Cel główny: Zapoznanie uczniów z systemem obszarów chronionych Natura 2000 w woj. kujawsko-pomorskim Cele operacyjne: Uczeń: wie czym jest program Natura 2000, zna międzynarodowe podstawy prawne stanowiące Naturę 2000, zna i podaje cele ochrony obszarów w ramach Natura 2000, potrafi podać co najmniej 5 gatunków chronionych ptaków w ramach Dyrektywy Ptasiej, potrafi podać co najmniej po 5 gatunków chronionych roślin i zwierząt w ramach Dyrektywy Siedliskowej, wymienia obszary Natura 2000 znajdujące się na terenie woj. kujawsko-pomorskiego, 77 rozwija umiejętność pracy z mapą, wykonuje obserwacje badawcze. 77 Czas trwania zajęć: 90 minut + zajęcia terenowe Środki dydaktyczne: prezentacja multimedialna pn. Natura 2000, przewodniki do oznaczania roślin i zwierząt, w tym do rozpoznawania ptaków, obrazki do gry edukacyjnej, rysunki 5 ptaków z podpisami, mapa woj. kujawskopomorskiego z zaznaczonymi obszarami Natura 2000, tablica/flipchart, pisaki i brystol Metody: wykład, pogadanka, obserwacja, praca w grupach, burza mózgów. Przebieg zajęć: klasy I III SP 1. Prowadzący przeprowadza z uczniami pogadankę na temat potrzeb różnych organizmów, niezbędnych do ich przetrwania w środowisku takie elementy środowiska to m.in. słońce, woda, rośliny, zwierzęta. 2. Prowadzący prowadzi z uczniami zabawę edukacyjną. Do zabawy zaprasza 3 osoby, którym wręcza po jednym rysunku z podpisem: ptak drapieżny (np. bielik), płaz (np. kumak nizinny), nietoperz (np. mopek). Inni uczniowie otrzymują: a) 3 obrazki przedstawiające słońce, b) 3 obrazki przedstawiające wodę np. staw, jezioro, rzeka, c) 5 obrazków ilustrujących różne gatunki owadów, d) 3 obrazki przedstawiające las, e) 1 obrazek drzewa, f) 1 obrazek gniazda, g) 1 obrazek jaskini, h) 1 obrazek przedstawiający mysz, i) 1 obrazek przedstawiający zająca. Uczniowie z trzema głównymi obrazkami wybierają osoby z obrazkami, na których przedstawione są elementy niezbędne im do życia. 3. Po wybraniu elementów grupy zastanawiają się do czego mogą służyć (jak organizm je wykorzystuje) poszczególne elementy środowiska. 4. Prowadzący podsumowuje zabawę. Dla ochrony gatunku potrzebna jest też ochrona środowiska-miejsca, w którym żyje. Gdy, któregoś elementu środowiska zabraknie organizm zginie. 5. Uczniowie rozwiązują zadanie 1 i 2 z karty pracy. 6. Prowadzący prosi uczniów o podanie przykładów jakie zniszczenia może człowiek powodować w środowisku, np. poprzez rozbudowę dróg, wycinkę lasów, zabieranie terenów pod uprawy, budowę osiedli, zakładów produkcyjnych. 21
7. Prowadzący, wykorzystując metodę burzy mózgów, prowadzi pogadankę nt. ochrony przyrody, jakie elementy mogą być chronione, czy ktoś słyszał o formie ochrony obowiązującej na terenie całej Europy - Natura 2000. 8. Prowadzący wyświetla slajd z prezentacji z logo i hasłem Natura 2000. Tłumaczy uczniom, ze Natura 2000 daje możliwość ochrony w podobny sposób miejsca życia (siedlisk) i gatunków na terenie całej Europy. W szczególny sposób chroni ptaki, które, jako organizmy przemieszczające się po całej Europie, odbywają migrację wiosenną i jesienną. 9. Prowadzący prezentuje 5 gatunków ptaków chronionych przez prawo europejskie (np. dzięcioł czarny, zimorodek, muchołówka mała, żuraw, bielik). Na tablicy/flipcharcie przyczepia rysunki ptaków bez podpisu. Krótko charakteryzuje gatunki i podaje ich nazwę. 10. Po przedstawieniu gatunków prowadzący prosi 5 uczniów o dopasowanie karteczek z nazwą gatunkową ptaka. 11. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren, w celu obserwacji gatunków ptaków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Uczniowie w trakcie wyjścia uzupełniają tabelę z zadania 3 w karcie pracy. 12. Po powrocie prowadzący z uczniami prowadzi zabawę edukacyjną głuchy telefon z nazwami gatunków chronionych w ramach Natura 2000. Gatunki zwierząt i roślin uczestnicy/prowadzący zapisują na tablicy/flipcharcie nazwy z podziałem na gatunki roślin i zwierząt. Przykłady: wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, żmijowiec czerwony, marsylia czterolistna, mopek, nocek łydkowłosy. klasy IV-VI SP, szkoły ponadpodstawowe Uczniów z klas IV VI SP obowiązuje zakres treści bez podkreślenia. Uczniowie klas ponadpodstawowych przerabiają wszystkie treści. 1. Prowadzący wykorzystując prezentację multimedialną przedstawia logo Natura 2000, kody i oznaczenia obszaru PLB, PLH, podstawy prawne i zasady wyznaczania obszarów. 2. Prowadzący zwraca uwagę na cele ochronne, jakimi kierują się instytucje powołujące obszar Natura 2000 - ochrona bioróżnorodności, ochrona międzynarodowa gatunków ptaków migrujących. 3. W przypadku uczniów IV-VI prowadzący dzieli uczniów na zespoły 4 5 osobowe wyświetla slajd Zmiany krajobrazu a różnorodność gatunkowa fauny na polach (można wydrukować i rozdać w formie plansz). Uczniowie wykonują zadanie 1 w karcie pracy. 4. Prowadzący prosi o zaprezentowanie wniosków jednego ucznia z każdego zespołu. 5. Prowadzący zwraca uwagę uczniom na specyfikę funkcjonowania obszarów Natura 2000 jest to system-sieć obszarów połączony z siecią europejską. Wprowadza pojęcie korytarza ekologicznego. 6. Prowadzący wykorzystując prezentację charakteryzuje wybrane obszary Natura 2000 w woj. kujawsko-pomorskim. 7. W przypadku uczniów IV-VI prowadzący wykorzystując slajd Mapa sieci Natura 2000 w woj. kujawsko-pomorskim prosi uczniów o wykonanie zadania 2 z karty pracy. 8. W przypadku uczniów z klas ponadpodstawowych prowadzący wykorzystując slajd Mapa sieci Natura 2000 w woj. kujawsko-pomorskim prosi uczniów o wykonanie zadania 1 i 2 z karty pracy. 9. Prowadzący podaje przykłady dlaczego należy chronić całe ekosystemy nie tylko gatunki (zależności pomiędzy organizmami) np. pachnica dębowa, kumak nizinny, modraszek telejus, gąsiorek. 10. Prowadzący wykorzystując prezentację omawia zasady gospodarowania na obszarach Natura 2000. 11. Przeprowadza burze mózgów nt. hasła Natura 2000. Uczniowie spisują pomysły, skojarzenia na tablicy/ flipcharcie. Powinny pojawić się takie informacje, jak: forma ochrony przyrody (obowiązuje na terenie całej Unii Europejskiej), ochrona ptaków i siedlisk, dyrektywy, sieć obszarów chronionych, korytarze ekologiczne, konflikty. 12. Zadanie do rozwiązania: Inwestorzy i ekolodzy. Prowadzący przeprowadza z uczniami dyskusję dotyczącą gospodarowania na terenach Natura 2000 oraz w pobliżu takich terenów. Dzieli uczniów na zespoły 4 osobowe. Dwie osoby z zespołu są ekologami a dwie inwestorami. Uczniowie mają zaprezentować swoje swoje argumenty za inwestycją i przeciwko inwestycji. Przed realizacją zadania należy uczniom wyjaśnić zasady dobrej dyskusji. Na karteczkach należy przygotować nazwy inwestycji, działań. Przykładowe inwestycje to: budowa supermarketu, budowa osiedla mieszkaniowego, hotel nad jeziorem, budowa stoku narciarskiego, budowa fabryki podzespołów IT, farma wiatrowa. W celu zapewnienia właściwej argumentacji można przygotować uczniom fragmenty tekstu z działu INFORMACJE, POJĘCIA I DEFINICJE, punkt 3C. 13. Prowadzący prosi uczniów o ocenę powołania obszarów chronionych jako obszary Natura 2000 czy pozytywny, czy negatywny wydźwięk. 14. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren, w celu obserwacji gatunków ptaków wymienionych w I załączniku do Dyrektywy Ptasiej. Uczniowie otrzymują przewodniki do oznaczania ptaków oraz listy gatunków wymienionych w I Załączniku do Dyrektywy;w trakcie wyjścia uzupełniają tabele z zadania 3 w karcie pracy. 22
Podsumowanie Uczniowie w grupach 4-5 osobowych przygotowują poster dotyczący jednego z terenów Natura 2000 zlokalizowanych w województwie kujawsko-pomorskim. INFORMACJE, POJĘCIA I DEFINICJE 1. DEFINICJE POJĘĆ EKOLOGICZNYCH: a) gatunek (łac.species) termin stosowany w biologii w kilku znaczeniach: zbiór osobników posiadających podobne cechy, zdolnych do swobodnego krzyżowania się w warunkach naturalnych, znaczenie w systematyce najniższa jednostka kategorii systematycznych stosowanych w klasyfikacji biologicznej. b) populacja zespół organizmów jednego gatunku żyjących równocześnie w określonym środowisku i wzajemnie na siebie wpływających, zdolnych do wydawania płodnego potomstwa. Populacja jest charakteryzowana przez określone cechy np. rozrodczość, śmiertelność, areał, zagęszczenie, liczebność. c) ekosystem stanowi funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana materii i energii między biocenozą i biotopem. Termin został zastosowany po raz pierwszy przez brytyjskiego ekologa Arthura Tansley, a w 1930 roku jako skrót od angielskich słów ecological system. Na ekosystem składają się dwa składniki: biocenoza ogół organizmów występujących na danym obszarze powiązanych ze sobą w jedną całość różnymi zależnościami, biotop nieożywione elementy tego obszaru, tj.: podłoże, woda, powietrze (środowisko zewnętrzne). W ekosystemie można wyróżnić poziomy troficzne: producenci organizmy samożywne, które użytkują wyłącznie abiotyczną część ekosystemu, konsumenci organizmy cudzożywne, głównie zwierzęta, reducenci czyli bakterie i grzyby powodujące rozkład materii organicznej. d) siedlisko zespół czynników abiotycznych (klimatyczno-glebowych), które panują w określonym miejscu, działających na rozwój poszczególnych organizmów, populacje i biocenozę. Siedlisko determinuje typy zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi zgrupowań zwierzęcych. Siedlisko danego gatunku to przestrzeń, w której ten gatunek występuje. W szerokim rozumieniu równoważnym terminem jest habitat. e) zrównoważony rozwój, ekorozwój główne założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju zakładają stały postęp gospodarczy i społeczny zharmonizowany ze środowiskiem naturalnym; budowanie takiego modelu gospodarczego, który zapewni ludzkości postęp i możliwość lepszego życia; korzystanie z dóbr przyrody przy jednoczesnym ich poszanowaniu. Zrównoważony rozwój Ziemi to rozwój, który zaspokaja podstawowe potrzeby wszystkich ludzi oraz zachowuje, chroni i przywraca zdrowie i integralność ekosystemu Ziemi, bez zagrożenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń i bez przekraczania długookresowych granic pojemności ekosystemu Ziemi (Oświadczenie z Rio, World Charter for Nature, Stockholm Conference 1972, za Stappen 2006, s. 27-28). f) bioróżnorodność zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych. Dotyczy ona różnorodności w obrębie gatunku tzw. różnorodność genetyczna, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Bioróżnorodność jest często stosowanym określeniem dla sumy gatunków w ekosystemach lub porównywanych obszarach. różnorodność biologiczna warunkuje stabilizację ekosystemów, ponieważ wszystkie gatunki w ekosystemie połączone są ze sobą siecią wzajemnych zależności, każdy z nich zajmuje określoną pozycję w ekosystemie, istniejące w obrębie jednego gatunku odmiany dają mu większą szansę na przetrwanie niekorzystnych warunków środowiskowych np. brak pokarmu czy choroby. Dzięki różnorodności biologicznej organizmy mogą zaspokajać swoje potrzeby, np. pokarmowe. 23
Tabela: Działalność człowieka przyczyniająca się do zmniejszenia różnorodności biologicznej. I II III IV Działalność człowieka Nadmierne wycinanie lasów. Zwiększanie powierzchni pól uprawnych. Likwidacja tzw. wysp środowiskowych np. kęp drzew, nieużytków. Rozwój infrastruktury budownictwa (mieszkania, fabryki) i dróg. Wprowadzanie do środowiska zanieczyszczeń chemicznych w tym nawozy sztuczne, środki owadobójcze i środki ochrony roślin. Wprowadzanie do środowiska zanieczyszczeń związanych z przemysłem i komunikacją. Wprowadzanie do środowiska nowych gatunków roślin i zwierząt. Handel rzadkimi gatunkami zwierząt. Polowania w celu zdobycia futer, skór i żywności. Niszczenie tzw. szkodników i chwastów. Skutki dla organizmów żywych (w tym człowieka) Fragmentacja siedlisk. Zmniejszanie się powierzchni i liczby siedlisk dostępnych dla organizmów. Zanik korytarzy ekologicznych powodujący zmniejszanie się puli genowej poszczególnych populacji. Lokalne zmiany klimatyczne i erozja gleb. ozonowej. Kumulacja pestycydów i metali ciężkich w łańcuchach pokarmowych. Zanieczyszczenie środowiska i zanik warstwy Zwiększenie ilości promieniowania UV docierającego do Ziemi powodujące zmiany w DNA. Wkraczanie gatunków inwazyjnych wypierających gatunki rodzime. Zerwanie łańcuchów pokarmowych. Zmiana zachowań zwierząt (wkraczanie do miast, zmiana pokarmu). Nadmierny rozrost populacji gatunku inwazyjnego przy braku naturalnych wrogów. Zmniejszanie liczebności poniżej krytycznego poziomu warunkującego odtworzenie gatunku w warunkach naturalnych. 2. DYREKTYWA UNII EUROPEJSKIEJ: jest to akt prawa Wspólnoty Europejskiej zatwierdzany przez Radę Unii Europejskiej i Parlament Europejski. Po przyjęciu obowiązuje na terenie państw członkowskich Unii. Dyrektywy mają różną wagę: zalecana, obowiązująca oraz wprowadzana na okres próbny. Kraje członkowskie są zobowiązane do wprowadzenia (implementacji) określonych regulacji prawnych, służących osiągnięciu wskazanego w dyrektywie, pożądanego stanu rzeczy. Dyrektywy w wielu kwestiach pozostawiają krajom członkowskim Unii znaczną swobodę wyboru rozwiązań. a) Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia) celem ustanowienia przepisów jest zapobieżenie wyginięciu żyjących współcześnie populacji ptaków występujących w stanie dzikim w UE oraz uregulowanie handlu i odłowu ptaków. Do dyrektywy zostały dodane załączniki. Załącznik nr 1 to lista gatunków ptaków, które powinny być chronione, poprzez ochronę ich siedlisk. Załączniki nr 2 i 3 określają gatunki ptaków, na które można polować, a upolowanymi handlować. W przypadku gatunków wymienionych w tym załączniku nie można polować na nie w okresie ich wędrówki wiosennej, toków ani rozrodu. Dyrektywa zobowiązuje do ochrony ptaków przez tworzenie Obszarów Specjalnej Ochrony. b) Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa) Dyrektywa zobowiązuje państwa UE do tworzenia specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Dyrektywa Siedliskowa ma na celu ochronę siedlisk przyrodniczych o znaczeniu dla całej Unii Europejskiej oraz wybrane cenne gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami). Wyznaczono 9 rodzajów siedlisk 24
od naturalnych po półnaturalne, tereny lądowe i wodne wyróżniające się specyficznymi czynnikami geograficznymi, fizycznymi cechami środowiska i charakterystycznymi zbiorowiskami roślinnymi. c) korytarz ekologiczny to tereny leśne, zakrzaczone i podmokłe z naturalną roślinnością o przebiegu pasowym np. doliny rzeczne, pasma górskie. Korytarze zapewniają zwierzętom odpowiednie warunki do przemieszczania się dają możliwość schronienia i dostęp do pokarmu oraz umożliwiają wzajemne kontakty pomiędzy populacjami. Dla całego obszaru Polski opracowano sieć korytarzy ekologicznych, która obejmuje korytarze główne (o znaczeniu międzynarodowym, a nawet kontynentalnym) oraz uzupełniające je korytarze krajowe i lokalne. Przez obszar województwa kujawsko-pomorskiego przebiega transgraniczny korytarz ekologiczny Północny o przebiegu: Puszcza Augustowska/Puszcza Białowieska Dolina Biebrzy-Puszcza Piska-Puszcza Nidzicka-Bory Tucholskie-Lasy Wałeckie-Puszcza Notecka-Bory Zielonogórskie-Bory Dolnośląskie. 3. OBSZARY NATURA 2000 NA TERENIE POLSKI: a) Obszary Specjalnej Ochrony (OSO) wyznaczane zgodnie z Dyrektywą 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia). Obszar OSO posiada kod PLB i numer np. PLB040002 Bagienna Dolina Drwęcy. b) Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO) wyznaczane na podstawie Dyrektywy 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). W załącznikach do Dyrektywy podano typy siedlisk przyrodniczych oraz listę gatunków zwierząt i roślin, będących przedmiotem ochrony. Obszar SOO posiada kod PLH i numer np. PLH040014 Cytadela Grudziądz. W Polsce zasady organizacji sieci obszarów Natura 2000 określa Ustawa z 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz. U.2004 nr 92 poz,. 880). Informacje nt. wybranych obszarów można uzyskać na stronach: www.natura2000.mos.gov.pl, www.natura2000.gdos.gov.pl, bydgoszcz.rdos.gov.pl., www.natura2000edukacja.pl. www.naszanatura2000.pl, Specjalne obszary ochrony ptaków na terenie woj. kujawsko-pomorskiego Lp. Kod Nazwa Pow. ogólna (ha) Pow. w granicach województwa (ha) 1. PLB040002 Bagienna Dolina Drwęcy 3 366,06 3 366,06 2. PLB040001 Błota Rakutowskie 4 437,93 4 437,93 3. PLB220009 Bory Tucholskie 322 535,90 108 982,84 4. PLB040003 Dolina Dolnej Wisły 33 559,04 22 711,66 5. PLB300001 Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego 32 672,07 11 491,56 6. PLB040004 Ostoja Nadgoplańska 9 815,84 6 625,74 7. PLB040005 Żwirownia Skoki 166,32 166,32 Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty (Specjalne obszary ochrony siedlisk) na terenie woj. kujawsko-pomorskiego. Lp. Kod Nazwa Pow. ogólna (ha) Pow. w granicach województwa (ha) 1. PLH040031 Błota Kłócieńskie 3 899,28 3 899,28 2. PLH040019 Ciechocinek 13,23 13,23 3. PLH040013 Cyprianka 109,28 109,28 4. PLH040014 Cytadela Grudziądz 222,81 222,81 25
c.d. ze strony 25 5. PLH280001 Dolina Drwęcy 12 561,54 2 903,45 6. PLH300040 Dolina Łobżonki 5 894,45 3 147,51 7. PLH300004 Dolina Noteci 50 531,99 11 880,29 8. PLH040033 Dolina Osy 2 183,69 2 183,69 9. PLH040023 Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich 3 948,35 3 948,35 10. PLH220033 Dolina Wisła 10 374,19 65,77 11. PLH040011 Dybowska Dolina Wisły 1 392,02 1 392,02 12. PLH040001 Forty w Toruniu 12,91 12,91 13. PLH040007 Jezioro Gopło 13 459,42 10 267,97 14. PLH040034 Kościół w Śliwicach 0,11 0,11 15. PLH040022 Krzewiny 498,98 232,47 16. PLH040026 Lisi Kąt 1 061,33 1 061,33 17. PLH040027 Łąki Trzęślicowe w Foluszu 2 130,84 2 130,84 18. PLH040035 Mszar Płociczno 181,81 181,81 19. PLH040012 Nieszawska Dolina Wisły 3 891,72 3 891,72 20. PLH040028 Ostoja Barcińsko-Gąsawska 3 456,41 3 456,41 21. PLH040036 Ostoja Brodnicka 4 176,86 3 044,44 22. PLH280012 Ostoja Lidzbarska 8 866,93 3 295,69 23. PLH300026 Pojezierze Gnieźnieńskie 15 922,12 4 188,54 24. PLH040029 Równina Szubińsko-Łabiszyńska 2 816,16 2 816,16 25. PLH040017 Sandr Wdy 6 320,75 4 716,11 26. PLH040037 Słone Łąki w Dolinie Zgłowiączki 151,91 151,91 27. PLH040003 Solecka Dolina Wisły 7 030, 08 7 030,08 28. PLH040030 Solniska Szubińskie 361,88 361,88 29. PLH040038 Stary Zagaj 307,47 307,47 30. PLH040020 Torfowisko Linie 5,27 5,27 31. PLH040018 Torfowisko Mieleńskie 146,06 146,06 32. PLH040039 Włocławska Dolina Wisły 4 763,76 4 763,76 33. PLH040025 Zamek Świecie 15,78 15,78 34. PLH040040 Zbocza Płutowskie 1 002,42 1 002,42 Planowane obszary Natura 2000 na terenie woj. kujawsko-pomorskiego Lp. Kod Nazwa Pow. ogólna (ha) Pow. w granicach województwa (ha) 1. PLH040043 Leniec w Barbarce 4,10 4,10 2. PLH040044 Leniec w Chorągiewce 12,70 12,70 3. PLH040041 Wydmy Kotliny Toruńskiej 5 289,90 5 289,90 26
c) Gospodarowanie na obszarach Natura 2000 na obszarach Natura 2000 zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.) zabrania się realizacji przedsięwzięć mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony danego obszaru Natura 2000. Należy zaznaczyć, że niemożliwa jest również realizacja zadań poza obszarami Natura 2000, jeśli zostanie wykazane znaczące negatywne oddziaływanie na przedmiot ochrony obszaru położonego w rejonie przedsięwzięcia. Rodzaje przedsięwzięć mogących znacząco wpływać na środowisko określono w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213,poz. 1397). Działania mogące znacząco oddziaływać na obszar Natura 2000, wymagają przeprowadzenia oceny oddziaływania na zasadach określonych w ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.). Celem opracowania oceny oddziaływania na środowisko jest minimalizacja negatywnego wpływu przedsięwzięcia na zdrowie i jakość życia ludzi, a także zachowanie różnorodności biologicznej i trwałości ekosystemów. Zgodnie z art. 34 ustawy o ochronie przyrody istnieje możliwość realizacji działań mogących znacząco negatywnie oddziaływać na obszary Natura 2000, w przypadku gdy działania te realizują zadania nadrzędnego interesu publicznego lub udokumentowany został brak rozwiązań alternatywnych oraz zapewniono wykonanie kompensacji przyrodniczej zapewniającej właściwe funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000. Procedury zatwierdzania planów ochrony oraz postępowanie w ramach ocen oddziaływania na środowisko zakładają udział społeczeństwa zgodnie z Ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie. Natura 2000 a rolnictwo na gruntach rolnych objętych ochroną w ramach sieci obszarów Natura 2000 możliwe jest prowadzenie działalności gospodarczej, nie wpływającej negatywnie na walory przyrodnicze obszaru. Dla rolników gospodarujących na obszarach Natura 2000 przygotowano mechanizmy finansowe zachęcające do ochrony bioróżnorodności terenów rolniczych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 tzw. program rolnośrodowiskowy Pakiet 5. Przystąpienie do programu jest dobrowolne, środki finansowe uzyskiwane w ramach programu mają na celu prowadzenie produkcji rolniczej zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Osoby zainteresowane otrzymaniem płatności zobowiązane są do realizacji 5-letniego planu działalności. Racjonalne sposoby gospodarowania wpływają pozytywnie na rozwój rolnictwa ekologicznego. Wzrastająca świadomość ekologiczna Polaków przekłada się na wzrost zainteresowania tradycyjną i naturalną żywnością. Coraz więcej konsumentów poszukuje tez produktów o niepowtarzalnym smaku, wytwarzanych regionalnie. Na terenie woj. kujawsko-pomorskiego od wielu lat budowana jest marka produktów z regionu Doliny Dolnej Wisły. Na liście produktów regionalnych znalazły się miody oraz powidła śliwkowe z Doliny Dolnej Wisły. Na skład i smak miodu wpływa bogactwo flory w Dolinie Wisły, zwłaszcza obecność wierzby, śliw, roślinności łąkowej i dziko rosnących ziół. Powidła śliwkowe z Doliny Dolnej Wisły charakteryzują się lekko słodkim, kwaskowatym smakiem z wyczuwalną goryczką smażonych śliwek z pestkami. W drugiej połowie XIX wieku na obszarze Doliny Dolnej Wisły zaczęło się intensywnie rozwijać sadownictwo, wykorzystujące bardzo dobre, specyficzne warunki glebowo-klimatyczne doliny. Produktem tradycyjnym regionu jest również ciechocińska sól wydobywana od XIX w. Ciechocińska sól to tzw. warzonka, która powstaje poprzez odparowywanie solanki. Natura 2000 a turystyka obszary Natura 2000 dzięki ogromnemu potencjałowi przyrodniczemu i krajobrazowemu stanowią doskonałą bazę do rozwoju turystyki, szczególnie turystyki przyrodniczej. Coraz więcej osób zainteresowanych jest poznawaniem atrakcyjnych miejsc z dala od zatłoczonych kurortów wczasowych. Na terenach objętych ochroną Natura 2000 dużym zainteresowaniem cieszy się działalność agroturystyczna. Rozwój usług agroturystycznych wpływa korzystnie na aktywizację lokalnej społeczności, zwiększa potencjał gospodarczy regionu poprzez rozwój infrastruktury dla turystyki rowerowej, pieszej, wodnej, konnej czy fotografii przyrodniczej. Jedną z ciekawszych propozycji dla aktywnych turystów w regionie jest Ekomuzeum Doliny Noteci, które skupia 9 obiektów z regionu historycznej Krajny i Pałuk w skład którego wchodzą gospodarstwa agroturystyczne, muzea czy restauracje. Dla miłośników przyrody i fortyfikacji godne obejrzenia są Forty w Toruniu- obszary Natura 2000 chroniące zimowiska nietoperzy. Dla turystów dostępny jest Fort IV, gdzie można poznać historię pruskiej Twierdzy Toruń. 27
d) Zarządzanie obszarami Natura 2000 na mocy art. 32 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.) instytucją zarządzającą siecią Natura 2000 jest Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska oraz Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska w obrębie województwa. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska jest organem nadzorującym funkcjonowanie obszarów Natura 2000, prowadzi ewidencję danych niezbędnych do podejmowania działań w zakresie ich ochrony, ponadto kontroluje realizację ustaleń planów zadań ochronnych i planów ochrony dla obszarów Natura 2000 (art. 32 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody). Regionalni dyrektorzy ochrony środowiska sprawują nadzór i koordynują funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na obszarze swojego działania. e) Charakterystyka obszarów Natura 2000 z terenu woj. kujawsko-pomorskiego na terenie województwa powołano 7 specjalnych obszarów ochrony ptaków wyznaczono 34 specjalne obszary ochrony siedlisk oraz zaprojektowano 3 specjalne obszary ochrony siedlisk. Na terenie woj. kujawsko-pomorskiego obszary Natura 2000 zajmują 245 935,68 ha. I. Doliny rzeczne PLB040003 Dolina Dolnej Wisły, PLH220033 Dolna Wisła, PLH 040011 Dybowska Dolina Wisły, PLH040003 Solecka Dolina Wisły, PLH040039 Włocławska Dolina Wisły, PLH040012 Nieszawska Dolina Wisły, PLH300004 Dolina Noteci, PLB300001 Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego, PLH280001 Dolina Drwęcy, PLB40002 Bagienna Dolina Drwęcy, PLH040033 Dolina Osy, PLH300040 Dolina Łobżonki. Doliny rzeczne stanowią jedne z najceniejszych typów siedlisk oraz są miejscem bytowania rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Na terenie województwa ochronie w formie obszaru Natura 2000 podlegają doliny m.in. takich rzek jak: Wisła, Drwęca, Noteć, Łobżonka i Osa. W dolinach rzek występują zróżnicowane siedliska od muraw kserotermicznych, lasów łęgowych, grądów po torfowiska niskie, łąki i trzcinowiskami oraz starorzecza. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego jednym z najważniejszych korytarzy ekologicznych jest rzeka Wisła. Rzeka objęta jest ochroną na całej swojej długości, ochronie podlega również ze względu na wyjątkową ornitofaunę. Na terenie doliny gniazduje ok. 180 gatunków ptaków m.in. nurogęś, ohar, rybitwa białoczelna, rybitwa rzeczna, zimorodek, siewka złota, ostrygojad. Teren doliny jest bardzo ważnym zimowiskiem bielika, gągoła, nurogęsi i bielaczka. II. Obszary ochrony nietoperzy PLH040014 Cytadela Grudziądz, PLH040001 Forty w Toruniu, PLH040034 Kościół w Śliwicach, PLH040025 Zamek Świecie. Na podstawie Dyrektywy Siedliskowej wyznaczane są specjalne obszary ochrony siedlisk. Dyrektywa określa typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt które należy objąć ochroną. Jednym z typów siedlisk dla których należy utworzyć obszary ochrony siedlisk są zimowiska i miejsca rozrodu nietoperzy. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego utworzono 4 takie obszary są to fortyfikacje obronne z XVIII i XIX w., zamek krzyżacki (zimowiska) oraz kościół (kolonia rozrodcza). Ochronie podlegają nietoperze wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej mopek Barbastella barbastellus, nocek łydkowłosy Myotis dasycneme oraz nocek duży Myotis myotis. III. Obszary ochrony halofitów PLH040019 Ciechocinek, PLH 040037 Słone Łąki w Dolinie Zgłowiączki, PLH040030 Solniska Szubińskie Na podstawie Dyrektywy Siedliskowej ochronie podlegają siedliska słonoroślowe z halofitami takimi jak: aster solny Aster tripolium, świbka morska Triglochin maritimum oraz soliród zielny Salicornia europaea. Wszystkie rośliny są objęte ochroną ścisłą na terenie kraju, dodatkowo na Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski wszystkie gatunki mają kategorię (E) krytycznie zagrożone wyginięciem. Zagrożeniem dla tych gatunków jest osuszanie łąk i zarastanie solnisk przez bardziej ekspansywne gatunki, szczególnie trawy. IV. Torfowiska PLH040018 Torfowisko Mielneńskie, PLH040020 Torfowisko Linie, PLH040035 Mszar Płociczno, PLH040031 Błota Kłócieńskie Na podstawie Dyrektywy Siedliskowej ochronie podlegają torfowiska wysokie, przejściowe, niskie i trzęsawiska z roślinami takimi jak: widlicz cyprysowy Diphasiastrum tristachyum, rosiczka okrągłolistna Dro- 28
sera rotundifolia, błotniszek wełnisty Helodium blandowii, wroniec widlasty Huperzia selago, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, błyszcze włoskowate Tomentypnum nitens. Na torfowiskach Linie i Mieleńskie znajdują się stanowiska reliktowej brzozy karłowatej Betula nana. V. Jeziora PLH 040007 Jezioro Gopło, PLB040004 Ostoja Nadgoplańska, PLH 300026 Pojezierze Gnieźnieńskie, PLB040001 Błota Rakutowskie, PLH040028 Ostoja Barcińsko-Gąsawska, PLH040036 Ostoja Brodnicka, PLB040005 Żwirownia Skoki Na podstawie Dyrektywy Siedliskowej ochronie podlegają siedliska słodkowodne, w tym wody stojące. Na terenie województwa ochronie w formie obszaru Natura 2000 podlega m.in. jezioro Gopło największe jezioro na terenie woj. kujawsko-pomorskiego i dziewiąte co do wielkości jezioro w Polsce. Jezioro ma bardzo dobrze rozwiniętą linię brzegową z licznymi wysepkami, płaskimi brzegami z szuwarami i wilgotnymi łąkami. Obszar jest ostoją ptasią o randze europejskiej. W okresie lęgowym w rejonie jeziora można spotkać m.in. następujące gatunki ptaków: batalion, bączek, bąk, podróżniczek, sowa błotna, perkoz dwuczuby, gęgawa, płaskonos, krakwa, rokitniczka, brzęczka i wąsatka. W okresie migracji odnotowano występowanie m.in. rybitwy czarnej, czernicy, gąsiorka, ortolana, krzyżówki, łyski, czajki, krwawodzioba, żurawia, gęsi, w tym gęgawy (do 3500 os.), gęsi zbożowej (do 5000 os.) i gęsi białoczelnej (do 6000 os.). Ciekawostką przyrodniczą jest obszar specjalnej ochrony ptaków Żwirownia Skoki, położony przy południowym brzegu Zbiornika Włocławskiego. Jest to teren wyrobiska żwirowni zalanej wodą. Na zbiornikach znajdują się liczne wysepki, które stanowią miejsca lęgowe ptaków. Występują tutaj m.in. mewa czarnogłowa, mewa pospolita, śmieszka, rybitwa rzeczna, rybitwa białoczelna oraz zimorodek. VI. Bory Tucholskie PLB22009 Bory Tucholskie, PLH040023 Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich, PLH040022 Krzewiny, PLH040017 Sandr Wdy Bory Tucholskie to jeden z największych kompleksów leśnych w Polsce borów sosnowych. Teren charakteryzuje się występowaniem licznych form polodowcowych, takich jak: równiny sandrowe, wytopiska, i rynny, które wypełniają cieki lub jeziora. Na obszarze znajdują się takie rzeki, jak Wda, Brda, Zbrzyca i Stążki, występują tutaj liczne jeziora oligotroficzne, mezotroficzne i dystroficzne z roślinnością reliktową (lobelia jeziorna i poryblin jeziorny). Obszar Bory Tucholskie to obszar specjalnej ochrony ptaków, gdzie przedmiotem ochrony są m.in. bąk, baczek, bocian biały, bocian czarny, bielik, błotniak stawowy, derkacz, żuraw, kania ruda, kania czarna, lerka i zimorodek. Najcenniejsze pod względem siedlisk obszary zostały objęte ochroną w formie specjalnych obszarów ochrony siedlisk np. pole sandrowe rzeki Wdy z rezerwatem Dury (ochronie podlega jezioro dystroficzne) oraz rezerwatem Brzęki (ochronie podlega grąd środkowopolski z udziałem brekinii Sorbus torminalis. We wschodniej cześci Borów utworzono specjaly obszar ochrony siedlisk Krzewiny, którego celem jest ochrona torfowiska przejściowego z elementami torfowiska wysokiego, ochrona jeziora Rumacz z torfowiskiem i borem bagiennym oraz eutroficznego jeziora Udzierz. 29
30
KARTA PRACY: Natura 2000 KLASY I III SP IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. W środowisku naturalnym zwierzęta, rośliny i grzyby powiązane są ze sobą zależnościami pokarmowymi. Poniżej przedstawiono gatunki roślin i zwierząt, które mogą tworzyć łańcuchy pokarmowe (sieci pokarmowe). Zaznacz strzałkami właściwy kierunek zachodzących zależności pokarmowych. okoń kaczka krzyżówka rzęsa wodna bielik czapla żaba wodna leszcz szczupak larwa ważki Zadanie 2. Pokoloruj obrazek zgodnie z zaleceniami. Podpisz rysunek. niebieski zielony ciemny żółty brązowy... 31
KARTA PRACY: Ochrona przyrody KLASY I-III Zadanie 3. W tabeli podano gatunki chronione w ramach programu Natura 2000. Podczas wyjścia w teren spróbuj zaobserwować te gatunki. Zaznacz krzyżykiem (X) czy zauważyłeś osobnika czy też usłyszałeś jego głos bądź odnalazłeś ślad (gniazdo, pióro, itp.). Miejsce... Data... Nazwa gatunku chronionego Osobnik Głos / ślad 1. Dzięcioł średni 2. Kokoszka 3. Słowik szary 4. Krzyżówka 5. Zimorodek 6. Muchołówka mała 7. Rzekotka 8. Ropucha zielona 9. Inne: 10. Inne: 11. Inne: 12. Inne: Inne popularne chronione programem Natura 2000 zwierzęta, które możesz spotkać: dudek, jeż, wydra, bielik. 32
KARTA PRACY: Natura 2000 KLASY IV VI SP IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. Przeanalizuj planszę pn. Zmiana krajobrazu a różnorodność gatunkowa fauny na polach i zastanów się nad pytaniami zawartymi w tabeli. Zapisz odpowiedzi. 1. Zapisz co najmniej dwie różnice w rysunku nr 1 i 3. 2. 3. 4. Zapisz, które ze zwierząt zniknęły z krajobrazu najwcześniej. Zapisz czy zmieniła się struktura pól uprawnych. Jeśli tak, to co się zmieniło. Zapisz prawdopodobną przyczynę zmniejszania się liczby gatunków. Zadanie 2. Na mapie województwa kujawsko-pomorskiego zaznacz i podpisz obszary Natura 2000 powołane na podstawie Dyrektywy ptasiej tzw. obszary specjalnej ochrony ptaków. Tuchola Grudziądz Brodnica Bydgoszcz Toruń Żnin Włocławek 33
KARTA PRACY: Ochrona przyrody KLASY IV-VI Zadanie 3. W tabeli podano gatunki chronione w ramach programu Natura 2000. Podczas wyjścia w teren spróbuj zaobserwować te gatunki. Zaznacz krzyżykiem (X) czy zauważyłeś osobnika czy też usłyszałeś jego głos bądź odnalazłeś ślad (gniazdo, pióro, itp.). Miejsce... Data... 1. Dzięcioł średni Nazwa gatunku chronionego Osobnik Głos / ślad 2. Kokoszka 3. Łyska 4. Dudek 5. Słowik szary 6. Krzyżówka 7. Trzcinniczek 8. Zimorodek 9. Muchołówka mała 10. Żaba jeziorkowa 11. Rzekotka 12. Ropucha zielona 13. Inne: 14. Inne: 15. Inne: 16. Inne: 17. Inne: 18. Inne: 19. Inne: 20. Inne: 34
KARTA PRACY: Natura 2000 SZKOŁY PONADPODSTAWOWE IMIĘ I NAZWISKO:... DATA:... Zadanie 1. Na mapie województwa kujawsko-pomorskiego zaznacz i podpisz: a) 5 obszarów Natura 2000 powołanych na podstawie Dyrektywy ptasiej oznaczenie.................. b) 5 obszarów Natura 2000 powołanych na podstawie Dyrektywy siedliskowej oznaczenie............... c) obszary projektowane oznaczenie... Tuchola Grudziądz Brodnica Bydgoszcz Toruń Żnin Włocławek 35
KARTA PRACY: Ochrona przyrody SZKOŁY PONADPODSTAWOWE Zadanie 2. W tabeli podano gatunki chronione w ramach programu Natura 2000. Podczas wyjścia w teren spróbuj zaobserwować te gatunki. Zaznacz krzyżykiem (X) czy zauważyłeś osobnika czy też usłyszałeś jego głos bądź odnalazłeś ślad (gniazdo, pióro, itp.). Miejsce... Data... 1. Dzięcioł średni Nazwa gatunku chronionego Osobnik Głos / ślad 2. Kokoszka 3. Łyska 4. Dudek 5. Słowik szary 6. Krzyżówka 7. Trzcinniczek 8. Zimorodek 9. Muchołówka mała 10. Żaba jeziorkowa 11. Rzekotka 12. Ropucha zielona 13. Inne: 14. Inne: 15. Inne: 16. Inne: 17. Inne: 18. Inne: 19. Inne: 20. Inne: 36