M a r i a G ą s i o r ul. Młodnickiego 48/2, 50-305 Wrocław tel. 781 447 007 e-mail: euklasis.mg@gmail.com P R O G R A M P R A C K O N S E R W A T O R S K I C H I R E S T A U R A T O R S K I C H D L A O G R O D Z E N I A K O M P L E K S U W O J S K O W E G O P R Z Y U L H A L L E R A 36-38 W E W R O C Ł A W I U Autor opracowania: dr Maria Gąsior W R O C Ł A W 2017 DZIEŁO KONSERWATORSKIE I DOKUMENTACJA CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM Prawo autorskie, zgodnie z art. 1, Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 04 02 1994 r. Dz. U. Nr 24, poz. 83 z dnia 23.02.1994r. (Dz. U. Z 2006 r. nr 90 z późn. zm.)
I. I D E N T Y F I K A C J A O B I E K T U OBIEKT: ogrodzenie terenu kompleksu wojskowego - mur ceglany LOKALIZACJA: ul. Gajowicka (od ul. Jastrzębiej do Hallera), Hallera 36-38 CZAS POWSTANIA: ok. 1900 r. MATERIAŁ: cegły, rury ceramiczne, zaprawy wapienne i cementowe TECHNIKA: tradycyjne techniki budowlane II. S T A N Z A C H O W A N I A O B I E K T U Ceglane mury ogrodzenia kompleksu wojskowego, na odcinkach przy ul. Gajowickiej i Hallera, są w bardzo złym stanie zachowania. Ogrodzenie, na całej swej długości, było w przeszłości wielokrotnie poddawane naprawom. W wyniku nieprawidłowo przeprowadzonych prac remontowych wiele partii murów zostało przebudowanych, uzupełnionych zaprawami o spoiwie cementowym oraz zamontowano na nich liczne, wtórne elementy, w tym metalowe, obecnie skorodowane. Elewacje ogrodzenia od strony ulicy zostały także pomalowane farbami, których powłoki obecnie są spękane i złuszczają się z uszkodzonej, zawilgoconej powierzchni cegieł i zapraw. Na wielu innych partiach muru widoczne są przypadkowe zachlapania farbami i graffiti. Obserwuje się postępującą korozję materiałów budowlanych cegieł i zapraw zarówno na powierzchni lica i korony murów, jak również w głębszych partiach muru. Cegły mają silnie osłabioną strukturę, w wielu miejscach ich powierzchnia jest bardzo wypłukana. Zaprawy w spoinach są większości wtórne, wykonane na bazie szarego cementu portlandzkiego i obecnie spękane i odspojone. Nieszczelność spoin, zarówno w licu jak i na koronie ceglanego ogrodzenia powoduje, że struktura muru, jest narażona na zawilgocenie wodą opadową i podciąganą kapilarnie. W obecności wody następuje wypłukiwanie zapraw ze spoin oraz migracja soli rozpuszczalnych w wodzie, a proces ich rekrystalizacji w strukturze cegieł i zapraw jest bezpośrednią przyczyną destrukcji materiałów budowlanych. Na wielu odcinkach ogrodzenia zaobserwowano znaczne i stale utrzymujące się zawilgocenie obiektu, które sprzyja obecności glonów i porostów. Widoczne są liczne i o znacznej powierzchni zaplamienia, spowodowane ich obecnością. 1
Na utrzymujące się zawilgocenie obiektu i jego szybko postępującą destrukcję istotny wpływ mają, występujące na całej długości muru, po jednej lub po obu jego stronach, przylegające do cokołu, opaski cementowe, asfaltowe i betonowe chodniki. Znaczny stopień destrukcji, zagrażający stabilności konstrukcji muru, widoczny jest na odcinku od głównej bramy przy ul. Gajowickiej do skrzyżowania z ul. Hallera oraz przy ul. Hallera od skrzyżowania z ul. Gajowicką do budynku jednostki wojskowej. Zarówno cegły, jak i zaprawy w spoinach między nimi są bardzo zawilgocone, niekiedy na znacznej głębokości mają wypłukaną powierzchni i bardzo osłabioną strukturę, Na wielu odcinkach muru, w partii korony muru, zwieńczenia słupków, a także w przyziemiu, struktura muru jest rozluźniona, co spowodowane jest znaczną korozją i ubytkami zaprawy spoinującej. Betonowe nakrywy słupów są pokryte, nawarstwieniami, mają wypłukaną powierzchnię oraz liczne spękania, odspojenia i ubytki. Podczas licznych remontów zamurowano pierwotne ażurowe dekoracyjne, otwory w murze lub zasłonięto je metalowymi siatkami. Stwierdzono również liczne pęknięcia muru, odchylenia od pionu. Niektóre fragmenty zostały prowizorycznie zabezpieczone przed zawaleniem. I I I. W Y T Y C Z N E K O N S E R W A T O R S K I E Prace konserwatorskie i restauratorskie przy murowanym ogrodzeniu kompleksu wojskowego przy ul Hallera we Wrocławiu powinny polegać na usunięciu przyczyn korozji materiałów budowlanych (cegieł i zapraw), w tym źródeł zawilgocenia muru, zasolenia i skażenia biologicznego, zabezpieczeniu go przed postępującą destrukcją, jak również przywróceniu pierwotnej estetyki.należy oczyścić oryginalny mur z nawarstwień, w tym zabrudzeń, glonów, porostów, wtórnych powłok malarskich, zapraw spoinujących i tynkarskich (pierwotnie murowane elementy ogrodzenia nie były tynkowane), elementów metalowych, itp. W miejscach wykazujących daleko posuniętą korozję struktury cegieł i zapraw, zaleca się wykonać przemurowania. Zniszczenia, kwalifikujące do całkowitego przemurowania, widoczne są na odcinku ogrodzenia od głównej 2
bramy przy ul Gajowickiej do ul Hallera oraz przy ul. Hallera. Te partie muru zaleca się rozebrać i ponownie wymurować zgodnie z projektem prac, zaleceniami konstruktora, architekta i konserwatora. Do przemurowań należy zastosować cegły o parametrach fizyko-mechanicznych analogicznych jak cegły oryginalne, tj. o identycznych wymiarach i jak najbardziej zbliżonej porowatości, nasiąkliwości, barwie i wytrzymałości mechanicznej. Oryginalne cegły, które są zachowane w lepszym stanie, zaleca się zachować i ponownie wykorzystać podczas murowania. Wcześniej jednak należy je dokładnie oczyścić z nawarstwień i zdezynfekować. Należy odtworzyć pierwotną formę ogrodzenia, przy zastosowaniu oryginalnego układu, formy i wymiarów cegieł oraz opracowania powierzchni spoin (spoina niebarwiona). Niezbędne jest usunięcie wszystkich zdestruowanych i skażonych obecnością glonów i porostów zapraw w spoinach, szczególnie tych zawierających znaczne ilości spoiwa cementowego. Wskazana jest całkowita wymiana zapraw w spoinach, ze względu zarówno na ich nieszczelność, znaczną korozję, jak również na efekt estetyczny zabiegów konserwatorskich i restauratorskich. Lokalnie można pozostawić zaprawy, które nie są nadmiernie wypłukane, dobrze przylegają do podłoża i spełniają wymagane parametry fizyczne (porowatość i nasiąkliwość) oraz wytrzymałości mechanicznej. Podłoże pod nowe zaprawy spoinujące na wszystkich odcinkach ogrodzenia należy dokładnie oczyścić z luźnych elementów, zdezynfekować, w razie konieczności wzmocnić osłabioną strukturę zachowanych oryginalnych zapraw przez naniesienie impregnatu krzemoorganicznego (patrz poniżej szczegółowy program prac, p. IV). Konieczne jest wykonanie uzupełniania ubytków w cegłach i spoinach przy użyciu materiałów spełniających wymogi do stosowania na obiektach zabytkowych oraz o pozwalających na opracowanie zapraw o parametrach analogicznych do materiałów zastosowanych pierwotnie. Zabiegi należy wykonać z właściwą starannością. Kolorystyka i faktura zapraw nakładanych, jako uzupełnienia cegieł muszą być dopasowane do uzupełnianego miejsca, a opracowanie faktury spoin zgodnie z pierwotnym opracowaniem. Wszystkie prace w obrębie murów powinny być prowadzone pod nadzorem projektanta prac konserwatorskich i restauratorskich oraz konserwatora dzieł sztuki o specjalizacji konserwacja rzeźby kamiennej i detalu 3
architektonicznego oraz przez wykwalifikowaną firmę, posiadającą doświadczenie w pracach przy podobnych obiektach zabytkowych. W najbliższym otoczeniu murów należy wykonać prace porządkowe. Poziom i wyprofilowanie gruntów przylegających do ogrodzenia musi być pozwalać na swobodne odprowadzane wód opadowych. I V. P R O G R A M P R A C K O N S E R W A T O R S K I C H I R E S T A U R A T O R S K I C H 1. Prace wstępne 1.1. Dokumentacja fotograficzna stanu zachowania ogrodzenia przed konserwacją i restauracją. 1.2. Demontaż wszystkich wtórnych i luźnych elementów, w tym elementów instalacji, metalowych siatek, furtek, haków, gwoździ, itp., usunięcie wtórnych zamurowań ażurowych otworów w ogrodzeniu. 1.3. Usunięcie opasek cementowych, asfaltowych i chodników z najbliższego otoczenia muru ceglanego. 1.4. Oczyszczenie powierzchni murów z luźnych nawarstwień, grubszych warstw porostów i wyższej roślinności. Usuwanie nawarstwień należy wykonać metodami mechanicznymi, przy użyciu szczotek stalowych, nylonowych, myjki ciśnieniowej. 1.5. Dezynfekcja powierzchni murów. Zaleca się zastosowanie 2-3 % roztworu preparatu Biotin R (prod. CTS) w alkoholu etylowym lub innego środka o zbliżonych właściwościach. W razie konieczności zabieg powtórzyć kilkukrotnie. 1.6. Odcięcie dostępu wilgoci w obrębie fundamentów ogrodzenia i wykonanie izolacji przeciwwilgociowej. 2. Prace przy ceglanych murach ogrodzenia 2.1. Demontaż partii murów, których konstrukcja jest zdestabilizowana. Usuniecie cegieł, których stopień zniszczenia lica jest większy niż 30%. 2.2. Ostrożne usunięcie zapraw ze spoin muru ceglanego, na głębokość minimum 2-3 cm. Należy usunąć wtórne zaprawy cementowe oraz zaprawy zdestruowane, zasolone i odspojone od podłoża. 2.3. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego. Ze względu na zły stan zachowania struktury cegieł i zapraw zabiegi oczyszczania należy prowadzić ostrożnie. Należy umyć powierzchnię muru wodą pod 4
kontrolowanym ciśnieniem, ustalonym na podstawie prób. Proces mycia nie może powodować niszczenie zachowanych, oryginalnych powierzchni cegieł oraz prowadzić do wypłukiwania oryginalnych zapraw ze spoin. Wtórne, łuszczące się powłoki malarskie należy spęcznić przy użyciu środków do usuwania starych powłok olejnych (Scansol, Scalpex, itp.). Powierzchnie, na których obserwuje się ciemne nawarstwienia, będące produktami reakcji z zanieczyszczeniami atmosferycznymi zaleca się usuwać roztworami kwasu fluorowodorowego o stężeniu maksymalnym 3-5% lub gotowymi preparatami na bazie fluorków. Produkty te należy każdorazowo zmywać po maksymalnie 15 minutach dużą ilością czystej wody. W celu całkowitego usunięcia zabrudzeń zabieg można powtórzyć, nanosząc kolejny raz roztwór kwasu lub gotowy preparat jedynie na miejsca zabrudzone. 2.4. Wzmocnienie osłabionej struktury cegieł i zapraw w spoinach. Zaleca się zastosowanie hydrofilnych preparatów krzemoorganicznych, np. Funcosil KSE 300 (prod. Remmers). 2.5. Ponowne wymurowanie zdemontowanych partii muru ceglanego. Do murowania należy zastosować zdemontowane wcześniej cegły o dobrym stanie zachowania oraz w przypadku brakujących lub bardzo zniszczonych oryginalnych cegieł nowe o jak najbardziej zbliżonych parametrach fizykomechanicznych do zachowanych w licu muru, tj. o analogicznej barwie, fakturze powierzchni, nasiąkliwości i porowatości. Murowanie należy wykonać zaprawą o spoiwie wapienno-trasowym (np. Optosan Trassmörtel TWM, prod. Optolith lub produkt o identycznych właściwościach) lub zaprawą o spoiwie wapienno-cementowym (zawierającą biały cement w ilości pozwalającej na uzyskanie parametrów fizycznych i mechanicznych zbliżonych do uzupełnianych, oryginalnych zapraw. 2.6. Uzupełnienie ubytków w cegłach. Mniejsze ubytki, do około 30% brakującej powierzchni, należy uzupełnić zaprawą imitującą cegłę, opracowaną na bazie spoiw mineralnych, barwioną w masie. Natomiast większe ubytki należy uzupełnić poprzez wmurowanie cegieł o wymiarach, wyglądzie (barwa i faktura powierzchni) 5
i właściwościach (nasiąkliwość, porowatość, wytrzymałość mechaniczna) cegły oryginalnej. Zalecane jest użycie cegieł rozbiórkowych, pod warunkiem, że nie są zasolone i zdezintegrowane. 2.7. Uzupełnienie ubytków zaprawy w spoinach z zastosowaniem zaprawy o spoiwie wapienno-trasowym (np. TKF TrassFuge, prod. Optolith). Uziarnienie i barwa związanej zaprawy muszą być zbliżone do oryginału. Zaleca się nakładanie zaprawy na wysokość minimalnie poniżej lica cegieł (ok. 2 mm). 2.8. Uzupełnić i odtworzyć zaprawy na nakrywach słupów ogrodzenia. Zaleca się zastosowanie zaprawy na bazie spoiwa hydraulicznego, trasowego, np. Optosan Trassmörtel (prod. Optolith) lub zaprawa na bazie spoiwa trasowego o właściwościach hydrofobowych, np. Opthosan USP (prod. Optolith). 2.9. W pełni związaną zaprawę spoinującą oraz zaprawy i cegły na nakrywach korony ogrodzenia należy nasycić krzemoorganicznym preparatem, nadającym powierzchni materiału porowatego właściwości hydrofobowe (np. Funcosil SNL, prod. Remmers). 3. Prace przy metalowych wygrodzeń trawników przy bramie głównej przy ul. Gajowickiej 3.1. Ostrożny demontaż metalowych elementów ogrodzenia. 3.2. Oczyszczenie powierzchni metalu z nawarstwień przemalowań i produktów korozji z zastosowaniem metody piaskowania lub przy użyciu metalowych szczotek. 3.3. Korekta deformacji elementów metalowych. 3.4. Zabezpieczenie antykorozyjne - malowanie farbami reaktywnymi, epoksydowymi. 3.5. Montaż elementów w pierwotnym usytuowaniu. 6
D O K U M E N T A C J A F O T O G R A F I C Z N A S T A N U Z A C H O W A N I A O B I E K T U P R Z E D K O N S E R W A C J Ą I R E S T A U R A C J Ą Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od bramy głównej do skrzyżowania z ul. Hallera. Widoczne znaczne zawilgocenie muru, zabrudzenia, wtórne powłoki malarskie, ubytki oraz porosty i chwasty wrastające w spękania muru. 7
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od bramy głównej do skrzyżowania z ul. Hallera. Widoczne znaczne zawilgocenie muru, zabrudzenia, wtórne, łuszczące się powłoki malarskie, porosty i chwasty wrastające w spękania muru. 8
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od bramy głównej do skrzyżowania z ul. Hallera. Widoczne znaczne zawilgocenie muru, zabrudzenia, wtórne powłoki malarskie, ubytki, glony, porosty i chwasty wrastające w spękania muru oraz wtórne wejście z metalową furtką. 9
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Hallera. Widoczne znaczne zawilgocenie muru, zabrudzenia na jego powierzchni, wtórne powłoki malarskie, glony, porosty i chwasty wrastające w spękania muru oraz ubytki cegieł i zaprawa w spoinach. 10
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Hallera. Widoczne ubytki cegieł i zapraw w spoinach, zabrudzenia na powierzchni muru, wtórne powłoki malarskie, porosty i chwasty wrastające w spękania muru. 11
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Hallera. Obecny stan zachowania widoczne wtórne powłoki malarskie, chwasty wrastające w szczeliny muru oraz zawilgocenie spowodowane nieszczelnością muru pozbawionego zapraw w spoinach i ubytkami lica cegieł. 12
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od bramy głównej do skrzyżowania z ul. Hallera widok od strony wewnętrznej, z terenu kompleksu wojskowego. Widoczne znaczne zawilgocenie muru, ubytki cegieł i zapraw w spoinach, zabrudzenia, glony, porosty i chwasty wrastające w spękania muru. 13
Fragmenty ogrodzenia - przykłady zniszczeń cegieł i spoin. Widoczna m, in. silnie wypłukana struktura cegieł. 14
Fragmenty ogrodzenia ul. Hallera widok od strony wewnętrznej, z terenu kompleksu wojskowego. Widoczne znaczne ubytki lica cegieł i zapraw w spoinach, wtórne wypełnienia zaprawą cementową, wysolenia, zaplamienia wywołane obecnością glonów i porostów, a także zniszczone opaski cementowe przy podstawie muru. 15
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej widok od strony wewnętrznej, z terenu kompleksu wojskowego. Obecny stan zachowania. 16
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej widok od strony wewnętrznej, z terenu kompleksu wojskowego. Widoczne ubytki cegieł i zapraw w spoinach, wysolenia na powierzchni muru, plamy spowodowane obecnością glonów i porostów, wtórne elementy instalacji. 17
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej widok od strony wewnętrznej, z terenu kompleksu wojskowego. Widoczne ubytki cegieł i zapraw w spoinach, wysolenia na powierzchni muru, plamy spowodowane obecnością glonów i porostów. 18
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej widok od strony ulicy. Widoczne wtórne powłoki malarskie, ubytki cegieł i zapraw w spoinach, plamy spowodowane obecnością glonów i porostów. 19
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej widok od strony ulicy. Widoczne prowizoryczne wzmocnienia zdestruowanego muru. 20
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne wtórne powłoki malarskie, zawilgocenie muru, ubytki cegieł i zapraw w spoinach, plamy spowodowane obecnością glonów i porostów. 21
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej widoczne, przemalowania na powierzchni oraz silne zawilgocenie znacznych partii muru. 22
Fragment ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne nawarstwienia, w tym zabrudzenia, łuszczące się, wtórne powłoki malarskie i ubytki zapraw w spoinach. 23
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne przemalowania lica muru, ubytki lica cegieł i zapraw w spoinach, łuszczące się powłoki malarskie. 24
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne przemalowania lica muru, ubytki lica cegieł i zapraw w spoinach, łuszczące się powłoki malarskie. 25
Fragment ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne przemalowania lica muru, ubytki lica cegieł i zapraw w spoinach, łuszczące się powłoki malarskie i odspojone, wtórne tynki cementowe. 26
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej na odcinku od ul. Jastrzębiej w stronę bramy głównej. Widoczne przemalowania lica muru, ubytki lica cegieł i zapraw w spoinach, łuszczące się powłoki malarskie 27
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej przy bramy głównej. Widoczny m. in. Stan zachowania metalowych wygrodzeń trawników. 28
Fragmenty ogrodzenia przy ul. Gajowickiej przy bramy głównej. Widoczny m. in. Stan zachowania metalowych wygrodzeń trawników. 29