko to działo się w przededniu II wojny światowej. Rzeczpospolita zamiast jednoczyć się wewnętrznie wobec śmiertelnego zagrożenia prowadziła zgubną politykę szowinizmu, ksenofobii i nietolerancji. Słowa kluczowe: Kościół prawosławny, cerkiew, autokefalia, rewindykacja mienia, burzenie cerkwi, Tymczasowe przepisy o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce, Polska międzywojenna, stosunki wyznaniowe, prześladowania, episkopat. Сергей Ю. Темчин, Дионисий Хиландарец (Габровец) как автор службы св. Прохору Пшинскому Известны две церковнославянские службы св. Прохору Пшинскому (XI в.): первая существовала уже в XVI XVII вв., тогда как вторая известна лишь по поздним рукописным и печатным источникам второй половины XIX в. (включена также в издание Сербляка 1986 г.). В статье показано, что с 6-й по 9-ю песнь инципиты тропарей двух канонов второй службы образуют общий акростих, содержащий не только имя гимнографа (оно уже было отмечено Д. Трифуновичем), но и не замеченный ранее фразовый акростих. Есть основания считать, что это гимнографическое последование было составлено монахом Дионисием Хиландарцем (рожденным в Габрово) во время его пребывания в монастыре св. Прохора Пшинского (юг современной Сербии) в 1857 1863 годах. Ключевые слова: церковнославянская гимнография, Сербляк, акростих, св. Прохор Пшинский, Дионисий Хиландарец. 4
ks. Andrzej Baczyński, Kościół jako eucharystia W teologii prawosławnej refleksja na temat istoty Kościoła zawsze była i pozostaje jednym z najczęściej podejmowanych zagadnień. Szczególnie owocny w tym względzie był XX wiek, gdyż zrodził wielu wybitnych prawosławnych teologów, którzy przyczynili się do dynamicznego rozwoju myśli eklezjologicznej. Ich trud był skierowany w tym celu aby w oparciu o analizę teologiczno-historyczną pierwszych wieków chrześcijaństwa, tradycję apostolską i św. św. Ojców przybliżyć istotę Kościoła. Powyższa tendencja była dyktowana swego rodzaju niedosytem i zastojem w teologii prawosławnej, wynikającym z silnego wpływu teologii scholastycznej. Dzięki trudowi i ogromnej pracy naukowej teologów z Instytutu Teologicznego św. Sergiusza w Paryżu, na czele z o. Mikołajem Afanasjewem można mówić o renesansie eklezjologii prawosławnej. To o. M. Afanasjew jest twórcą eklezjologii eucharystycznej. On wskazał na ścisły związek pomiędzy Kościołem i Eucharystią, pomiędzy Kościołem - Ciałem Chrystusa a Ciałem Eucharystycznym. Przy tym podkreślił wyjątkowe znaczenie Eucharystii w życiu Kościoła, który jest stale kontynuowaną, wiecznie trwającą eucharystyczną koinonią. Samo zaś słowo kościół gr. ekklēsia oznacza eucharystyczne zgromadzenie ludu. Słowa zaś ap. Pawła Gdy schodzicie się jako Kościół (1 Kor 11,20) zarówno dla niego jak i wczesnego chrześcijaństwa nie odnoszą się do świątyni, lecz do natury i celu zgromadzenia. Jego celem jest urzeczywistnienie Kościoła. Od samego początku bezsporna i oczywista była trójjednia Zgromadzenia, Eucharystii i Kościoła, o której za ap. Pawłem świadczy tradycja Kościoła pierwszych wieków. Eucharystia jawi się tutaj nie jako jeden z siedmiu sakramentów, jak traktują ją podręczniki dogmatyki i katechizm ale jako Sakrament Zgromadzenia (gr. areiopagos) w myśl określenia św. Dionizego Areopagity. Zgromadzenie eucharystyczne było i powinno być traktowane jako podstawa bytu Kościoła. Słowa kluczowe: Kościół, Eucharystia, Prawosławie. ks. Bogumił Jarmulak, Eklezjologia Jürgena Moltmanna Jürgen Moltmann jest zdecydowany krytykiem ścisłego powiązania Kościoła z państwem oraz chrześcijaństwa w roli religii publicznej, gdyż w takim przypadku Kościół występuje jako obrońca status quo, czyli zastanego porządku rzeczy, a tym samym ustępuje z roli rzecznika osób pokrzywdzonych i wykluczonych. Alternatywą nie jest jednak sprowadzenie chrześcijaństwa do roli religii prywatnej i indywidualnej pobożności. Kościół jest bowiem 5
wspólnotą wyznawców Chrystusa zrodzoną przez Ewangelię o Królestwie Bożym, Ewangelia ta zaś zawiera obietnicę wyzwolenia z wszelkiego rodzaju zniewolenia oraz naprawienia krzywd. To oznacza, że misja Kościoła ma charakter publiczny i wymiar eschatologiczny oraz jest nastawiona na przemianę istniejących stosunków społecznych, nie może więc nigdy zrezygnować z roli profetycznej. Kościół jest ponadto wspólnotą, która poprzez chrzest nadaje swoim członkom nową tożsamość przekraczająca granice etniczne, ekonomiczne i polityczne. Pojmowanie Kościoła jako wspólnoty implikuje, że w jego misji uczestniczą wszyscy jego członkowie, a czynią to zarówno poprzez udział w nabożeństwie i komunii, a także poprzez codzienne działania, których celem jest praca na rzecz bliźnich i społeczeństwa. Słowa kluczowe: Kościół, państwo, wspólnota, służba, sakramenty, eschatologia. Ewa Sikora, Ordynacja kobiet w nowych wspólnotach pentekostalnych w Polsce Zagadnienie ordynacji kobiet przenika do wielu Kościołów pentekostalnych (zielonoświątkowych). Chociaż u początków tego kręgu religijnego szereg wspólnot zezwalało kobietom na pełnienie funkcji przywódczych, od wielu dekad wskazany problem dzieli zielonoświątkowców między sobą. Niniejszy artykuł przedstawia stan dyskusji na temat ordynacji kobiet do posługi duchownej w Kościołach zielonoświątkowych powstałych w Polsce po 1989 roku. Wspólnoty te wykazują dużą otwartość na powierzanie kobietom funkcji duchownych, znajdując po temu teologiczne uzasadnienie w Nowym Testamencie. Słowa kluczowe: Pentekostalizm, ordynacja kobiet, równouprawnienie płci, interpretacja Nowego Testamentu. Zbigniew Karczewski, Ograniczone odkupienie i skuteczne powołanie. Tezy kalwinizmu dortrechckiego w literaturze współczesnego ewangelikalizmu polskiego Kalwinizm, dominujący nurt teologii reformowanej, jest głównym źródłem współczesnej teologii ewangelikalnej. Od synodu w Dortrechcie (Holandia) w 1619 r. przedstawiany bywa za pomocą twierdzeń, określanych jako pięć punktów kalwinizmu i prezentowany za pomocą akronimu TULIP (od pierwszych liter owych twierdzeń w języku angielskim). Autor niniejszego artykułu prezentuje obecność w polskiej literaturze ewangelikalnej po 1989 r. dwóch pojęć: limited atonement ograniczone pojednanie oraz irresistible grace (effectual calling) nieodparta łaska (skuteczne powołanie). Obie tezy są dyskutowane w publikacjach polskich autorów ewangelikalnych (baptyści, wolni chrześcijanie, zielonoświątkowcy). 6
Dogmatyki autorów zachodnich (Ch. C. Ryrie, B. Milne, T.C. Hammond) wydawane przez polskie środowisko ewangelikalne także zawierają omówienie obu punktów. Analiza tekstów prowadzi do wniosku, iż poza wąską grupą autorów z Ewangelicznych Kościołów Reformowanych większość polskich ewangelikalistów jest sceptyczna wobec akceptacji obu doktryn, a zwłaszcza tezy o ograniczonym pojednaniu. Słowa kluczowe: kalwinizm, reformacja, ewangelikalizm, TULIP, Reformacja w Polsce, predestynacja, Dortrecht, łaska, zbawienie, arminianizm. Ewa Jóźwiak, Osobno czy razem? Dążenia ekumeniczne wewnątrz polskiego ewangelicyzmu perspektywa reformowana (do 1945 roku) Próby zbudowania jedności pomimo różnic teologicznych, podejmowane były wewnątrz polskiego ewangelicyzmu od XVI do XXI w. Przez cały ten czas pewne ekumeniczne wątki wciąż na nowo powracają: wzajemne uznanie urzędów i sakramentów oraz możliwość ich przyjmowania u partnerów dialogu, wymiana kaznodziejska, współużytkowanie kościołów, wspólne synody, powołanie Kościoła narodowego, wspólne kształcenie duchownych, współpraca wydawnicza i charytatywna. Artykuł przypomina najstarszy ekumeniczny akt w Europie - Ugodę Sandomierską (1570), która pozwoliła uznać się nawzajem za prawowierne trzem nurtom reformacji w Polsce: kalwinistom, braciom czeskim i luteranom. W artykule przywołany jest polski prekursor irenizmu, senior Jednoty Małopolskiej, ks. Bartłomiej Bythner (1559-1629) i jego dzieło Fraterna et modesta ad omnes per universam Europam reformatas ecclesias [...] exhortatio, w którym zaapelował on o zwołanie powszechnego soboru chrześcijańskiego. Artykuł śledzi losy Wspólnego Konsystorza luterańsko-reformowanego, wspólne zaangażowanie obu wyznań w Plebiscyt 1920 r., pokazuje przykłady udanych wspólnych projektów wydawniczych i wspólnej działalności charytatywnej. Tekst przywołuje kolejne dokumenty współpracy, zarówno pomiędzy ewangelikami reformowanymi i luteranami, jak i w ostatnim czasie z metodystami. Wiele ze wspólnych inicjatyw nie było podyktowanych jedynie chęcią realizacji teorii ekumenicznych, ale były rozwiązaniami praktycznymi, które przyniosło życie. Pozwala to z nadzieją spojrzeć w przyszłość z perspektywy 500 lat starań o tę jedność, która wciąż jest zadaniem Kościołów i w kontekście zbliżających się obchodów 500-lecia reformacji. Słowa kluczowe: ekumenizm, polski protestantyzm. 7
Daria Wojtkiewicz, Działanie teleologiczne w interakcjach uczniów i nauczycieli W artykule zaprezentowano założenia oraz wyniki badań empirycznych, których celem było zidentyfikowanie funkcjonowania działania teleologicznego w interakcjach uczniów i nauczycieli w środowisku szkolnym z perspektywy podmiotów w nich uczestniczących. Ich podstawą teoretyczną stała się teoria działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa, natomiast wyniki pozwoliły na udzielenie odpowiedzi na postawione problemy badawcze, które przyjęły formę następujących pytań - czy i w jakim zakresie występuje działanie teleologiczne między uczniami i nauczycielami w środowisku szkolnym oraz jak przejawia się działanie teleologiczne między uczniami i nauczycielami w środowisku szkolnym. W Eksploracji wykorzystano metodę projekcyjną z zastosowaniem techniki testu zdań niedokończonych oraz metodę ankiety z zastosowaniem techniki audytoryjnej, a także dwóch narzędzi badawczych kwestionariusza ankiety adresowanego do nauczycieli i drugiego do uczniów. Słowa kluczowe: Pedagogika, działanie teleologiczne, działanie strategiczne, interakcje, relacje uczeń, nauczyciel, cele uczniów, cele nauczycieli. Anna Olek, Koncepcja pracy w szkole niedzielnej analiza wykładów ks. Karola Kotuli wygłoszonych na szkoleniu nauczycieli szkoły niedzielnej w Ustroniu w 1928 roku Artykuł Koncepcja pracy w szkole niedzielnej analiza wykładów ks. Karola Kotuli wygłoszonych na szkoleniu nauczycieli szkoły niedzielnej w Ustroniu w 1928 roku traktuje o koncepcji pracy ks. Kotuli w tejże szkole na podstawie jego wykładów (opublikowanych w broszurze pt. Metodyka pracy w Szkółce Niedzielnej), które zostały napisane w odniesieniu do myśli niemieckiego pedagoga Johanna Heinricha Schürena (1801-1874). Celem artykułu jest nakreślenie koncepcji pracy w szkole niedzielnej według ks. Kotuli z wyszczególnieniem następujących tematów: istota szkoły niedzielnej, dziecko jako uczestnik tejże szkoły, organizacja zajęć, wykorzystywane metody oraz nauczyciel i jego praca. Struktura artykułu składa się z pięciu części. W pierwszej podjęto kwestię terminologii związanej ze szkołą niedzielną, dla określenia której używa się zamiennie zarówno określenia szkółka niedzielna jak i nabożeństwo dla dzieci. Druga część poświęcona została życiu i działalności ks. Kotuli ze szczególnym uwzględnieniem jego zaangażowania w rozwój szkoły niedzielnej w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w Polsce. Następnie opisano okoliczności wygłoszenia przez ks. Kotulę wykładów był to sześciodniowy kurs dla nauczycieli szkoły niedzielnej w Ustroniu w 1928 roku. Dla zrozumienia tła powstania 8
wykładów istotne jest również odwołanie się do życia i działalności J.H. Schürena, jak również do jego dzieła pt. Gedanken über den Religions-Unterricht der Christlichen Volksschule (1888), czemu została poświęcona część czwarta. Natomiast ostatnia zawiera charakterystykę koncepcji pracy w szkole niedzielnej ks. Kotuli sporządzoną według już wyżej wymienionych tematów z równoczesnym podkreśleniem odwołań do niemieckojęzycznego działa J.H. Schürena. Słowa kluczowe: ks. Karol Kotula, Johann Heinrich Schüren, nabożeństwo dla dzieci, szkoła niedzielna, szkółka niedzielna, metodyka. 9