Mój zwierzak ma pchły! Scenariusz multimedialnych warsztatów popularnonaukowych dla dzieci od IV klasy szkoły podstawowej do pierwszych klas gimnazjum 1. Cele projektu 2. Treść warsztatów 3. Opis zajęć 4. Metody pracy dydaktycznej 5. Materiały i pomoce dydaktyczne 1. Cele projektu Projekt pt. polega na zorganizowaniu i przeprowadzeniu około 2-godzinnych warsztatów edukacyjnych dla dzieci. W ramach niniejszego projektu, dzieciom objaśnia się, w sposób dostosowany do ich wieku, jak zbudowane są, jak rosną i rozmnażają się pchły, z jakimi gatunkami pcheł możemy mieć do czynienia, w jaki sposób można je wykryć u swojego pupila oraz dlaczego i jakimi metodami powinno się je tępić. Podkreśla się także konieczność odpowiedniej opieki nad zwierzętami, by zaszczepić w młodych opiekunach zwierząt poczucie odpowiedzialności za zdrowie i samopoczucie pupila. 2. Treść warsztatów Rola opiekuna zwierzęcia domowego. Odpowiedzialność człowieka za stan zdrowia i samopoczucie domowych zwierzaków. Drogi zarażania się pchłami zwierząt domowych. Zdrowotne skutki zarażenia pchłami. Metody kontroli obecności pcheł i metody pozbywania się ich. Cechy charakterystyczne budowy ciała pchły. Przystosowania pchły dopasożytnictwa. Cykl rozwojowy pchły (etapy rozwojowe: jajo, larwa, poczwarka, dorosły owad). Różnorodność gatunków pcheł. Praktyczne sposoby stwierdzania obecności pcheł na ciele zwierzęcia. Metody leczenia domowych zwierzaków z pcheł. Produkty chroniące przed pchłami. 3. Opis zajęć Wstęp Cel i treść: Powitanie, wzajemna prezentacja (plakietki z imionami dla dzieci). Podzielenie dzieci na zespoły 4-5 osobowe. Każdy zespół siada przy oddzielnym stoliku. Przedstawienie tematu. Metody: wymiana pytań i odpowiedzi z prelegentem. Środki dydaktyczneł tablica typu flipchart. Temat 1: Posiadanie zwierząt domowych przyjemności, ale i obowiązki Cele i treści: Udzielenie odpowiedzi na kilka ważnych pytań. Jakie zwierzęta trzyma się w domu? Jakie są najczęściej wspominane powody posiadania zwierząt? Czego potrzebują zwierzęta? Kto jest odpowiedzialny za zwierzęta? Jakie formy przybiera ta odpowiedzialność? Metody pracy: podająca (pogadanka, prezentacja). slajdy pt. Pchły Temat 2: Skąd się biorą pchły u zwierząt i - w efekcie - w domu? Cele i treści: Wskazanie związku pomiędzy gatunkiem zwierzęcia i gatunkiem pasożytującej na nim pchły z podkreśleniem, iż możliwe jest występowanie np. pchły psiej na kocie, a ludzkiej na lisie. Uświadomienie uczestnikom, że zwierzęta zarażają się na dworze, np. podczas spaceru, a potem przynoszą pchły do domu. Ponadto zdarza się przeniesienie się pcheł ze zwierząt na człowieka i odwrotnie. Metody: podająca (pogadanka), aktywizująca (samodzielne wykonywanie ćwiczeń w karcie pracy).
- karta pracy (część I pt. Pchły i ich gospodarze ) - kredki, nożyczki, klej w sztyfcie PCHŁY I ICH GOSPODARZE opowiadamy o nich posługując się slajdami Na świecie znanych jest ponad 2000 gatunków pcheł. W Europie żyje ich kilkaset, a najpowszechniej występujące gatunki to pchła kocia, pchła psia i pchła ludzka. Te właśnie gatunki pcheł atakują nasze czworonogi. Ponadto spotykane są inne gatunki, takie jak pchła królicza, pchła szczurza, pchła jeży oraz pchły drobiu. Pchły stwierdza się nie tylko u ludzi, psów i kotów, ale także u innych zwierząt towarzyszących człowiekowi lub często przez niego spotykanych, jak np. kury, kaczki, gęsi, szczury, lisy, tchórze, a nawet wilki. Niektóre gatunki pcheł mogą pasożytować tylko na jednym gospodarzu np. pchła mysia tylko na myszach, pchła królicza wyłącznie na królikach. Inne, jeżeli nie ma w pobliżu ich preferowanego gospodarza, mogą zaatakować innego. Niestety, pchła ludzka, psia i kocia to gatunki mogące żyć kosztem wielu różnych gospodarzy. Pchła ludzka pasożytuje nie tylko na człowieku także na kocie, psie, lisie, króliku, szczurze, kaczce i kurze. Pchłę psią znajdziemy także na lisie, wilku, kocie, króliku, szczurze i człowieku. Pchła kocia, poza kotami, atakuje również ludzi, psy, koty, króliki i szczury. Aby utrwalić wiadomości na powyższy temat, dzieci wykonują polecenia z pierwszej części Temat 3: Charakterystyczne cechy budowy pcheł Cele i treści: Zapoznanie się z planem budowy i charakterystycznymi cechami pcheł, należących do gromady owadów (typowe cechy owadów: głowa, tułów, odwłok, 3 pary odnóży, cechą nietypową jest brak skrzydeł, które wtórnie zanikły w trakcie ewolucji). Wskazanie na przystosowania do pasożytniczego trybu życia: małe wymiary i spłaszczony kształt ciała, długie tylne odnóża umożliwiające skoki, kłująco-ssący aparat gębowy, pazurki. Porównanie budowy zewnętrznej różnych gatunków pcheł. Metoda: praktyczna (obserwacja modelu), podająca (pogadanka). - opcjonalnie: model pchły kociej w skali 70:1 - karta pracy (część II pt. Budowa pchły ) BUDOWA PCHŁY cechy budowy pokazujemy na modelu 3D (lub slajdach) Pchły należą do gromady owadów i jak wszystkie owady, mają głowę z czułkami, tułów z trzema parami odnóży oraz odwłok. Ich odnóża mają budowę typową dla stawonogów są członowane, to znaczy składają się z części ruchomo połączonych stawami, dzięki czemu dają duże możliwości ruchu. Tylne odnóża pchły są długie i mają wyjątkowo silne mięśnie jest to przystosowanie tego owada do wykonywania długich skoków, przydatnych szczególnie przy przenoszeniu się pchły z jednego gospodarza na drugiego, a także przy ucieczce gdy gospodarz próbuje złapać i usunąć dokuczającą mu pchłę. Pchły są owadami pasożytniczymi, bytującymi na ssakach i niektórych ptakach. Są pasożytami zewnętrznymi, tzn. nie wnikają do środka organizmu gospodarza, i mają liczne cechy budowy przystosowujące je do pasożytnictwa. Np. na końcu odnóży znajdują się mocne, haczykowate pazurki, potrzebne pchle do wczepienia się w skórę gospodarza. Obecność sztywnych włosków (szczecinek) oraz chitynowych ząbków, skierowanych do tyłu, na odnóżach i na całym ciele pomaga pchle w rozczesywaniu sierści gospodarza i przedostawaniu się w inny rejon skóry gospodarza bez konieczności opuszczenia jego ciała. Kolejnym przystosowaniem pchły do pasożytnictwa jest spłaszczony bocznie kształt ciała oraz małe wymiary (w granicach 1-6 mm, rzadko 10 mm). W ten sposób trudniej pchłę złapać i usunąć, zaś ona sama ma ułatwione bytowanie w sierści gospodarza.
Owady mają różne typy tzw. aparatów gębowych, czyli narządów służących do pobierania i ewentualnie rozdrabniania pokarmu. U owadów pasożytniczych, pobierających płyny z ciał gospodarzy np. krwi ze zwierząt lub soków z roślin występuje typ kłująco-ssący. Pchła, jako owad krwiopijny, ma właśnie kłująco-ssący aparat gębowy coś w rodzaju rurki do picia, którą przebija skórę gospodarza i ssie z jego tkanek krew. Owady mają zwykle dwie pary skrzydeł, służących im do latania. Pchły należą jednak do owadów bezskrzydłych. Skrzydła są im niepotrzebne, ponieważ zamiast latać skaczą. Na głowach owadów występują charakterystyczne, ruchome antenki - tzw. czułki. Są to narządy zmysłów, w szczególności narządy dotykowe, a także węchowe i smakowe. U pcheł na głowie znajdują się dwie antenki, zwykle niewidoczne, ponieważ są składane i chowane do podłużnych szczelinek na głowie owada (inaczej mogłyby się złamać w gąszczu włosów, przez który przedziera się pchła). Są na nich umieszczone czujniki temperatury, dwutlenku węgla i zapachu dzięki nim pchła wyczuwa obecność gospodarza w pobliżu. Owady są stworzeniami lądowymi, oddychającymi tlenem pobieranym z powietrza. Posiadają charakterystyczny, nigdzie indziej nie występujący układ oddechowy w postaci cienkich, sztywnych rureczek mocno rozgałęzionych i przenikających całe ciało tzw. tchawek. Tchawki doprowadzają powietrze, a więc i tlen do wszystkich tkanek i komórek ciała. Pchły również oddychają za pomocą tchawek. Aby utrwalić wiadomości na powyższy temat, dzieci wykonują polecenia z drugiej części Temat 4: Cykl rozwojowy pchły i rozpoznawanie stadiów rozwojowych pcheł przy pomocy lupy Cele i treści: Omówienie cyklu rozwojowego pchły ze wskazaniem kolejnych etapów rozwoju: jajo larwa poczwarka postać dorosła. W części praktycznej obserwowanie naturalnych okazów owadów w różnych stadiach rozwoju za pomocą lupy. Metody: podająca (pogadanka, prezentacja), praktyczna (samodzielne wykonanie obserwacji), współdziałania (praca w grupach 6-7 osobowych) - karta pracy (część III pt. Rozwój pchły ) - nożyczki, klej w sztyfcie - okazy naturalne (pchły, larwy i poczwarki w dobrze zamkniętych szalkach Petriego) - lupy ROZWÓJ PCHŁY cykl życiowy pchły i wszystkie stadia rozwojowe pokazujemy na tablicy lub slajdach Cykl rozwojowy pchły przebiega z przeobrażeniem zupełnym, tzn. występują w nim cztery stadia: jajo, larwa, poczwarka i owad dorosły. Poszczególne stadia równią się od siebie wyglądem oraz trybem życia, czyli sposobem poruszania i odżywiania oraz miejscem bytowania. Tylko postać dorosła pasożytuje na zwierzęcym gospodarzu, pijąc jego krew. Po właściwym odżywieniu się krwią (co trwa 1-2 dni) postać ta składa jaja w sierści zwierzęcia. Jedna samica pchla może ich złożyć naraz od kilku do kilkudziesięciu, zaś w ciągu całego życia kilka tysięcy. Jaja nie są jednak formami pasożytniczymi i wypadają z sierści na ziemię lub podłogę w domu. Z jaj wylęgają się larwy wyglądające jak białoszare robaczki są to tzw. czerwie. Czerwie nie mają nóg, ani wyraźnie wyodrębnionej głowy. Czerwie pcheł nie lubią światła słonecznego i kryją się w ciemnych zakątkach domu, głównie u podstawy włosków dywanu lub w szparach i szczelinach pod meblami. Żywią się tym, co znajdą mikroskopijnymi szczątkami roślinnymi, martwymi owadami i ich odchodami, mikroorganizmami, rozmaitymi okruszkami. Jedzą dużo, by zgromadzić zapasy i przygotować się do życia w stadium poczwarki.
W sprzyjających warunkach wilgotności i temperatury dobrze odżywiony czerw otacza się jedwabistym kokonem i przekształca w poczwarkę. Poczwarka nie porusza się, nie pobiera pokarmu i oddycha bardzo mało intensywnie. W domu bytuje przyklejona do mebli. Wewnątrz kokonu zachodzi kilka przemian anatomiczno-morfologicznych, z zewnątrz niewidocznych. Po 1-2 tygodniach może się z niej wydostać dorosły owad. Wyjście dorosłej pchły z kokonu odbywa się wtedy, gdy odbierze ona sygnały z otoczenia, że gospodarz jest blisko. Sygnałami tymi mogą być wibracje związane z poruszaniem się zwierzęcia, dwutlenek węgla produkowany przez zwierzę podczas normalnego oddychania, lub po prostu ciepło. Natychmiast po wyjściu z kokonu wskakuje w sierść zwierzęcia i zaczyna żerowanie na jego krwi. Cały ten cykl rozwojowy trwa około roku. Zdarza się jednak, że jest zbyt chłodno albo sucho wówczas, o ile larwy czy poczwarki nie zginą, cykl wydłuża się nawet do kilku lat. Zimę przetrwać mogą w naszym domostwie zarówno larwy, jak i poczwarki nie tolerują jednak mrozu, od którego giną. Aby zapoznać się praktycznie z różnymi stadiami rozwojowymi pcheł i móc je potem w razie potrzeby rozpoznawać w swoim otoczeniu, dzieci oglądają pod lupą naturalne okazy: jaja, larwy, poczwarki i dorosłe owady. Aby utrwalić wiadomości na powyższy temat, dzieci wykonują polecenia z drugiej części Przerywnik: PCHLI QUIZ i gra w pchełki Każdy zespół (stolik) otrzymuje jedne komplet do gry w pchełki. Chętni zgłaszają się do quizu na temat pcheł (z zakresu informacji podanych do tego momentu podczas warsztatów). QUIZ: Dziecko, które zdobyło najwięcej punktów, otrzymuje nagrodę pluszową pchłę Przykładowe pytania: Ile gatunków pcheł żyje na świecie? (2000) Czy jeże mogą mieć pchły? (TAK) Czy pchła może przejść z człowieka na ptaka? (TAK) Czy pchła jest większa od ziarnka grochu? (NIE) Jak najdalej może skoczyć pchła? (50 cm) Do jakiej grupy zwierząt należy pchła? (OWADÓW) Czy pchła potrafi latać? (NIE) Ile antenek ma pchła? (DWIE) Jeżeli każda noga pchły ma po jednym pazurku, to ile pazurków ma pchła? (SZEŚĆ) Czy pchła ma mięśnie? (TAK) Czy pchła przez całe swoje życie żywi się tylko krwią? (NIE) Gdzie żyją larwy pcheł? (W DYWANIE, POD MEBLAMI) Jak duże jest jajo pchle? (0,5 mm) PCHEŁKI: Pozostałe dzieci grają przez 10 minut, osoba dorosła zapisuje punkty zdobyte przez każde dziecko. Zwycięzca przy każdym stoliku dostaje kolorową naklejkę przedstawiającą pchłę (można zamówić w drukarni, w hurcie cena rzędu kilka zł/sztukę). Temat 5: Sposoby zapobiegania zarażeniu oraz zwalczania pcheł. Cele i treści: Omówienie skutków zdrowotnych zapchlenia zwierząt: drapania się, ran i ich infekcji, uczuleń. Zapoznanie dzieci z różnymi preparatami do ochrony zwierząt przed pchłami oraz metodami leczenia zwierząt z tych pasożytów takimi jak kołnierz hiszpański, kąpiele higieniczne i lecznicze, leki doustne, maści, zastrzyki odczulające. Metody: praktyczna (pokaz), podająca (pogadanka), eksponująca (film). Środki dydaktyczne - zdjęcia - film DVD, odtwarzacz płyt DVD, projektor i ekran
- kołnierz hiszpański - opakowania różnych preparatów przeciwpchelnych Temat 6: Aluminiowe pchły : pokaz - niespodzianka. Cele i treści: Nagroda dla dzieci za dobrą pracę i dobre zachowanie podczas warsztatów. Pokazanie prostego i efektownego eksperymentu fizycznego zatytułowanego Aluminiowe pchły, opracowanego przez Centrum Nauki Kopernik (Klub Młodego Odkrywcy). Jest to eksperyment doskonały na zakończenie warsztatów na temat pcheł. Metody: praktyczna (pokaz) - 30 kwadracików o wymiarach 0,5 x 0,5 cm ze spożywczej folii aluminiowej - kilka czystych plastikowych grzebieni (po jednym dla kilkorga wybranych dzieci) - duży magnes Czas trwania: 10 minut W pokazie ALUMINIOWE PCHŁY mogą uczestniczyć tylko te dzieci, które mają świeżo umyte włosy (np. poprzedniego wieczora). Na wszelki wypadek prowadzący powinien umyć włosy rano przed zajęciami. Wykonanie: 1 - Z aluminiowej folii spożywczej wycinamy 20-30 kwadracików o wymiarach 5 x 5 mm. 2 - Przykładamy do kwadracików magnes i sprawdzamy, czy są przez niego przyciągane (NIE SĄ). 3 - Grzebieniem kilkanaście razy czeszemy włosy. 4 - Przybliżamy grzebień do foliowych kwadracików na wysokość około 3-5 cm. 5 - Obserwujemy, co się dzieje z kwadracikami foliowymi. 6 - Obserwujemy, co się dzieje z czesanymi włosami. 7 Chętni z czystymi włosami mogą sami wykonać doświadczenie. Wyjaśniamy dzieciom, co zaszło. Jakie siły spowodowały skakanie aluminiowych pcheł? Zakończenie warsztatów. Krótkie podsumowanie i zamknięcie tematu. Podziękowania i pożegnanie. 4. Zastosowane metody pracy dydaktycznej: - Praktyczna (pokaz, samodzielne wykonanie praktycznego testu, ćwiczenie) - Problemowa (dyskusja, interpretacja zebranych danych) - Podająca (prezentacja slajdów, pogadanka) - Eksponująca (projekcja filmu) - Aktywizująca (pogadanka, dyskusja, zabawa edukacyjna) - Współdziałania (praca zespołowa i wymiana informacji pomiędzy zespołami) Konsultacja: Mgr chemii Luiza Bendyk Dr nauk biologicznych Agata Konopińska