Różnorodność biologiczna w rolnictwie. Jak promować i popularyzować rasy rodzime?

Dr Elżbieta Martyniuk 1, 2, Dr Grażyna Polak 2 1 Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt SGGW, 2 Instytut Zootechniki - PIB Różnorodność biologiczna w rolnictwie. Jak promować i popularyzować rasy rodzime? Wprowadzenie Konwencja o różnorodności biologicznej przyjmując w 2002 roku Globalną Inicjatywę na rzecz Komunikacji, Edukacji i Świadomości Społecznej (CEPA) potwierdziła jak istotne jest szerokie komunikowanie celów Konwencji i jej Strategicznego Planu (Haczek, 2010). Jest to jeszcze bardziej istotne dzisiaj, kiedy wiadomo, że cel przyjęty w 2002 roku w Strategicznym Planie Konwencji, a mianowicie znaczące ograniczenie do roku 2010 tempa erozji różnorodności biologicznej, na poziome krajowym, regionalnym i światowym nie został osiągnięty, co potwierdzają analizy zaprezentowane w trzeciej edycji Global Biodiversity Outlook (Sekretariat, 2010). Ograniczenie erozji różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach jej organizacji, w obrębie gatunków i między gatunkami, na poziome siedlisk, ekosystemów jak i krajobrazów może być osiągnięte tylko wtedy, jeśli wzrośnie świadomość, kluczowej roli różnorodności biologicznej dla przetrwania naszego gatunku i znaczenia, jakie mają jej komponenty w różnych obszarach naszego życia. Ta wiedza i świadomość oraz działania z niej wynikające powinny być udziałem nie tylko służb ochrony przyrody, odpowiednich organów ustawodawczych i wykonawczych administracji państwowej, ale ogółu społeczeństwa. Codzienne działania nas wszystkich mogą być albo przyjazne bioróżnorodności i sprzyjać jej ochronie albo prowadzic do jej dalszej utraty. Nowy Plan Strategiczny Konwencji na lata 2010-2020, który dyskutowany był w maju 2010 r. podczas 14 sesji Organu Pomocniczego do Spraw Doradztwa Naukowego, Technicznego i Technologicznego (SBSTTA) (CBD, 2010 a) oraz trzeciej sesji Grupy Roboczej ds. Oceny Wdrażania Konwencji (CBD, 2010 b), jako jeden z najważniejszych 1

celów strategicznych zakłada zwiększenie świadomości społecznej dotyczącej wartości i znaczenia różnorodności biologicznej. Cel ten jest sformułowany następująco: Najpóźniej do roku 2020, wszyscy ludzie są świadomi wartości różnorodności biologicznej i kroków, jakie należy podjąć by ją chronić i użytkować w zrównoważony sposób. Cel ten jest pierwszym na liście 20 celów strategicznych do roku 2020, co wskazuje, że podniesienie świadomości społecznej jest niezbywalnym warunkiem wszelkich dalszych działań na rzecz ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. Strategiczny Plan Konwencji 2010-2020 przyjęty będzie podczas 10 Konferencji Stron Konwencji w październiku 2010 w Nagoja, w Japonii. Niezwykle ambitnie sformułowany cel trudno biedzie osiągnąć, stąd też działania w tym obszarze powinny być rozpoczęte jak najszybciej i prowadzone niezwykle intensywnie. Różnorodność biologiczna w rolnictwie pełni szczególną rolę stanowiąc podstawę produkcji żywności, a tym samym naszego istnienia. Znaczenie ochrony zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich powinno być dobrze rozumiane przez społeczeństwo, a podejmowanie działań w tym kierunku powszechnie akceptowane i wspierane. Aby osiągnąć ten cel konieczny jest dialog społeczny, promocja i popularyzacja zasobów genetycznych dla wyżywienia i rolnictwa. Agro-bioróżnorodność w pracach Konwencji Artykuł 8c Konwencji, który nakazuje chronić i w zrównoważony sposób użytkować różnorodność biologiczną bez względu na to czy występuje ona na obszarach chronionych czy poza tymi obszarami, powoduje, że cele Konwencji powinny być realizowana także na terenach użytkowanych gospodarczo przez człowieka, czyli przede wszystkim na terenach rolnych i leśnych. W ślad za tym zapisem, podczas trzeciej Konferencji Stron w Buenos Aires w 1996 roku decyzją III/11, przyjęto program pracy dotyczący różnorodności biologicznej w rolnictwie. Było to konieczne ze względu na znaczenie ochrony tych unikalnych zasobów genetycznych, które stanowią podstawę wyżywienia rosnącej populacji ludzkiej. Ochrona agro-bioróżnorodności jest niezmiernie ważna, bowiem baza gatunkowa, wykorzystywana w rolnictwie jest bardzo zawężona. W ciągu 12 tysięcy lat, odkąd ludzie zaczęli uprawiać rośliny, użytkowanych było około 7 tys. gatunków; obecnie tylko 15 gatunków roślin i 9 gatunków zwierząt zapewnia około 90% całkowitej produkcji żywności wytwarzanej w świecie (FAO,.2009). 2

Program pracy dotyczący różnorodności biologicznej w rolnictwie zweryfikowany został decyzją V/5 podczas piątej Konferencji Stron w roku 2000, w Nairobi. Nowy wieloletni program pracy obejmuje cztery elementy: ocenę stanu różnorodności biologicznej w rolnictwie, identyfikację i propagowanie przyjaznych środowisku praktyk rolniczych, budowanie szeroko rozumianego potencjału oraz włączanie treści dotyczących agrobioróżnorodności do sektorowych i horyzontalnych strategii, planów i programów. Jednocześnie Konferencja Stron po raz pierwszy zdefiniowała pojęcie różnorodności biologicznej w rolnictwie, które obejmuje cztery komponenty (CBD, 2000): a. Zasoby genetyczne dla wyżywienia i rolnictwa: 1. Zasoby genetyczne roślin uprawnych (w tym gatunki trwałych plantacji i pastwisk oraz drzewa będące integralną częścia systemu produkcji rolnej). 2. Zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich (w tym ryby wykorzystywane w akwakulturach i owady użytkowe). 3. Zasoby genetyczne mikroorganizmów i grzybów. Zasoby genetyczne dla wyżywienia i rolnictwa stanowią podstawę produkcji rolniczej, obejmując uprawiane gatunki roślin i udomowione gatunk zwierząt, dzikich krewnych tych gatunków oraz gatunki dzikie roslin i zwierząt użytkowane jako źródło pożywienia. b. Organizmy świadczące zróżnicowane usługi środowiskowe (między innymi, biorąc udział w rozkładzie materii organicznej, przyczyniając się do utrzymania żyzności gleby, w regulacji szkodników i chorób, w zapylaniu, w utrzymaniu siedliska dla gatunków dziko żyjących w agro-ekosystemach, w utrzymaniu cykli hydrologicznych, w kontroli erozji, regulacji zmian klimatycznych, etc). c. Czynniki abiotyczne (determinujące funkcjonowanie agro-ekosytemów). d. Czynniki społeczno -ekonomiczne i kulturowe, wynikające z działalności człowieka (w tym tradycyjna i lokalna wiedza, czynniki kulturowe, procesy uczestnictwa, agroturystyka). Podczas dziewiątej Konferencji Stron Konwencji w Bonn w 2008 r. dokonano kolejnej oceny wdrażania tego programu, która wypadła bardzo pomyślnie. Poprzez decyzję IX/1 Strony Konwencji podtrzymały swoją wolę wdrażania tego programu pracy oraz trzech międzynarodowych inicjatyw: dotyczących ochrony i zrównoważonego użytkowania zapylaczy, organizmów glebowych jak też międzynarodowej inicjatywa na rzecz bioróżnorodności i odżywiania (CBD, 2008). 3

Zasoby genetyczne dla wyżywienia i rolnictwa: możliwość promocji i popularyzacji W tabeli poniżej zestawione są różnice w sposobie prowadzenia hodowli, w obrocie i wymianie materiału hodowlanego w odniesieniu do zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich (za Hiemstra et al. 2006). Rośliny uprawne Zwierzęta gospodarskie Wartość pojedyńczych osobników znikoma wysoka lub b.wysoka Koszty oceny wartości hodowlanej niewielkie wysokie Hodowla w pokrewieństwie szeroko stosowana nie pożądana Modyfikacje genetyczne możliwe i efektywne trudne/ nie akceptowane Centra pochodzenia dobrze zdefiniowane wielokrotne udomowienia Metody ochrony ex-situ in-situ Własność publiczne banki genów własność prywatna Kierunek wymiany materiału Południe - Północ Północ - Południe i Północ - Północ Obrót materiałem hodowlanym prawa hodowców/ kontrakty dwustronne rolników Patentowanie UPOV: odmiany roślin nie podlegają patentowaniu Różnice te mają znaczący wpływ na możliwości promowania i popularyzacji zarówno tradycyjnych odmian roślin uprawnych jak i rodzimych ras zwierząt gospodarskich. Ochrona zasobów genetycznych roślin realizowana jest przede wszystkim poprzez tworzenie tzw. banków genów ex-situ, a więc działania o charakterze instytucjonalnym, mniej oddziałujące na wyobraźnię i trudniejsze do przybliżenia opinii publicznej, co powoduje, że popularyzacja tych zasobów jest znacznie trudniejsza. Obecnie idea czynnego działania na rzecz ochrony zasobów genetycznych roślin uprawnych jest szeroko upowszechniana dzięki wdrażaniu pakietu 6 programu rolnośrodowiskowego PROW 2007-2013, który pozwala na realizowanie czterech działań (MRiRW, 2007): Wariant 6.1. Produkcja towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych, Wariant 6.2. Produkcja nasienna towarowa lokalnych odmian roślin uprawnych, Wariant 6.3. Produkcja nasienna na zlecenie banku genów, Wariant 6.4. Sady tradycyjne. 4

Dużą rolę w tych działaniach odgrywają także organizacje pozarządowe promujące np. stare odmiany drzew owocowych w powiązaniu z przywracamiem tradycji ich przetwórstwa i wykorzystania, np. w kuchni regionalnej. W przypadku ras rodzimych, podstawową metoda ochrony jest ochrona in-situ, w rejonie pochodzenia rasy i tradycyjnym systemie chowu. Stwarza to znacznie większe możliwości w zakresie popularyzacji i promocji tych zasobów. Zasoby i zwierząt gospodarskich: stan i poziom erozji Przez zasoby genetyczne zwierząt rozumiemy wszystkie gatunki zwierząt gospodarskich i populacje w ich obrębie, które ze względów użytkowych, naukowych bądź kulturowych mają albo mogą mieć w przyszłości znaczenie dla człowieka. Populacje w obrębie gatunków mogą obejmować rasy, odmiany, selekcjonowane linie i rody zwierząt jak też populacje lokalne i populacje pierwotne, podlegające procesowi udomowiania oraz populacje gatunków będących dzikimi przodkami czy krewniakami zwierząt gospodarskich (FAO, 1999). Rasy zwierząt są identyfikowane przez ich specyficzne cechy eksterieru, pozwalające na odróżnienie ich od osobników tego samego gatunku (np. umaszczenie i charakter okrywy, budowa ciała, kształt i wielkość rogów, uszu itp.), bądź poprzez sposób wytworzenia, związany z izolacją geograficzną, kierunkiem prowadzonej selekcji itp. Przykładem mogą być liczne rasy bydła czerwonego nizinnego, wytworzone w różnych regionach Europy. Od 12 000 lat, nieliczne, wybrane przez naszych przodków gatunki zwierząt podlegały procesowi udomowienia i ewolucji, czego efektem było powstanie olbrzymiej liczby ras i odmian o unikalnych genotypach i cechach użytkowych. Rasy te zaadaptowały się do specyficznych, często skrajnych warunków środowiskowych i systemów utrzymania zaspakajając jednocześnie zróżnicowane potrzeby społeczności lokalnych. Mimo olbrzymiego bogactwa gatunków ssaków i ptaków w świecie niewiele z nich zyskało duże znaczenie w rolnictwie i produkcji żywności. Spośród znanych ponad 50.000 gatunków ssaków i ptaków tylko ponad 40 ma istotne znaczenie gospodarcze, a w obrębie 5 z nich wytworzono ponad 75% wszystkich znanych ras zwierząt gospodarskich. Te pięć gatunków to bydło, owce, kozy, świnie, kury (FAO, 2007a). Od początku lat 90-tych Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych (FAO) prowadzi światową bazę danych o zasobach zwierząt gospodarskich: Domestic Animal Diversity Information System - http://dad.fao.org/ (DAD-IS), dzięki której możliwe jest monitorowanie stanu tych zasobów. 5

W 2007 roku opublikowany został przez FAO pierwszy Raport o Stanie Zasobów Genetycznych Zwierząt w Świecie. Przygotowanie Raportu pozwoliło na rzeczową ocenę aktualnego stanu zasobów genetycznych zwierząt, jakie występują w świecie i różnorodnych roli i funkcji, jakie pełnią dla lokalnych społeczności. Raport dostarcza informacji o stanie użytkowania zwierząt gospodarskich, o zagrożeniach, jakim podlegają, o potrzebach, zakresie i metodach ochrony ich zasobów genetycznych. Ze względu na fakt, że wiele ras, szczególnie wysokowydajnych, rozprzestrzenionych jest w różnych krajach i regionach, konieczne było wypracowanie takiej klasyfikacji, która by pozwoliła na określenie ich liczby w świecie. I tak, rasy lokalne to rasy występujący tylko w jednym kraju, natomiast rasy transgraniczne to rasy występujące w więcej niż jednym kraju; dzielą się dalej one na rasy regionalne: występujące w danym regionie świata oraz rasy międzynarodowe, czyli takie, które występują w różnych krajach i różnych regionach świata. Po zastosowaniu tej nowej klasyfikacji obliczono, że w świecie występuje 7616 ras, z których 6536 to rasy lokalne a 1080 to rasy transgraniczne (w tym 523 regionalne i 557 międzynarodowe) (FAO, 2007a). Najbardziej rozpowszechnioną rasą międzynarodową okazało się bydło holsztyno-fryzyjskie, które użytkowane jest w 128 krajach świata. Skrót Raportu o Stanie Zasobów Genetycznych Zwierząt w Świecie został przetłumaczony i wydany przez Instytut Zootechniki (The State, 2008). Rozmieszczenie ras w poszczególnych rejonach świata nie jest równomierne. Największą liczbę użytkowanych ras (3124, w tym 2402 ras lokalnych) zanotowano w Europie, co wynika także z faktu, że zasoby genetyczne zwierząt na naszym kontynencie zostały najlepiej rozpoznane i opisane. Inwentaryzacja ras nie jest jeszcze zakończona w krajach rozwijających się, stąd też kolejna analiza, przeprowadzona w grudniu 2008 roku wskazała, że liczba ras w świecie wynosi ponad 8100 (FAO, 2009). Jak widać, zasoby genetyczne zwierząt w świecie obejmują nieliczne gatunki, ale wynagradza to olbrzymia zmienność ras, odmian i linii, jaka wytworzyła się w obrębie poszczególnych z nich dzięki użytkowaniu w bardzo zróżnicowanych warunkach środowiskowych i dzięki intuicji a z czasem coraz bardziej świadomej pracy hodowlanej człowieka. Niestety, różnorodność zasobów genetycznych zwierząt, tak jak bioróżnorodność dzikich gatunków zmniejsza się w zastraszającym tempie. Według danych FAO 690 ras zwierząt gospodarskich już wyginęło, z czego 62 od roku 1999 (FAO, 2007a). Łącznie około 20% ras zwierząt gospodarskich w świecie jest zagrożonych wyginięciem. W Polsce także 6

mamy przykłady ras i odmian, które bezpowrotnie utraciliśmy, i których nie da się już odtworzyć, takich jak bydło czerwone rawickie i śląskie, owce łowickie, karnówki czy krukówki. Dlaczego chronimy rasy rodzime? Programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich realizowane są głównie metodą in-situ. Metoda ta zapewnia ochronę poprzez użytkowanie, co pozwala na jednoczesne doskonalenie specyficznych i wartościowych cech danej rasy. Istnieje kilka możliwości prowadzenia skutecznej ochrony in-situ. W przypadku niektórych ras możliwe jest szersze ich włączanie do komercyjnych systemów produkcyjnych, np. do krzyżowania towarowego po stronie matecznej (świnie puławskie do produkcji loszek krzyżówkowych dla stad towarowych); do chowu ekstensywnego i przyzagrodowego (np. kury zielononóżki kuropatwiane i żółtonóżki kuropatwiane). Dlatego też o wiele łatwiejsza jest popularyzacja zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich, ponieważ ochrona in-situ daje możliwość użytkowania zwierząt, pozyskiwania ich produktów, bezpośredniego kontaktu a tym samym ułatwia ich promocję. Popularyzacja rodzimych ras zwierząt gospodarskich może odbywać się poprzez promocję żywności produkowanej z surowców od nich pozyskiwanych. Szczególnie dotyczy to markowych produktów takich jak mięso i jego przetwory, wyroby mleczarskie a zwłaszcza sery będące odbiciem lokalnych tradycji kulinarnych jak też odzież, wyroby tekstylne, galanteria skórzana, ozdoby i rękodzieło wykonane z wełny, skór, włosia i kości zwierząt. Oprócz korzyści, jakie czerpiemy z rozmaitych produktów pochodzących od ras lokalnych, zwierzęta stanowiąc element ekosystemów rolniczych poprzez kontrolę wegetacji przyczyniają się do zachowania i pielęgnacji krajobrazu oraz ochrony przed pożarami. Rodzime rasy stanowią także element naszej kultury i tradycji nie mniej ważny niż dzieł sztuki, lecz trudniejszy do zachowania ze względu na procesy biologiczne, jakim podlegają populacje żywych organizmów. Ochrona zasobów genetycznych zwierząt to także inwestycja w przyszłość naszych spadkobierców. Dla wielu ludzi zwierzęta, jako żywe organizmy, są wartością samą w sobie i wymagającą szacunku. Produkty markowe Jedną z najlepszych strategii, gwarantujących trwałość użytkowania ras rodzimych jest wypromowanie produktów od nich pochodzących, które byłby rozpoznawane na rynku i uzyskiwały wyższą cenę (Gandini i Oldenbroek,1999). Jeden z przykładów takich działań 7

dotyczy bydła Reggiana, którego populacja z około 500 sztuk w latach 1980-ych wzrosła do 1868 w roku 2002 (Workshop Reports, 2002), dzięki wprowadzeniu na rynek sera Parmigiano Reggiano, produkowanego wyłącznie z mleka krów tej rasy, którego cena jest o 16% wyższa od zwykłego Parmigiano. Identyfikacja regionu pochodzenia i metody produkcji często też obejmuje określenie rasy, od której pochodzi dany produkt. Spośród 65 serów z mleka krowiego produkowanych we Francji, Włoszech, Portugalii i Hiszpanii, posiadających status AOC (Appellation d Origine Contrôlé), 15 musi być wytwarzanych z mleka pochodzącego od rodzimych ras. Przykładem mogą być np. sery Abondance, Beaufort, Comté, Raclette, Reblochon i Fontina (Bertozzi i Panari, 1993). Produkty nabiałowe pochodzące od różnych ras owiec i kóz, szczególnie w basenie Morza Śródziemnego, są także rozpoznawane na rynku, jak np. Ossau Iraty, Roquefort, Pecorino Romano, Manchego, Serra da Estrela czy Feta (Boyazoglu, 1999). Podobne działania podjęto w zakresie promocji mięsa pochodzącego od określonych ras bydła jak np. bydła Mirandesa Portugalii, Piemontese, Chanina, Merchigiana i Ramangola we Włoszech czy Hinlerwälder w Niemczech (Gandini i Giacomelli, 1997), jak i trwałych, wędzonych przetworów wieprzowych przykładem są szynki produkowane ze świń węgierskiej rasy Mangalica, francuskich ras Gascon, du Pie Noir du Pays Basque, Cul Noir Limusine czy włoskich Calabrese. W Wielkiej Brytanii Rare Breeds Survival Trust zainicjował program: Traditional Breed Marketing, Scheme, którego celem było wypromowanie rynku produktów delikatesowych, pochodzących od ras rodzimych. Działania te obejmują szkolenie i akredytację małych rzeźni i przetwórni oraz ich powiązanie z producentami a także marketing i promocję wśród konsumentów (Alderson, 2003). Produkcja towarów markowych pochodzących od ras rodzimych jest bardzo popularna w krajach Europy zachodniej, gdzie zarówno produkty mleczarskie (głównie sery), jak i wysokogatunkowe wyroby wędliniarskie pochodzą od konkretnych ras i opatrzone są właściwym oznaczeniem (chronioną nazwą pochodzenia, chronionym oznaczeniem geograficznym albo świadectwem specyficznego charakteru). W Polsce coraz częściej podejmowane są próby wypromowania wysokiej jakości produktów markowych, pochodzących od ras rodzimych, jak np. wyrobów wędliniarskich ze świń złotnickich i puławskich. Działania takie prowadzone są ciągle jeszcze na niewielką skalę. Uczestniczą w nich hodowcy oraz organizacje pozarządowe zainteresowane promowaniem ochrony agro-bioróżnorodności w powiązaniu z rozwojem rolnictwa ekologicznego i ochroną przyrody, poprzez różnego rodzaju projekty np. marketing jaj od kur zielononóżek w dolinie Baryczy i na Kurpiach. 8

Usługi na rzecz środowiska Kolejną możliwością jest szersze wykorzystanie rodzimych ras zwierząt roślinożernych w kontroli wegetacji i pielęgnacji krajobrazu (Nastis, 1993, Oldenbroek, 2007). Ma to szczególne znaczenie na terenach cennych przyrodniczo, a także na terenach objętych ochroną przyrody, gdzie konieczne jest stosowanie wypasu dla zachowania specyficznego charakteru ekosystemów i występującej tam różnorodności gatunków wolno żyjących. Przykładem mogą być tu trwałe użytki zielone terenów górskich i pogórza, doliny rzeczne, łąki i polany śródleśne, obszary o wysokiej wartości z punktu widzenia składu botanicznego flory, fauny i częstego występowania chronionych gatunków dziko żyjących. Niezwykłym sukcesem w tym obszarze okazał się GAP: The Grazing Animal Project (Projekt Wypasowy) podjęty i finansowany przez English Nature (Natural England) w Wielkiej Brytanii w 1998 roku (Small, 2002). W warunkach polskich duże znaczenia ma także kontrola wegetacji na terenach, gdzie zaniechano produkcji rolnej (tereny odłogowane), co prowadzi do ich zachwaszczania, sukcesji i degradacji, a także obniża walory krajobrazu wiejskiego. Do tego typu usług dla środowiska szczególnie odpowiednie są rasy rodzime, doskonale przystosowane do lokalnych warunków środowiskowych i ekstensywnego systemu użytkowania. Rasy rodzime mają też szansę być szerzej użytkowane w gospodarstwach ekologicznych a przede wszystkim gospodarstwach agroturystycznych. Stanowią one nie tylko źródło produktów zwierzęcych o wysokiej jakości pozyskiwanych w naturalnych warunkach chowu, lecz także nieodłączny element rodzimego krajobrazu i są olbrzymią atrakcją dla turystów. Utrzymywanie ras rodzimych w gospodarstwach agroturystycznych pełni ważne funkcje popularyzatorskie, promocyjne i edukacyjne. Narzędzia budowania świadomości społecznej (Nowatorskie inicjatywy) Świadomość społeczna jest w sposób najbardziej oczywisty i skuteczny budowana poprzez bezpośredni kontakt z żywymi zwierzętami. W tym celu w wielu krajach europejskich powstają sieci informacyjne, posiadające swoje strony internetowe, propagujące takie inicjatywy jak Network Ark Farm, Farm Park, wypas na obszarach chronionych (GAP), ekspozycje ras rodzimych w muzeach rolniczych, itp. Bardzo dobrym narzędziem w popularyzacji agro-bioróżnorodności jest jej stała obecność w życiu codziennym np. w postaci przedmiotów codziennego użytku oraz obecność w mediach, radiu telewizji i prasie. Formalna edukacja: o Kursy uniwersyteckie 9

o Studia doktoranckie ( kraje skandynawskie) o Szkoły rolnicze o Szkolnictwo podstawowe Hodowcy: budowanie zainteresowania użytkowaniem ras rodzimych o Wystawy hodowlane i pokazy o Dni hodowców o Uczestnictwo w programach ochrony Bezpośredni kontakt ze zwierzętami o Gospodarstwa o statusie Ark Farms o Farm parks / gene parks: dla zwiedzających o Obszary chronione GAP o Muzea rolnicze o Centra zasobów genetycznych o Festiwale, wystawy, pokazy o Imprezy folklorystyczne z udziałem ras rodzimych o Happeningi Działania KOK Krajowego Ośrodka Koordynacji Edukacja, popularyzacja i budowanie świadomości społecznej Wystawy zwierząt, imprezy folklorystyczne z udziałem ras rodzimych Liczne publikacje, albumy, broszury Filmy i programy TV (Czechy, Estonia, Niemcy) Kursy uniwersyteckie i studia doktorskie (Kraje skandynawskie) Partnerzy i aktorzy Promocja agro-bioróżnorodności odbywa się poprzez działania hodowców, hobbystów, organizacji pozarządowych, szkól rolniczych, uczelni i instytutów związanych z problematyką rolniczą, ale także przez działania administracji państwowej (resort rolnictwa) oraz instytucji do tego upoważnionych, czyli Krajowego Ośrodka Koordynacyjnego ds. Zasobów Genetycznych Zwierząt Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego - ZGZ IZ-PIB. Jako najpoważniejszy element budowania świadomości społecznej dotyczacej agrobioróżnorodności należy uznać szkolnictwo poczynając od podstawowego, poprzez szkoły 10

rolnicze, studia wyższe aż do kursów doktoranckich. Drugim filarem w procesie popularyzacji są osoby związane z hodowlą, uczestniczące w programach ochrony jak też wystawy, pokazy itp., imprezy przeznaczone zarówno dla profesjonalistów jak i szerokiej publiczności. Piśmiennictwo 1. Alderson, L. 2003 Personal communication 2. Bertozzi, L. and Panari G. 1993. Cheeses with Appellation of d Origine Contrôlée (AOC) Factors that Affect Quality. Int. Dairy Journal, 3: 297-312. 3. Boyazoglu, J. 1999. Livestock Production Systems and Local Animal Genetic Resources with Special Reference to the Mediterranean Region. Invited Paper, VII Congress of the Mediterranean Federation for Ruminant Health and Production, Santarem, Portugal 22-24 April, 1999. 4. CBD, 2000: COP 5 Decision V/5. Agricultural biological diversity: review of phase I of the programme of work and adoption of a multi-year work programme (http://www.cbd.int/decision/cop/?id=7143). 5. CBD, 2008: COP 9 Decision IX/1. In-depth review of the programme of work on agricultural biodiversity ( http://www.cbd.int/decision/cop/?id=11644). 6. CBD, 2010a: Recommendations of the SBSTTA 14 meeting, UNEP/CBD/SBSTTA/14/L.18 (http://www.cbd.int/sbstta14/meeting/in-session/?tab. 2). 7. CBD, 2010b: Report of the WG-RI 3 meeting, UNEP/CBD/WG-RI/3/3/ADD2 (http://www.cbd.int/wgri3/meeting/documents.shtml) 8. FAO, 1999: The Global Strategy for the Management of Farm Animal Genetic Resources. Executive Brief. FAO, Rome, Italy. 9. FAO, 2007a: The State of the World s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture, edited by Barbara Rischowsky and Dafydd Pilling, FAO, Rome. 10. FAO, 2007b: Global Plan of Action for Animal Genetic Resources and the Interlaken Declaration adopted by the International Technical Conference on Animal Genetic Resources for Food and Agriculture Interlaken, Switzerland, 3 7 September 2007, ISBN 978-92-5-105848-0 (available at http://www.fao.org/docrep/010/a1404e/a1404e00.htm). 11. FAO, 2009: Status and trends of animal genetic resources - 2008. Intergovernmental Technical Working Group on Animal Genetic Resources for Food and Agriculture, 11

Fifth Session, Rome, 28 30 January 2009 CGRFA/WG-AnGR-5/09/Inf. 7 (available at ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/meeting/016/ak220e.pdf). 12. Gandini, G. and GIACOMELLI P. 1997. What economic value for local livestock breeds? Book of Abstracts of the 48 th Annual Meeting of EAAP: 20. 13. GANDINI, G. and Oldenbroek J.K. 1999. Choosing the conservation strategy. Genebanks and the conservation of farm animal genetic resources, edited by J.K. Oldenbroek ID-DLO, 1999: 11-31. 14. Haczek, B., 2010: Komunikacja społeczna w Konwencji o różnorodności biologicznej. Oczekiwania wobec obchodów Światowego Roku Różnorodności Biologicznej. w tym numerze. 15. Hiemstra, S et al, 2006: Exchange, use and conservation of AnGR. Policy and regulatory options, CGN (Netherlands). 16. Martyniuk, E. 2002. The Conservation of Animal Genetic Resources an European perspective. Proceedings of the Farm Animal Genetic Resources: BSAS / DEFRA / RBST / Sheep Trust Conference, Edinburgh 26-27 November 2002: 2. 17. MRiRW, 2007: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 2013, Warszawa, lipiec 2007 (http://www.si.podkarpackie.pl/pliki/2007/prow_2007_2013_final_rdc.pdf). 18. Nastis, A.S. 1993. Effect of grazing small ruminants on landscapes and wild fires prevention in the Mediterranean zone. In Proceedings of the 44 th EAAP Meeting, Aarhus, Vol. II: 208-209. 19. Oldenbroek, K. (ed), 2007: Utilisation and conservation of farm AnGR. Wageningen Academic Publishers The Netherlands ISBN: 978-90-8686-032-6 pp. 232. 20. Secretariat of The Convention on Biological Diversity, 2010: Global Biodiversity Outlook 3. Montréal, ISBN-92-9225-220-8, 94 pages. 21. Small, R.W., 2002. Role of rare and traditional breeds in conservation: the Grazing Animal Project Proceedings of the Farm Animal Genetic Resources: BSAS / DEFRA / RBST /Sheep Trust Conference, Edinburgh 26-27 November 2002: 12. 22. The State of the World s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture - in brief, 2008: Wiadomości Zootechniczne R XLVI (2008) Numer 1. Zeszyt specjalny, 1-37. 23. Workshop Reports from EAAP/FAO annual Workshops for the European National Coordinators on AnGR, from 1995 to 2009. 12