Włodzimierz I. Lenin Ekonomika i polityka w epoce dyktatury proletariatu Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej WARSZAWA 2008
Artykuł Włodzimierza Lenina Ekonomika i polityka w epoce dyktatury proletariatu, napisany 30 października 1919 r., ukazał się z podpisem N. Lenin w gazecie Prawda nr 250 i Izwiestija WCIK nr 250 z 7 listopada tegoż roku. Podstawa niniejszego wydania: Włodzimierz Lenin, Dzieła wszystkie, tom 39, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1988. 2
Na jubileusz dwulecia władzy radzieckiej zamierzałem napisać niewielką broszurę na temat wymieniony w tytule. Ale w nawale codziennej pracy nie udało mi się dotąd wyjść poza wstępne przygotowanie poszczególnych części 1. Dlatego postanowiłem zrobić próbę zwięzłego, ujętego w formę konspektu, wyłożenia najistotniejszych, moim zdaniem, myśli dotyczących tego zagadnienia. Oczywiście, konspektowy charakter wykładu pociąga za sobą wiele niedogodności i minusów. Być może jednak, że w ramach niewielkiego artykułu publicystycznego mimo to uda się osiągnąć skromny cel: dać ujęcie zagadnienia i kanwę, na której komuniści różnych krajów będą mogli je przedyskutować. 1 Teoretycznie nie ulega wątpliwości, że między kapitalizmem i komunizmem rozciąga się pewien okres przejściowy. Okres ten nie może nie łączyć w sobie cech lub właściwości obu tych ustrojów gospodarki społecznej. Ten okres przejściowy nie może nie być okresem walki między umierającym kapitalizmem a rodzącym się komunizmem albo innymi słowy: między pokonanym, lecz nie unicestwionym kapitalizmem a komunizmem już narodzonym, ale jeszcze zupełnie słabym. Nie tylko dla marksisty, ale i dla każdego wykształconego człowieka, który w tej czy innej mierze obeznany jest z teorią rozwoju konieczność istnienia całej epoki historycznej odznaczającej się tymi cechami okresu przejściowego powinna być sama przez się zrozumiała. A jednak wszystkie rozważania o przechodzeniu do socjalizmu, które słyszymy u współczesnych przedstawicieli demokracji drobnomieszczańskiej (a takowymi są wbrew swej rzekomo socjalistycznej etykietce wszyscy przedstawiciele II Międzynarodówki, nie wyłączając takich ludzi jak MacDonald i Jean Longuet, Kautsky i Fryderyk Adler), cechuje zupełne ignorowanie tej najoczywistszej prawdy. Drobnomieszczańskim demokratom właściwy jest wstręt do walki klasowej, marzenie o tym, by obejść się bez niej, dążenie do łagodzenia i godzenia, do stępiania ostrych kantów. Dlatego też tacy demokraci albo odżegnują się od jakiegokolwiek uznawania całego historycznego okresu przechodzenia od kapitalizmu do komunizmu, albo też uważają za swe zadanie wymyślanie planów pogodzenia obu zmagających się sił zamiast kierowania walką jednej z tych sił. 2 Wskutek bardzo znacznego zacofania i drobnoburżuazyjnego charakteru naszego kraju dyktatura proletariatu w Rosji musi z konieczności różnić się pewnymi szczególnymi cechami w porównaniu z krajami przodującymi. Jednakże podstawowe siły i podstawowe formy gospodarki społecznej są w Rosji takie same, jak w każdym kraju kapitalistycznym, toteż te cechy szczególne mogą dotyczyć tylko tego, co nie jest najważniejsze. Tymi podstawowymi formami gospodarki społecznej są: kapitalizm, drobna produkcja towarowa, komunizm. Tymi podstawowymi siłami są: burżuazja, drobna burżuazja (szczególnie chłopstwo), proletariat. Ekonomika Rosji w epoce dyktatury proletariatu jest walką stawiającej pierwsze kroki, zjednoczonej na sposób komunistyczny w ogólnej skali ogromnego państwa pracy z drobną produkcją towarową i z utrzymującym się jeszcze, jak również z odradzającym się na jej podstawie kapitalizmem. Praca w Rosji jest zjednoczona na sposób komunistyczny o tyle, o ile, po pierwsze, zniesiono prywatną własność środków produkcji i po drugie o ile proletariacka władza państwowa organizuje w skali ogólnonarodowej wielką produkcję na ziemi państwowej i w przedsiębiorstwach państwowych, rozdziela siłę roboczą między różne gałęzie gospodarki i przedsiębiorstwa, rozdziela olbrzymie ilości należących do państwa artykułów konsumpcyjnych między ludzi pracy. 1 Patrz: Włodzimierz Lenin: O dyktaturze proletariatu, Bruliony i plan broszury o dyktaturze proletariatu. Red. 3
Mówimy o pierwszych krokach komunizmu w Rosji (jak też mówi nasz program partyjny uchwalony w marcu 1919 r.), albowiem wszystkie te warunki zrealizowane są u nas zaledwie częściowo lub, innymi słowy: realizowanie tych warunków znajduje się zaledwie w stadium początkowym. Od razu, za jednym zamachem rewolucyjnym dokonano tego, czego w ogóle można dokonać od razu: na przykład zaraz w pierwszym dniu dyktatury proletariatu, 26 października 1917 r. (8 listopada 1917 r.), zniesiono prywatną własność ziemi bez odszkodowania dla wielkich właścicieli, wywłaszczono wielkich właścicieli ziemskich. W ciągu kilku miesięcy wywłaszczono, również bez odszkodowania, prawie wszystkich wielkich kapitalistów, właścicieli fabryk, zakładów przemysłowych, przedsiębiorstw akcyjnych, banków, kolei i tak dalej. Zorganizowanie przez państwo wielkiej produkcji w przemyśle, przejście od kontroli robotniczej do zarządzania robotniczego w fabrykach, zakładach przemysłowych, na kolejach wszystko to zostało w podstawowych i głównych zarysach już zrealizowane, ale w stosunku do rolnictwa ledwie rozpoczęte ( gospodarstwa radzieckie, wielkie gospodarstwa zorganizowane przez państwo robotnicze na ziemi państwowej). Podobnie ledwie rozpoczęto organizowanie różnych form zrzeszeń drobnych rolników jako przejścia od drobnego rolnictwa towarowego do komunistycznego 2. To samo należy powiedzieć o państwowej organizacji podziału produktów, która zastąpiła handel prywatny, tzn. o państwowym skupie i dostawie zboża do miast, a produktów przemysłowych na wieś. Poniżej przytoczymy dotyczące tego zagadnienia dane statystyczne, którymi rozporządzamy. Gospodarstwo chłopskie pozostaje nadal gospodarstwem drobnej produkcji towarowej. Mamy tu do czynienia z niezmiernie szeroką bazą kapitalizmu o bardzo głębokich, bardzo trwałych korzeniach. Na bazie tej kapitalizm utrzymuje się i odradza na nowo w najbardziej zaciętej walce z komunizmem. Formy tej walki: paskarstwo i spekulacja, wymierzone przeciw państwowemu skupowi zboża (jak również innych produktów) w ogóle przeciw państwowemu podziałowi produktów. 3 W celu zilustrowania tych abstrakcyjnych twierdzeń teoretycznych przytoczymy konkretne dane. Państwowy skup zboża w Rosji, według danych Komprodu (Ludowego Komisariatu Aprowizacji), od 1 sierpnia 1917 r. do 1 sierpnia 1918 r. wyniósł około 30 milionów pudów. W następnym roku około 110 milionów pudów. W ciągu pierwszych trzech miesięcy następnej (1919 1920) kampanii skup osiągnie prawdopodobnie liczbę około 45 milionów pudów wobec 37 milionów pudów w tych samych miesiącach (sierpień październik) 1918 roku. Liczby te wyraźnie wskazują na powolną, lecz nieustanną poprawę sytuacji, w sensie zwycięstwa komunizmu nad kapitalizmem. Poprawę tę osiągamy mimo niesłychanych trudności wywołanych przez wojnę domową, którą organizują kapitaliści rosyjscy i zagraniczni, wytężając wszystkie siły najpotężniejszych mocarstw świata. Dlatego mimo wszelkich kłamstw, mimo oszczerstw burżua wszystkich krajów oraz ich jawnych i zamaskowanych pomocników ( socjalistów z II Międzynarodówki), nie ulega wątpliwości: z punktu widzenia podstawowego problemu ekonomicznego dyktatury proletariatu zwycięstwo komunizmu nad kapitalizmem jest u nas zapewnione. Burżuazja całego świata wścieka się i szaleje, organizuje napaści zbrojne, spiski i temu podobne przeciw bolszewikom właśnie dlatego, że doskonale rozumie nieuchronność naszego zwycięstwa w dziedzinie przebudowy gospodarki społecznej, o ile nie zdławi się nas siłą zbrojną. A zdławić nas w ten sposób jej się nie udaje. W jakiej mianowicie mierze zwyciężyliśmy już kapitalizm w ciągu tego krótkiego czasu, jaki był nam dany, oraz mimo niesłychanych trudności, w jakich przyszło nam działać, widać z następujących 2 Liczba gospodarstw radzieckich i komun rolnych w Rosji Radzieckiej wynosi w przybliżeniu 3536 i 1961; liczba arteli rolnych 3696. Nasz Centralny Urząd Statystyczny przeprowadza obecnie dokładny spis wszystkich gospodarstw radzieckich i komun. Dane zaczną napływać w listopadzie 1919 roku. 4
sumarycznych liczb. Centralny Urząd Statystyczny przygotował właśnie do publikacji dane o produkcji i spożyciu zbóż nie w całej Rosji Radzieckiej, lecz w jej 26 guberniach. Otrzymaliśmy następujące wyniki: 26 guberni Rosji Radzieckiej Gubernie produkujące Ludność (w milionach) Produkcja zbóż (bez nasion i bez pasz) (w milionach pudów) Kom. Aprow. Dostarczyli zbóż Paskarze (w milionach pudów) Globalna ilość zboża, jaką dysponowała ludność (w milionach pudów) Spożycie zboża na głowę (w pudach) miasta 4,4 20,9 20,6 41,5 9,5 wsie 28,6 625,4 481,8 16,9 Gubernie konsumujące miasta 5,9 20,0 20,0 40,0 6,8 wsie 13,8 114,0 12,1 27,8 151,4 11,0 Ogółem (26 guberni) 52,7 739,4 53,0 68,4 714,7 13,6 A zatem w przybliżeniu połowę zboża do miast dostarcza Komisariat Aprowizacji, drugą zaś połowę paskarze. Dokładne zbadanie odżywiania się robotników miejskich w 1918 roku ukazało taką właśnie proporcję. Przy tym za zboże dostarczone przez państwo robotnik płaci dziewięć razy mniej aniżeli paskarzom. Cena spekulacyjna zboża jest dziesięciokrotnie wyższa od ceny państwowej. Takie wyniki daje ścisła analiza budżetów robotniczych. 4 Przytoczone dane, jeśli się dobrze nad nimi zastanowić, dają dokładny materiał, ilustrujący wszystkie podstawowe cechy współczesnej ekonomiki Rosji. Ludzie pracy zostali wyzwoleni od odwiecznych ciemięzców i wyzyskiwaczy, obszarników i kapitalistów. Tego kroku naprzód na drodze rzeczywistej wolności i rzeczywistej równości kroku, któremu równego pod względem wielkości, skali, szybkości nie widział świat nie biorą pod uwagę zwolennicy burżuazji (wśród nich drobnomieszczańscy demokraci), którzy mówią o wolności i równości w sensie parlamentarnej demokracji burżuazyjnej, obłudnie nazywając ją demokracją w ogóle lub czystą demokracją (Kautsky). Ale ludzie pracy biorą pod uwagę właśnie rzeczywistą równość, rzeczywistą wolność (wolność od obszarników i od kapitalistów) i dlatego tak mocno popierają władzę radziecką. W kraju chłopskim na dyktaturze proletariatu pierwsi zyskali, najwięcej zyskali, od razu zyskali chłopi w ogóle. Chłop w Rosji głodował za panowania obszarników i kapitalistów. W ciągu długich wieków naszej historii chłop nigdy jeszcze nie miał możności pracowania dla siebie: głodował, oddając setki milionów pudów zboża kapitalistom, do miast i za granicę. Po raz pierwszy w warunkach dyktatury proletariatu chłop pracuje dla siebie i odżywia się lepiej niż mieszkaniec miasta. Po raz pierwszy chłop ujrzał wolność rzeczywistą: wolność spożywania własnego chleba, wolność od głodu. Przy podziale ziemi wprowadzono, jak wiadomo, maksymalną równość: w olbrzymiej większości wypadków chłopi dzielą ziemię wedle spożywców. Socjalizm to zniesienie klas. 5
Aby znieść klasy, należy, po pierwsze, obalić obszarników i kapitalistów. Tę część zadania wykonaliśmy, ale jest to zaledwie część, przy czym nie najtrudniejsza. Aby znieść klasy, trzeba, po drugie, znieść różnicę między robotnikiem a chłopem, wszystkich uczynić pracownikami. Dokonać tego od razu niepodobna. Jest to zadanie bez porównania trudniejsze i siłą rzeczy wymagające wiele czasu. Jest to zadanie, którego nie można wykonać przez obalenie jakiejkolwiek klasy. Wykonać je można jedynie w drodze organizacyjnej przebudowy całej gospodarki społecznej, w drodze przejścia od indywidualnej, odosobnionej, drobnej gospodarki towarowej do wielkiej gospodarki społecznej. Przejście takie z konieczności musi być nadzwyczaj długotrwałe. Przez pośpieszne i nieostrożne administracyjne i ustawodawcze posunięcia przejście takie można jedynie opóźnić i utrudnić. Przyśpieszyć to przejście można jedynie wtedy, gdy się udzieli chłopu takiej pomocy, która by umożliwiła mu udoskonalenie na wielką skalę całej techniki uprawy roli, gruntowne jej przekształcenie. Aby wykonać drugą, trudniejszą część zadania, proletariat, który pokonał burżuazję, powinien nieugięcie prowadzić następującą podstawową linię swej polityki w stosunku do chłopstwa: proletariat powinien oddzielać, odgraniczać chłopa pracującego od chłopa właściciela, chłopa pracownika od chłopa handlarza, chłopa człowieka pracy od chłopa spekulanta. W tym rozgraniczeniu tkwi cała istota socjalizmu. Nic też dziwnego, że socjaliści w słowach, w rzeczywistości zaś drobnomieszczańscy demokraci (Martowowie i Czernowowie, Kautscy i ska) nie rozumieją tej istoty socjalizmu. Wskazane tu rozgraniczenie jest bardzo trudne do przeprowadzenia, albowiem w żywym życiu wszystkie cechy chłopa mimo całej swej różnorodności, mimo całej swej sprzeczności stopione są w jedną całość. A jednak rozgraniczenie to jest możliwe, i nie tylko możliwe, ale nieuchronnie wypływa z warunków gospodarki chłopskiej i chłopskiego życia. Obszarnicy, kapitaliści, handlarze, spekulanci oraz ich państwo, nie wyłączając najbardziej demokratycznych republik burżuazyjnych, od wieków uciskali pracującego chłopa. Życie wychowało pracującego chłopa w nienawiści i wrogości do tych odwiecznych ciemięzców i wyzyskiwaczy, a to wychowanie wyniesione z życia zmusza chłopa do szukania sojuszu z robotnikiem przeciw kapitaliście, przeciw spekulantowi, przeciw handlarzowi. Jednocześnie zaś warunki ekonomiczne, warunki gospodarki towarowej nieuchronnie czynią z chłopa (nie zawsze, ale w ogromnej większości wypadków) handlarza i spekulanta. Przytoczone wyżej dane statystyczne wykazują naocznie różnicę między chłopem pracującym a chłopem spekulantem. Ten oto chłop, który w latach 1918 1919 dostarczył głodnym robotnikom w miastach 40 milionów pudów zboża po sztywnych cenach państwowych, za pośrednictwem organów państwowych, mimo wszelkich mankamentów tych organów, doskonale znanych rządowi robotniczemu, ale nie dających się usunąć w pierwszym okresie przechodzenia do socjalizmu ten oto chłop jest chłopem pracującym, pełnoprawnym towarzyszem robotnika socjalisty, najpewniejszym jego sojusznikiem, jego rodzonym bratem w walce z jarzmem kapitału. Ten zaś chłop, który cichaczem sprzedał 40 milionów pudów zboża po cenie dziesięciokrotnie wyższej niż cena państwowa, wykorzystując nędzę i głód robotnika w mieście, nabierając państwo, wzmagając i szerząc wszędzie oszustwo, rabunek, paskarskie machinacje ten oto chłop jest spekulantem, sojusznikiem kapitalisty, klasowym wrogiem robotnika, wyzyskiwaczem. Albowiem mieć nadwyżki zboża zebranego z ziemi państwowej za pomocą narzędzi, w których wytworzenie włożona została tak czy inaczej praca nie tylko chłopa, lecz również robotnika i tak dalej, mieć nadwyżki zboża i spekulować nimi to znaczy być wyzyskiwaczem głodnego robotnika. Jesteście gwałcicielami wolności, równości, demokracji krzyczą nam ze wszystkich stron, wytykając nierówność między robotnikiem i chłopem w naszej konstytucji, rozpędzenie konstytuanty, odbieranie przemocą nadwyżek zboża itp. Odpowiadamy: nie było na świecie państwa, które by tak wiele uczyniło w celu usunięcia tej faktycznej nierówności, tego faktycznego braku wolności, wskutek których chłop pracujący cierpiał od wieków. Ale nigdy nie uznamy równości z chłopem spekulantem, tak samo 6
jak nie uznamy równości między wyzyskiwaczem i wyzyskiwanym, między sytym i głodnym, wolności pierwszego do rabowania drugiego. A z takimi wykształconymi ludźmi, którzy nie chcą zrozumieć tej różnicy, będziemy postępowali jak z białogwardzistami, choćby ludzie ci mienili się demokratami, socjalistami, internacjonalistami, Kautskimi, Czernowami, Martowami. 5 Socjalizm to zniesienie klas. Dyktatura proletariatu zrobiła dla zniesienia klas wszystko, co mogła. Ale nie można znieść klas od razu. Toteż klasy pozostały i pozostaną w epoce dyktatury proletariatu. Dyktatura będzie niepotrzebna, gdy znikną klasy. Nie znikną one jednak bez dyktatury proletariatu. Klasy pozostały, lecz każda z nich w epoce dyktatury proletariatu uległa zmianie; uległ zmianie również ich wzajemny stosunek. Walka klasowa w warunkach dyktatury proletariatu nie znika, lecz przybiera jedynie inne formy. Proletariat był w kapitalizmie klasą uciskaną, klasą pozbawioną wszelkiej własności środków produkcji, jedyną klasą, która była bezpośrednio i całkowicie przeciwstawna burżuazji, i dlatego tylko ta klasa mogła być rewolucyjna aż do końca. Obaliwszy burżuazję i zdobywszy władzę polityczną, proletariat stał się klasą panującą: w jego rękach znajduje się władza państwowa, on rozporządza już uspołecznionymi środkami produkcji, kieruje wahającymi się, pośrednimi elementami i klasami, dławi wzmożoną siłę oporu wyzyskiwaczy. Wszystko to są szczególne zadania walki klasowej, zadania, których dawniej proletariat nie stawiał sobie i nie mógł stawiać. Klasa wyzyskiwaczy, obszarników i kapitalistów, nie znikła i nie może od razu zniknąć w warunkach dyktatury proletariatu. Wyzyskiwacze są rozgromieni, ale nie zlikwidowani. Zachowała się ich międzynarodowa baza, kapitał międzynarodowy, którego oni są filią. Zachowali częściowo pewne środki produkcji, pieniądze, rozległe więzi społeczne. Ich siła oporu wzmogła się stokrotnie i tysiąckrotnie właśnie wskutek poniesionej klęski. Bardzo wielką przewagę daje im opanowanie sztuki rządzenia w dziedzinie państwowej, wojskowej, ekonomicznej, toteż znaczenie ich jest bez porównania większe aniżeli ich liczebność w stosunku do ogółu ludności. Walka klasowa obalonych wyzyskiwaczy przeciw zwycięskiej awangardzie mas wyzyskiwanych, czyli przeciw proletariatowi, stała się bez porównania bardziej zaciekła. I nie może być inaczej, jeśli mówimy o rewolucji i jeśli nie zastępujemy tego pojęcia (jak to robią wszyscy bohaterowie II Międzynarodówki) złudzeniami reformistycznymi. Wreszcie chłopstwo, jak i wszelka drobna burżuazja w ogóle, zajmuje również w warunkach dyktatury proletariatu środkową, pośrednią pozycję: z jednej strony są to dość liczne (a w zacofanej Rosji olbrzymie) masy pracujące, które jednoczy wspólny interes ludzi pracy dążących do wyzwolenia się od obszarników i kapitalistów; z drugiej strony są to odosobnieni drobni gospodarze, właściciele i handlarze. Takie położenie ekonomiczne nieuchronnie powoduje, że chłopstwo waha się między proletariatem a burżuazją. A wobec zaostrzonej walki między nimi, wobec niezmiernie gwałtownego burzenia wszystkich stosunków społecznych, wobec tego, że właśnie chłopi i drobni burżua w ogóle ujawniają największe przyzwyczajenie do tego, co stare, zrutynizowane, niezmienne, jest rzeczą naturalną, że nieuchronnie będziemy obserwowali wśród nich przerzucanie się z jednej strony na drugą, wahania, zwroty, niepewność itd. W stosunku do tej klasy albo do tych elementów społecznych zadanie proletariatu polega na kierowaniu, na walce o wpływ na nią. Prowadzić za sobą wahających się, chwiejnych oto co powinien robić proletariat. Jeżeli zestawimy wszystkie podstawowe siły bądź klasy oraz ich zmienione przez dyktaturę proletariatu wzajemne stosunki, to zobaczymy, jaką bezgraniczną niedorzecznością teoretyczną, jaką tępotą umysłu jest oklepane, drobnomieszczańskie wyobrażenie wszystkich przedstawicieli II 7
Międzynarodówki o przechodzeniu do socjalizmu poprzez demokrację w ogóle. Odziedziczony po burżuazji przesąd co do bezwarunkowej, pozaklasowej treści demokracji oto podstawa tego błędu. W rzeczywistości zaś, w warunkach dyktatury proletariatu zarówno demokracja wchodzi w zupełnie nową fazę, jak i walka klasowa podnosi się na wyższy szczebel, podporządkowując sobie wszystkie i wszelkiego rodzaju formy. Ogólnikowe frazesy o wolności, równości, demokracji są w rzeczywistości równoznaczne ze ślepym powtarzaniem pojęć stanowiących odbicie stosunków produkcji towarowej. Rozwiązywanie za pomocą tych ogólnikowych frazesów konkretnych zadań dyktatury proletariatu oznacza przechodzenie na całej linii na teoretyczne, zasadnicze stanowisko burżuazji. Z punktu widzenia proletariatu zagadnienie może być postawione tylko w sposób następujący: wolność od ucisku ze strony jakiej klasy? równość jakiej klasy z jaką? demokracja na gruncie własności prywatnej czy na bazie walki o zniesienie własności prywatnej? Itd. Engels w Anty Dühringu wyjaśnił już dawno, że pojęcie równości jako odbicie stosunków produkcji towarowej staje się przesądem, skoro nie pojmujemy równości w sensie zniesienia klas 3. O tej elementarnej prawdzie dotyczącej różnicy między burżuazyjno demokratycznym a socjalistycznym pojęciem równości stale się zapomina. Jeżeli zaś nie zapominać o niej, to wówczas staje się oczywiste, że proletariat przez obalenie burżuazji czyni tym samym najbardziej stanowczy krok w kierunku zniesienia klas i że w celu doprowadzenia tego do końca, proletariat musi kontynuować swą walkę klasową, wykorzystując aparat władzy państwowej i stosując rozmaite metody walki, wywierania wpływu, oddziaływania w stosunku do obalonej burżuazji i w stosunku do wahającej się drobnej burżuazji. 30 X 1919 (Ciąg dalszy nastąpi) 4 3 Patrz: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 20, Warszawa 1972, ss. 116 117. Red. 4 Artykuł nie został ukończony. Red. 8