JĘZYK POLSKI Zakresy: podstawowy i rozszerzony Program nauczania dla szkół ponadpodstawowych (liceum i technikum) Autor: Katarzyna Tomaszek Gdynia 2019 1
Spis treści I. Wstęp... 3 II. Cele edukacyjne... 5 III. Treści nauczania i szczegółowe osiągnięcia ucznia... 8 IV. Procedury osiągania celów... 114 V. Ocenianie osiągnięć ucznia... 116 VI. Bibliografia... 118 2
I. WSTĘP Nauczanie języka polskiego ma być procesem rozpoczynającym się w ośmioklasowej szkole podstawowej i kontynuowanym w czteroletnim liceum lub pięcioletnim technikum, jak zakładają twórcy nowej podstawy programowej. Spójność tego procesu, związana z zaangażowaniem ucznia i nauczyciela, powinna zagwarantować młodemu człowiekowi zdobycie umiejętności niezbędnych we współczesnym świecie. Jak piszą autorzy podstawy programowej język polski realizowany jako przedmiot kluczowy w szkole ponadpodstawowej pozwala uczniowi na poznawanie zarówno dzieł literackich wchodzących w skład polskiego, europejskiego i światowego dziedzictwa, jak i utworów literatury współczesnej, których autorzy zdobyli uznanie. Dojrzałość intelektualna, emocjonalna i moralna, którą w tym czasie osiąga uczeń, sprzyja kształtowaniu hierarchii wartości, kształtowaniu jego tożsamości osobowej, narodowej i kulturowej, rozwojowi poczucia odpowiedzialności za własny rozwój oraz wybory życiowe. Cele kształcenia i treści nauczania zostały sformułowane w taki sposób, by służyć opanowaniu przez uczniów umiejętności krytycznej interpretacji i analizy dzieł literackich oraz innych tekstów kultury w różnych kontekstach. Szczególne znaczenie dla rozwoju kompetencji interpretacyjnych zdaniem twórców nowej podstawy programowej ma zintegrowanie kształcenia literackiego i kształcenia językowego. Wzbogacanie wiedzy o języku traktowanym jako rozwijający się system i narzędzie służące poznawaniu świata oraz wartościowaniu ma służyć kształtowaniu u ucznia refleksji porządkującej i pozwalać na świadome uczestnictwo w różnych sytuacjach komunikacyjnych, związanych zarówno z odbiorem, jak i tworzeniem własnych tekstów. Służy temu również dalsze rozwijanie umiejętności retorycznych, które pozwalają nie tylko na tworzenie własnych wypowiedzi, ale kształtują umiejętności polemiczne oraz pozwalają rozpoznać próby manipulacji i skutecznie się im przeciwstawiać. Ważnym elementem pozostaje samokształcenie uczniów, która na lekcjach języka polskiego powinna być rozbudzane. Służy ono bowiem poszerzaniu pola własnych zainteresowań i świadomemu uczestnictwu w kulturze. Równie ważnym zadaniem, jakie stoi przed nauczycielem-polonistą jest także stymulowanie i wspieranie rozwoju kompetencji komunikacyjnych uczniów, przygotowywanie ich do sprawnego i skutecznego porozumiewania się, świadomego i krytycznego odbioru różnego typu tekstów kultury, w tym przede wszystkim tekstów 3
literackich. Uczeń kończący szkołę powinien być nie tylko zdolny do kontynuowania edukacji na studiach wyższych, ale także świadomie uczestniczyć w życiu społecznym. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt zapisy podstawy programowej stanowią jednocześnie podstawę wymagań na egzaminie maturalnym z języka polskiego. Zatem poza społecznym i rozwojowym wymiarem edukacja polonistyczna musi służyć wyposażeniu ucznia w niezbędną wiedzę i umiejętności, które zostaną tym egzaminem zweryfikowane. Nowa podstawa programowa zdaje się przywracać zdrową równowagę między kształceniem umiejętności i zdobywaniem wiedzy, uczeń ma nie tylko potrafić, ale także wiedzieć. Każdy świadomy nauczyciel zdaje sobie sprawę, iż umiejętności wymagają pewnego zasobu wiedzy. Na realizację treści z podstawy programowej w zreformowanej szkole ponadgimnazjalnej przewidziano w całym cyklu kształcenia (czteroletnim liceum, pięcioletnim technikum) 16 godzin tygodniowo na poziom podstawowy i dodatkowo 8 godzin tygodniowo na poziom rozszerzony. Proponowany program pozwala nie tylko na pełną realizację zawartych w niej treści, ale także pozostawia czas na zaspokojenie indywidualnych potrzeb uczniów, rozwijanie w nich pasji do literatury i języka ojczystego, dzięki realizacji tematów uzupełniających. 4
II. CELE EDUKACYJNE CELE KSZTAŁCENIA WYMAGANIA OGÓLNE Wymagania ogólne dla zakresu podstawowego (ZP) i zakresu rozszerzonego (ZR) odnoszą się do czterech obszarów zdefiniowanych w podstawie programowej odpowiednio jako kształcenie literackie i kulturowe, kształcenie językowe, tworzenie wypowiedzi i samokształcenie. I. Kształcenie literackie i kulturowe. 1. Kształtowanie dojrzałości intelektualnej, emocjonalnej i moralnej uczniów. 2. Rozumienie historii literatury i dziejów kultury jako procesu, a także dostrzeganie roli czynników wewnętrznych i zewnętrznych wpływających na ten proces. 3. Rozumienie konieczności zachowania i rozwoju literatury i kultury w życiu jednostki oraz społeczeństwa. 4. Rozróżnianie kultury wysokiej i niskiej, elitarnej i popularnej oraz dostrzeganie związków między nimi. 5. Znajomość wybranych utworów z literatury polskiej i światowej oraz umiejętność mówienia o nich z wykorzystaniem potrzebnej terminologii. 6. Kształtowanie różnorodnych postaw czytelniczych: od spontanicznego czytania do odbioru opartego na podstawach naukowych. 7. Kształcenie umiejętności czytania, analizowania i interpretowania literatury oraz innych tekstów kultury, a także ich wzajemnej korespondencji. 8. Kształcenie umiejętności świadomego odbioru utworów literackich i tekstów kultury na różnych poziomach: dosłownym, metaforycznym, symbolicznym, aksjologicznym. 9. Kształcenie umiejętności rozumienia roli mediów oraz ich wpływu na zachowania i postawy ludzi, a także krytycznego odbioru przekazów medialnych oraz świadomego korzystania z nich. 5
10. Budowanie systemu wartości na fundamencie prawdy, dobra i piękna oraz szacunku dla człowieka. 11. Kształcenie umiejętności rozpoznawania i wartościowania postaw budujących szacunek dla człowieka (np. wierność, odpowiedzialność, umiar) oraz służących budowaniu wspólnot: państwowej, narodowej, społecznej (np. patriotyzm, sprawiedliwość, obowiązkowość, szlachetność, walka, praca, odwaga, roztropność). II. Kształcenie językowe. 1. Pogłębianie funkcjonalnej wiedzy z zakresu nauki o języku. 2. Wzbogacanie umiejętności komunikacyjnych, stosowne wykorzystanie języka w różnych sytuacjach komunikacyjnych. 3. Funkcjonalne wykorzystywanie wiedzy o języku w odczytaniu sensów zawartych w strukturze głębokiej tekstów literackich i nieliterackich. 4. Świadome wykorzystanie działań językowych w formowaniu odpowiedzialności za własne zachowania językowe. 5. Uwrażliwianie na piękno mowy ojczystej, wspomaganie rozwoju kultury językowej, doskonalenie umiejętności posługiwania się poprawną polszczyzną. III. Tworzenie wypowiedzi. 1. Doskonalenie umiejętności wyrażania własnych sądów, argumentacji i udziału w dyskusji. 2. Wykorzystanie kompetencji językowych i komunikacyjnych w wypowiedziach ustnych i pisemnych. 3. Kształcenie umiejętności formułowania i uzasadniania sądów na temat dzieł literackich oraz innych tekstów kultury. 4. Doskonalenie umiejętności retorycznych, w szczególności zasad tworzenia wypowiedzi spójnych, logicznych oraz stosowania kompozycji odpowiedniej dla danej formy gatunkowej. 5. Rozwijanie umiejętności tworzenia tekstów o wyższym stopniu złożoności. 6
IV. Samokształcenie. 1. Rozwijanie zainteresowań humanistycznych. 2. Doskonalenie umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji, w tym zasobów cyfrowych, oceny ich rzetelności, wiarygodności i poprawności merytorycznej. 3. Kształcenie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania oraz syntezy poznanego materiału. 4. Wyrabianie nawyku samodzielnej, systematycznej lektury. 5. Rozwijanie uzdolnień i zainteresowań poprzez udział w różnych formach aktywności intelektualnej i twórczej. 6. Umacnianie postawy poszanowania dla cudzej własności intelektualnej. 7. Rozwijanie umiejętności efektywnego posługiwania się technologią informacyjną w poszukiwaniu, porządkowaniu i wykorzystywaniu pozyskanych informacji. Język polski jako przedmiot nauczania odgrywa szczególną rolę w wychowaniu młodego człowieka. Obcowanie w dziełami sztuki, które poruszają tematy egzystencjalne i aksjologiczne, pomaga nie tylko w kształtowaniu jego wrażliwości estetycznej, ale także postaw etycznych i zachowań wobec świata i innych. Sprzyja także w sformułowaniu systemu wartości czy odnalezieniu własnej tożsamości. Ponadto wspiera w uczniu wykształcenie otwartej postawy wobec dziedzictwa kulturowego i umiejętnego odbierania tekstów kultury, a także poprawnego posługiwania się językiem ojczystym. 7
III. TREŚCI NAUCZANIA I SZCZEGÓŁOWE OSIĄGNIĘCIA UCZNIA Tematyka Moc słowa, potęga komunikacji i literatury Wstęp do Biblii Lektury z podstawy programowej (lub inne teksty) Osiągnięcia ucznia w zakresie podstawowym oraz *rozszerzonym BIBLIA zna pojęcia takie jak: komunikacja, literatura, akt komunikacji językowej, posiada podstawowe informacje na temat procesu powstawania literatury, wyodrębniania się poszczególnych rodzajów i gatunków literackich, omawia poszczególne elementy aktu komunikacji językowej, przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów naukowych, rozpoznaje i określa funkcję językową tekstów (*w tym fatyczną i magiczną), zna pojęcie aktu komunikacji językowej oraz jego składowe; potrafi omówić funkcje komunikacji, style wypowiedzi, *określa rolę języka w budowaniu obrazu świata. rozpoznaje tematykę poznawanych tekstów i jej związek ze zjawiskami historycznymi (wie, kiedy powstawała Biblia, zna podział Biblii, potrafi wymienić języki, w których tworzona była Biblia, zna najważniejsze przekłady Biblii, zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, potrafi wymienić podstawowe gatunki biblijne (np. przypowieść, ewangelia, pieśń, hymn, list), zna i potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: alegoria, symbol, przypowieść (parabola), apokalipsa, pieśń, dekalog, chrześcijaństwo, judaizm, biblista, prorok, prawosławie, protestantyzm, manicheizm, psałterz, psalm, teodycea, werset, Tora, list, modlitwa, prorok, patriarcha, stylizacja, politeizm, 8
Święte księgi i ich rola w religii i kulturze Stworzenie świata i człowieka oraz wyobrażenia raju Księga Rodzaju Księga Psalmów jako arcydzieło poezji biblijnej Biblia (fragmenty 1 i 2 Księgi Rodzaju) Biblia. Księga Rodzaju (fragmenty) Psalm 6, Psalm 23 monoteizm, potrafi określić wpływ Biblii na kształtowanie się kultury europejskiej późniejszych epok (najważniejsze toposy). rozpoznaje konwencję literacką zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, potrafi określić wpływ Biblii na kształtowanie się kultury europejskiej późniejszych epok (najważniejsze toposy), rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje, rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji; interpretuje je i wartościuje, potrafi wskazać nawiązania do Księgi Rodzaju w kulturze późniejszych epok, zwraca uwagę na specyfikę stylu biblijnego. rozpoznaje konwencję literacką zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, potrafi określić wpływ Biblii na kształtowanie się kultury europejskiej późniejszych epok (najważniejsze toposy), rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje, rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji; interpretuje je i wartościuje, potrafi wskazać nawiązania do Księgi Rodzaju w kulturze późniejszych epok, potrafi wskazać podobieństwa różnice między mitologicznym oraz biblijnym opisem stworzenia świata oraz zdaje sobie sprawę z czego te różnice wynikają. zna cechy gatunkowe psalmu, omawia tematykę psalmów, zna funkcje psalmu w kulturze, rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje, zwraca uwagę na sposób funkcjonowania toposów biblijnych we współczesnej 9
Psalm jako gatunek literacki przekłady i współczesne realizacje Księga Hioba. Pytania o cierpienie Księga Koheleta. Rozmyślania nad sensem ludzkiego życia Psalm 13, Psalm 47 Księga Hioba (fragmenty) Księga Koheleta (fragmenty) kulturze, zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych. zna cechy gatunkowe psalmu, omawia tematykę psalmów, zna funkcje psalmu w kulturze judaizmu, rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje, zwraca uwagę na sposób funkcjonowania toposów biblijnych we współczesnej kulturze, potrafi wymienić najważniejsze przekłady psalmów oraz wskazać ich specyficzne cechy (np. środki artystycznego wyrazu), zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych. zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, zna problematykę podejmowaną w Księdze Hioba (sens cierpienia, podejście do cierpienia, milczenie Boga), zna pojęcie teodycei i potrafi powiązać je z historią Hioba, rozpoznaje dydaktyczną (mądrościową) funkcję Księgi Hioba i potrafi ją wyjaśnić, odwołując się do konkretnych fragmentów tekstu, potrafi wskazać nawiązania do Księgi Hioba w kulturze późniejszych epok. rozumie oraz potrafi wyjaśnić znaczenie takich pojęć jak: teodycea, eklezjasta, eklezja, ketuwim, eschatologia, nihil novi sub solem, omnia tempus habent, vanitas vanitatum et omnia vanitas, zna problematykę podejmowaną w księdze Koheleta (przemijanie, sens ludzkiego życia, marność ludzkiego istnienia, świadomość upływającego czasu, brak trwałych wartości na świecie, wieczność bożej mądrości), zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, rozpoznaje dydaktyczną (mądrościową) 10
Biblijny obraz miłości Styl biblijny i stylizacja biblijna Apokalipsa św. Jana jako źródło symboli Pieśń nad pieśniami (fragmenty) Apokalipsa św. Jana (fragmenty) funkcję Księgi Koheleta i potrafi ją wyjaśnić, odwołując się do konkretnych fragmentów tekstu, potrafi wskazać nawiązania do Księgi Koheleta w kulturze późniejszych epok (np. literatura barokowa). zna pochodzenie Pieśni nad Pieśniamizna pojęcie Canticum canticorum, zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, rozpoznaje motywy erotyczne obecne w Pieśni nad Pieśniami (opis Oblubieńca i Oblubienicy, ich przygotowań), dostrzega w Pieśni nad Pieśniami wyjątkowy liryczny poemat miłosny oraz alegoryczną opowieść o miłości Boga do narodu wybranego, wskazuje środki poetyckie tworzące nastrój utworu (np. rozbudowane porównania, metafory, peryfrazy), potrafi wskazać nawiązania do Pieśni nad Pieśniami w kulturze późniejszych epok (np. S. Dali, Cz. Miłosz), dostrzega istotną rolę Pieśni nad Pieśniami w kulturze europejskiej. zna pojęcia, takie jak: styl, stylizacja, potrafi scharakteryzować cechy biblijnej stylizacji, potrafi podać funkcje stylizacji biblijnej w literaturze późniejszych epok odróżnia teksty kultury wysokiej od tekstów kultury popularnej. zna znaczenie takich pojęć, jak: apokalipsa, sąd ostateczny, jeźdźcy apokalipsy, trąby jerychońskie, zwraca uwagę na symbolikę oraz alegoryczność omawianych tekstów biblijnych, zna pochodzenie Apokalipsy św. Jana, odnajduje w tekście apokalipsy odwołania do Starego Testamentu oraz potrafi je zinterpretować, charakteryzuje język oraz styl tekstu, zwracając uwagę na środki artystycznego wyrazu, 11
Wstęp do antyku Mitologia grecka u podstaw kultury europejskiej Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja interpretuje symbole pojawiające się w tekście (np. siedem głów Bestii, kobieta, miasto, liczba siedem), określa rolę Apokalipsy św. Jana w kulturze europejskiej, potrafi wskazać nawiązania do Apokalipsy św. Jana w kulturze późniejszych epok. zna ramy czasowe epoki, potrafi odpowiednio usytuować ją w dziejach ludzkości, potrafi wymienić i scharakteryzować główne prądy filozoficzne epoki oraz określić ich wpływ na jej kulturę, potrafi wymienić najważniejszych twórców epoki oraz scharakteryzować ich twórczość, potrafi wymienić gatunki literackie charakterystyczne dla omawianego okresu, omówić główne cechy antycznej sztuki, zna antyczny kanon piękna, potrafi wyjaśnić pojęcia takie jak: zasada złotego środka, zasada kalokagatii, mimesis, styl mimetyczny, przetwarza i hierarchizuje informacje na temat epoki z tekstów publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych, rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji. potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: mit, mitologia (zbiór mitów), archetyp, topos, politeizm, monoteizm, sacrum, profanum, antropomorfizm, potrafi określić rodzaje mitów (np. kosmogoniczne, teogoniczne, antropogeniczne, genealogiczne), potrafi omówić podstawowe funkcje mitów (kulturotwórcza, poznawcza, sakralna, światopoglądowa), potrafi dostrzec żywotność motywów antycznych oraz wpływ mitów na kształtowanie się kultury oraz literatury europejskiej (topos, intertekstualność, palimpsest), rozumie pojęcie motywu literackiego, 12
* W starożytnym Rzymie skarbcu kultury zachodniej Bohaterowie mityczni jako figury ludzkiej tożsamości: Prometeusz, Syzyf, Narcyz, Ikar Jan Parandowski, Mitologia, część II Rzym Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja potrafi określić rolę mitu w tworzeniu znaczeń uniwersalnych, interpretuje wybrane utwory, uwzględniając niezbędne konteksty (np. filozoficzny). potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: mit, mitologia (zbiór mitów), archetyp, topos, politeizm, monoteizm, sacrum, profanum, antropomorfizm, potrafi określić rodzaje mitów (np. kosmogoniczne, teogoniczne, antropogeniczne, genealogiczne), potrafi omówić podstawowe funkcje mitów (kulturotwórcza, poznawcza, sakralna, światopoglądowa), potrafi dostrzec żywotność motywów antycznych oraz wpływ mitów na kształtowanie się kultury oraz literatury europejskiej (topos, intertekstualność, palimpsest), rozumie pojęcie motywu literackiego, potrafi określić rolę mitu w tworzeniu znaczeń uniwersalnych, interpretuje wybrane utwory, uwzględniając niezbędne konteksty (np. filozoficzny), *rozumie pojęcie tradycji literackiej i jej rolę w budowaniu uniwersalnych wartości (m.in. potrafi udowodnić, że literatura starożytnego Rzymu stanowi istotny element kultury zachodniej). potrafi wyjaśnić znaczenie następujących pojęć: prometeizm, postawa prometejska, narcyzm, syzyfowa praca, ikarowe loty, dostrzega funkcje omawianych mitów (kulturotwórcza, poznawcza), potrafi zinterpretować omawiane mity na poziomie dosłownym i metaforycznym (figura ludzkiej tożsamości), wykazuje się znajomością i zrozumieniem problematyki potrafi zinterpretować oraz ocenić motywacje omawianych bohaterów literackich, określa rolę omawianych mitów w kulturze europejskiej, potrafi wskazać nawiązania do 13
Bogowie poezji Apollo, Dionizos, Hermes, Orfeusz, Marsjasz Tęsknota za nieśmiertelnością. Demeter i Persefona Iliada opowieść o herosach Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja Homer, Iliada (fragmenty) omawianych mitów w kulturze późniejszych epok (np. A. Camus, J. Iwaszkiewicz, E. Bryll, S. Grochowiak). określa rolę poezji w kulturze antycznej, potrafi zinterpretować oraz ocenić motywacje omawianych bohaterów literackich, określa rolę omawianych mitów w kulturze europejskiej, potrafi wskazać nawiązania do omawianych mitów w kulturze późniejszych epok (np. Z. Herbert). dostrzega kulturową funkcję omawianego mitu (np. wyjaśnienie powstania zjawisk przyrody), interpretuje omawiany mit na poziomie dosłownym i metaforycznym, potrafi wskazać nawiązania do omawianych mitów w kulturze późniejszych epok, *rozumie pojęcie archetypu i jego rolę w tworzeniu treści uniwersalnych. zna cechy gatunkowe eposu (z uwzględnieniem takich pojęć jak: retardacja, porównanie homeryckie, stały epitet), zna mit o jabłku niezgody potrafi wyjaśnić przyczyny wybuchu wojny trojańskiej, potrafi wyjaśnić pochodzenie tytułu dzieła Homera, dostrzega i potrafi scharakteryzować dwie płaszczyzny fabularne obecne w utworze (świat ludzi i świat bogów), zauważa ich przenikanie się, potrafi omówić sposoby kreowania w utworze świata przedstawionego (fabuła, bohaterowie, akcja, wątki), interpretuje utwór, uwzględniając potrzebne konteksty, *rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcję (m.in odmiany inwersji, synekdochę, aliterację, paranomazję). 14
Homo viator Odyseja Homera *Eneida rzymska epopeja narodowa Horacy najwybitniejszy poeta starożytności Homer, Odyseja (fragmenty) Wergiliusz, Eneida (fragmenty) Horacy (wybrane utwory) zna pojęcie homo viator oraz potrafi odnieść je do historii Odyseusza, podając konkretne przykłady z tekstu, interpretuje historię króla Itaki na poziomie dosłownym i metaforycznym, zna znaczenie takich związków frazeologicznych, jak: syreni śpiew, znaleźć się między Scyllą i Charybdą, wierna Penelopa, miecz Damoklesa, *określa rolę omawianego tekstu w kulturze europejskiej (źródło archetypów), potrafi wskazać nawiązania do historii Odyseusza w kulturze późniejszych epok (np. Ulisses J. Joyce a, L. Staff). zna cechy gatunkowe epopei i potrafi dostrzec je w utworze Wergiliusza, zna podstawowe fakty dotyczące powstania poematu Wergiliusza, zna treść poematu oraz omawia jego problematykę, dostrzega nawiązania do tekstów Homera, *określa rolę omawianego tekstu w kulturze europejskiej, *rozumie rolę tradycji literackiej i kulturowej, potrafi wskazać nawiązania do Eneidy w kulturze późniejszych epok (np. III część Dziadów A. Mickiewicza), zwraca uwagę na charakterystyczne cechy języka poematu (środki artystycznego wyrazu). zna podstawowe fakty z życiorysu Horacego, zna pojęcia takie jak: złoty środek, hedonizm, epikureizm, horacjanizm, umiar, interpretuje wybrane utwory poety, zwracając uwagę na takie zagadnienia, jak np.: przemijanie ludzkiego życia, nieuchronność śmierci, wartość rozumnego życia i zachowania umiaru, rola przyjemności w życiu człowieka, dostrzega w tekstach Horacego wpływ 15
W teatrze greckim Czesław Jędraszko, Teatr sumienia i prawdy (fragment) Dramat grecki Antygona Sofoklesa Arystoteles, Poetyka (fragmenty) epikureizmu, stoicyzmu oraz uniwersalizm, zwraca uwagę na charakterystyczne cechy języka poety, określa rolę twórczości Horacego w kulturze europejskiej późniejszych epok, potrafi wskazać nawiązania do Horacego kulturze późniejszych epok (np. J. Kochanowski) *rozumie rolę tradycji literackiej i kulturowej *rozumie pojęcie aluzji literackiej i określa jej znaczenie w interpretacji utworu. *rozumie pojęcie parafrazy i wykorzystuje tę wiedzę w interpretacji utworu. zna genezę i budowę genezą starożytnego teatru, zna podstawowy podział na tragedię (sztuka wysoka) oraz komedię (sztuka niska), potrafi wymienić najważniejszych greckich dramaturgów oraz ich dzieła, zna pojęcia związane z teatrem greckim, takie jak: amfiteatr, Dionizje, skene, koryfeusz, chór, komedia, tragedia, określa wpływ starożytnego teatru greckiego na rozwój sztuki teatralnej, rozumie pojęcie katharsis i charakteryzuje jego rolę w kształtowaniu odbioru dzieła, rozpoznaje specyfikę tekstu popularnonaukowego, przetwarza i hierarchizuje informację z tekstu popularnonaukowego. zna cechy gatunkowe tragedii starożytnej, zna budowę tragedii starożytnej, potrafi wskazać takie elementy kompozycyjne, jak: prolog, parodos, epejsodion, stasimon, exodos), potrafi scharakteryzować w odniesieniu do tekstu zasadę trzech jedności oraz zasadę decorum, 16
*Komedia attycka Chmury Arystofanesa *Dialogi z Sokratesem Państwo Platona zna pojęcia takie jak: tragizm, bohater tragiczny, fatum, wina tragiczna, ironia tragiczna, konflikt tragiczny, hybris, katastrofa, pycha, anagnoryzm, zna treść mitu o rodzie Labdakidów i umie powiązać ją z utworem Sofoklesa, przedstawia propozycję interpretacji utworu z uwzględnieniem potrzebnych kontekstów, rozpoznaje obecne w utworze wartości uniwersalne; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości, umie wskazać w języku utworu Sofoklesa elementy stylu wysokiego charakterystycznego dla tragedii. Arystofanes, Chmury zna cechy gatunkowe komedii starożytnej, potrafi wyjaśnić znaczenie pojęcia komizmu oraz dostrzec elementy komiczne w tekście Arystofanesa, dostrzega elementy tragiczne w utworze (nauka przez cierpienie, odwrócenie losu głównego bohatera), potrafi wymienić i scharakteryzować cechy charakterystyczne komedii attyckiej (satyra polityczna bądź społeczna, elementy fantastyczne dostrzegalne także w kostiumach aktorów, dosadny, niejednokrotnie bardzo śmiały język), potrafi wskazać w języku komedii elementy stylu niskiego, potrafi przedstawić problematykę interpretuje go, wykorzystując potrzebne konteksty (m.in. Platon, Państwo (fragmenty) filozoficzny).. wie, kim byli Sokrates i Platon oraz jakie poglądy głosili, zna pojęcia takie jak: metoda sokratejska, jaskinia platońska, idea, dialog, Ksantypa, prolog, epilog, wie, czym była demokracja oraz jaką rolę odgrywała w świecie starożytnym, potrafi przedstawić poglądy Platona dotyczące funkcjonowania 17
*Retoryka nauka pięknego wypowiadania myśli Wstęp (średniowiecze) Arystoteles, Retoryka (fragmenty) ŚREDNIOWIECZE społeczeństwa oraz filozofii rzeczy ludzkich, potrafi wyjaśnić funkcję dialogu w tekście Platona, określa rolę twórczości Platona w kulturze europejskiej późniejszych epok. zna podstawowe fakty dotyczące życiorysu oraz twórczości Arystotelesa, zna pojęcia takie jak: retoryka, ars bene dicendi, perswazja, manipulacja, wie, jakie funkcje pełniła retoryka w kulturze starożytnej, potrafi wymienić podstawowe chwyty retoryczne, omówić związek retoryki z poetyką, wie, jak powinien być zbudowany argument, określa rolę jasności oraz stosowności w wypowiedziach (odpowiedni dobór środków językowo-poetyckich, dążenie do precyzji) *zna i stosuje różne typy dowodzenia w retoryce (indukcyjne, dedukcyjne) *odczytuje tekst w jego warstwie semantycznej i semiotycznej *zna i rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego: aliterację, paranomazję, metonimię, odmiany inwersji, określając ich funkcję, *rozpoznaje i charakteryzuje styl indywidualny oraz typowy, *rozumie rolę języka jako narzędzia wartościowania. zna ramy czasowe epoki, potrafi omówić wpływ antyku oraz kultury arabskiej na epokę średniowiecza, zna poglądy najważniejszych średniowiecznych filozofów (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Franciszek z Asyżu), wymienia cechy stylu gotyckiego oraz romańskiego, *rozpoznaje i 18
Człowiek w świecie znaków *Wiara i rozum dwie drogi poznania Boga św. Augustyn, Wyznania (fragm.); św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (fragm.) charakteryzuje główne style w architekturze i sztuce średniowiecza, zna gatunki charakterystyczne dla literatury średniowiecza, potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: asceza, feudalizm, sztuki wyzwolone, chrystianizacja, dualizm, franciszkanizm, schizma, sobór, teocentryzm, scholastyka, uniwersalizm, teologia, psychomachia, symultanizm, deesis, chansons de geste, psychomachia, moralitet, misterium, stabat mater dolorosa, danse macabre, post, karnawał, ars bene moriendi, psałterz, pareneza, pieśń religijna. rozumie pojęcie znaku językowego oraz języka jako systemu znaków; rozróżnia typy znaków i określa ich funkcje w tekście, zna pojęcie aktu komunikacji językowej oraz jego składowe (komunikat, nadawca, odbiorca, kod, kontekst, kontakt), rozpoznaje i określa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, metajęzykową, ekspresywną, impresywną w tym perswazyjną), charakteryzuje zmiany w komunikacji językowej związane z rozwojem jej form (np. komunikacji internetowej). zna podstawowe fakty z życiorysu św. Augustyna oraz św. Tomasza z Akwinu, zna następujące pojęcia: retoryka, teologia, summa, herezja, tomizm, dostrzega w Wyznaniach wątki autobiograficzne, opowieść o drodze do nawrócenia i duchowej przemianie, *porównuje teksty kultury, uwzględniając różnorodne konteksty (interpretuje Summę teologiczną jako wykład systemu teologicznego Tomasza, opierającego się na filozofii Arystotelesa), dostrzega wpływ twórczości św. Tomasza i św. Augustyna na literaturę 19
Sąd Ostateczny Hansa Memlinga ilustrowany traktat teologiczny *Katedra gotycka symbol Europy Maryja w kręgu zainteresowań teologii i sztuki średniowiecza późniejszych epok (np. barok). zna pojęcia takie jak: sąd ostateczny, teologia, traktat, potrafi zinterpretować dzieło plastyczne (określić temat obrazu, technikę zastosowaną przez malarza, scharakteryzować poszczególne elementy dzieła sztuki), zna okoliczności powstania obrazu, potrafi określić znaczenie tematu końca świata i Sądu Ostatecznego w literaturze i sztuce wczesnochrześcijańskiej, opisuje oraz interpretuje poszczególnie części obrazu, wykorzystując pojęcia z dziedziny malarstwa (np. symultanizm, pierwszy plan, panorama, kompozycja), potrafi zinterpretować elementy symboliczne umieszczone na obrazie, *konfrontuje dzieło literackie z dziełem plastycznym, *wykorzystuje teksty naukowe w interpretacji i analizie dzieła sztuki. *zna cechy charakterystyczne stylu gotyckiego, umie je wskazać i zinterpretować, określa wpływ gotyku na rozwój kultury chrześcijańskiej, *zna utwory z kanonu literatury polskiej nawiązujące do gotyku, *porównuje teksty kultury, uwzględniając różnorodne konteksty, rozpoznaje specyfikę testu popularnonaukowego, potrafi określić wpływ gotyckiej architektury na kulturę europejską. odczytuje pozaliterackie teksty kultury (rzeźby, dzieła malarskie przedstawiające Maryję), stosując kod właściwy danej dziedzinie sztuki, zna pojęcia takie jak: Bogurodzica, Bogarodzica, theotokos, stabat mater dolorosa, pieta, dostrzega obecność oraz rolę motywu maryjnego w kulturze późniejszych 20
Bogurodzica arcydzieło liryki średniowiecznej Historia polszczyzny w języku zaklęta Cierpienie matki, czyli polski plankt średniowieczny (Żale Matki Boskiej pod krzyżem). Bogurodzica Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) epok, *dokonuje analizy porównawczej tekstów kultury, uwzględniając różnorodne konteksty. zna pojęcia takie jak: liryka tyrtejska, liryka maryjna, apostrofa, zna ramy czasowe powstania najstarszej polskiej pieśni religijnej, określa problematykę analizuje strukturę charakteryzuje język Bogurodzicy, uwzględniając różne typy archaizmów, określa funkcje pieśni w polskiej kulturze, *rozumie pojęcie trawestacji i wykorzystuje je do interpretacji utworu. zna pojęcia takie jak: archaizm, języki słowiańskie, przegłos, samogłoska, spółgłoska, leksyka, gramatyka, zapożyczenie, średniowieczny wiersz zdaniowy, zna pochodzenie języka polskiego, zna elementy języka, które świadczą o przynależności do języków słowiańskich, zna podstawowe zjawiska, które zaszły w polszczyźnie (zanik jerów, przegłos, palatalizacja), zna najważniejsze zabytki języka polskiego, określa wpływ wybranych języków europejskich na rozwój polszczyzny (np. łacina, czeski, niemiecki). określa problematykę wskazuje środki wyrazu artystycznego w utworze i określa ich funkcje, analizuje strukturę utworu (rozpoznaje w utworze formę tzw. sekwencji), zauważa zmiany, jakie zaszły w polszczyźnie literackiej, wykorzystuje w interpretacji potrzebne kontesty: m.in. dostrzega inspiracje dolorystyczne, *konfrontuje tekst literacki z innymi 21
Fascynacja i strach. Śmierć w ikonografii i literaturze średniowiecznej Średniowieczne wzorce osobowe: władca, rycerz, święty, asceta Chwalebna śmierć jako zwieńczenie biografii parenetycznej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty) Legenda o św. Aleksym (fragmenty); Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty); Pieśń o Rolandzie (fragmenty); Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty) Legenda o św. Aleksym (fragmenty); Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty); Pieśń o Rolandzie (fragmenty); plastycznymi tekstami kultury, *dokonuje interpretacji porównawczej utworów literackich. określa problematykę wskazuje środki wyrazu artystycznego w utworze i określa ich funkcje, analizuje strukturę zna pojęcia takie jak: danse macabre, ars bene moriendi, ikonografia, memento mori, artes moriendi, sytuuje utwór w średniowiecznej tradycji tekstów traktujących o potędze śmierci, kruchości ludzkiej kondycji, opowieści o trzech umarłych i trzech żywych, sporów duszy z ciałem, traktatów dotyczących sztuki umierania, dostrzega w utworze elementy satyryczne oraz groteskowe, odnajduje w utworze przysłowia oraz zwroty przysłowiowe, potrafi scharakteryzować sposób przedstawiania śmierci w sztuce średniowiecznej (motyw danse macabre). określa problematykę utworów, wskazuje środki wyrazu artystycznego w utworach i określa ich funkcje, zna pojęcia takie jak: asceza, etos rycerski, kronika, chansons de geste, legenda, pareneza, wzorzec osobowy, wasal, suweren, franciszkanizm, zna stosunki społeczne panujące w okresie średniowiecza, potrafi określić funkcje wzorców osobowych w kulturze doby średniowiecza, ma świadomość wpływu średniowiecznych wzorców osobowych na kulturę europejską późniejszych epok. określa problematykę utworów (m.in. potrafi określić funkcję wzorców osobowych w kulturze epoki, wskazuje elementy etosu rycerskiego i 22
*Powaga i śmiech. Wielki testament Franciszka Villona Boska komedia Dantego summa średniowiecza Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty) François Villon, Wielki testament (fragmenty) Dante Alighieri, Boska komedia (fragmenty) średniowiecznej ascezy) wskazuje środki wyrazu artystycznego w omawianych utworach o charakterze parenetycznym i określa ich funkcje zna pojęcia takie jak: asceza, etos rycerski, kronika, chansons de geste, legenda, pareneza, wzorzec osobowy, franciszkanizm, zna stosunki społeczne panujące w okresie średniowiecza, potrafi zinterpretować motyw śmierci bohaterów literackich na poziomie dosłownym i metaforycznym, ma świadomość i umie wskazać wpływ średniowiecznych wzorców osobowych na kulturę europejską późniejszych epok, *porównuje tekst literacki z innymi tekstami kultury. określa problematykę omawianego utworu (motyw grzechu i śmierci przeplatający się z fascynacją życiem w jego najbardziej zmysłowych aspektach), wskazuje na środki wyrazu artystycznego w utworze, wykorzystuje konteksty w interpretacji utworu (biografię Villona), *dostrzega zjawisko mieszania konwencji literackich w utworze, *rozpoznaje i charakteryzuje styl indywidualny dzieła i charakteryzuje go, *określa rolę języka jako narzędzia wartościowania w utworze, *rozumie pojęcie rubaszności i sarkazmu, wskazuje je w omawianym utworze, przedstawia propozycję ich odczytania. określa problematykę zna genezę Divina Commedia, potrafi omówić budowę utworu Dantego, interpretuje symbolikę liczb w konstrukcji utworu Dantego, omawia budowę świata przedstawionego Boskiej komedii, 23
Wstęp (odrodzenie) Człowiek odkrywca *Godność człowieka Michel de Montaigne, Próby RENESANS dostrzega w Boskiej komedii poetycką summę wieków średnich, ogrom wiedzy encyklopedycznej przekazanej przez Dantego (poglądy teologiczne, filozoficzne, historiozoficzne), dostrzega rolę utworu Dantego w kulturze europejskiej późniejszych epok, potrafi wskazać nawiązania do utworu. zna ramy czasowe epoki, potrafi omówić przemiany cywilizacyjne będące efektem odkryć geograficznych oraz nowych wynalazków i idei (np. wynalezienie druku, reformacja), zna główne idee renesansu: humanizm, antropocentryzm, poeta doctus, potrafi wymienić i omówić najważniejsze tematy/motywy pojawiające się w literaturze polskiego renesansu, potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: mecenat, reformacja, antropocentryzm, humanizm, arkadia, dramat szekspirowski, teatr elżbietański, wiersz sylabiczny, sonet, hymn, sielanka, roksolanka, figlik, fraszka, horacjanizm, exegi monumentum, tren, literatura funeralna, *potrafi omówić i wskazać cechy sztuki i architektury renesansowej, dostrzega nawiązania do wartości antycznych. potrafi omówić takie idee renesansowe, jak antropocentryzm, humanizm, potrafi omówić przemiany cywilizacyjne będące efektem odkryć geograficznych oraz nowych wynalazków i idei (np. wynalezienie druku, reformacja), potrafi omówić renesansowe podejście do relacji człowiek Bóg. potrafi wymienić cechy eseju, *zna strukturę eseju: odczytuje zawarte 24
(fragmenty) *O naturze ludzkiej *Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty (fragmenty) (lektura uzupełniająca poziom rozszerzony) Narodziny polszczyzny literackiej w nim sensy, sposób prowadzenia wywodu, omawia problematykę konkretnego eseju, wykorzystuje w interpretacji tekstu niezbędne konteksty: dostrzega odwołania do różnych szkół filozoficznych: stoicyzmu, epikureizmu, sceptycyzmu. wykorzystuje w interpretacji utworów potrzebne konteksty, w tym biograficzne i historyczne (biografia Erazma z Rotterdamu), dostrzega satyryczny, groteskowy charakter omawia problematykę potrafi odczytać najważniejsze tezy zawarte w Pochwale głupoty. zna i potrafi wyjaśnić następujące pojęcia: wiersz sylabiczny, średniowieczny wiersz zdaniowy, figlik, fraszka, język, zapożyczenie, latynizm, makaronizm, średniówka, akcent paroksytoniczny, rym, potrafi wymienić charakterystyczne dla języka polskiego elementy składniowe, leksykalne, fleksyjne, słowotwórcze, określa rodzaje zapożyczeń i sposób ich funkcjonowania w polszczyźnie różnych epok, rozpoznaje styl indywidualny i typowy, wykorzystuje tę wiedzę do interpretacji utworu literackiego, wie, do jakiej rodziny języków należy język polski, potrafi wymienić wydarzenia, które miały wpływ na rozwój literackiej polszczyzny, potrafi wymienić artystów renesansowych związanych z wykształceniem się polskiego języka literackiego (np. M. Rej, J. Kochanowski, Ł. Górnicki), zna cechy wiersza sylabicznego, zna twórczość takich poetów, jak J. Kochanowski i M. Rej oraz potrafi omówić ich wpływ na rozwój 25
Jan Kochanowski poeta doctus Renesansowy model życia W poszukiwaniu szczęścia Jan Kochanowski, wybrane pieśni (Pieśń XXIV, ks. II) Jan Kochanowski, Chcemy być sobie radzi (Pieśń IX, ks. Pierwsze) Jan Kochanowski, Pieśń III, ks. Wtóre literackiej polszczyzny, wie, że język jest ważnym nośnikiem treści kulturowych, wpływa na sposób postrzegania świata. wykorzystuje kontekst biograficzny i historyczny do interpretacji utworu (zna biografię J. Kochanowskiego z uwzględnieniem okresu nauki, okresu dworskiego i czarnoleskiego), potrafi określić w jaki sposób J. Kochanowski realizował ideał poety uczonego (poeta doctus), przedstawia propozycję interpretacji utworu z uwzględnieniem potrzebnych kontekstów, rozpoznaje obecne w utworze literackim wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości, *dostrzega w poezji Kochanowskiego wpływy literatury antycznej (horacjanizm, epikureizm, stoicyzm). zna biografię J. Kochanowskiego z uwzględnieniem okresu nauki, okresu dworskiego i czarnoleskiego, potrafi scharakteryzować renesansowy ideał życia obecny w tekstach J. Kochanowskiego, dostrzega w poezji Kochanowskiego wpływy literatury antycznej (horacjanizm, epikureizm, stoicyzm), przedstawia propozycję interpretacji utworu z uwzględnieniem potrzebnych kontekstów, rozpoznaje obecne w utworze literackim wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości. omawia problematykę przedstawia propozycję interpretacji utworu z uwzględnieniem potrzebnych kontekstów, 26
*Skarga na szczycie popularności Paradoksy miłości renesansowej *Piotr Skarga, Żywoty świętych (fragmenty) Francesco Petrarka, Sonety do Laury rozpoznaje obecne w utworze literackim wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości, *rozumie pojęcie tradycji literackiej w utworze i wskazuje jej elementy w utworze Kochanowskiego. omawia problematykę analizuje budowę fragmentu (i na tej podstawie zbioru), zna pojęcia takie jak: hagiografia, legendarz, zwraca uwagę na cechy charakterystyczne języka tekstu Skargi (poetyckość), rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, podaje przykłady z teksu, dostrzega, że Żywoty świętych stały się elementem kanonu literackiego wielu epok. omawia problematykę zna pojęcia: erotyk, petrarkizm, liryka pośrednia, liryka bezpośrednia, metafizyka, zna cechy gatunkowe sonetu oraz dostrzega je w omawianych tekstach, potrafi omówić obraz miłość zawarty w wybranych tekstach Petrarki, interpretuje utwory na poziomie dosłownym i metaforycznym, potrafi odczytać wybrane symbole (np. imię Laura, data pierwszego spotkania z ukochaną), analizuje środki artystycznego wyrazu, które wpłynęły na powstanie pojęcia petrarkizm (sposób mówienia, pisania o miłości), potrafi wskazać nawiązania do utworów Petrarki w kulturze późniejszych epok, *porównuje tekst literacki z innymi tekstami kultury, *wykorzystuje teksty naukowe i popularnonaukowe w interpretacji dzieła sztuki. 27
W kręgu rodzinnym Nie masz Cię, Orszulo moja! Jan Kryzys światopoglądowy poety-ojca Humanizm na nowo zdefiniowany Treny jako cykl poetycki Odrodzeniowe koncepcje państwa Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego (fragmenty) (lektura uzupełniająca poziom podstawowy) Kochanowski, Tren IX, Tren X, Tren XI, Tren XIX * Józef Wittlin, Tren XX Jan Kochanowski, Treny (jako cykl poetycki) Janusz Pelc, Cykliczny poemat o kryzysie światopoglądowy m twórcy, [w:] tegoż, Jan Kochanowski. Poeta renesansu (fragmenty) Tomasz More, Utopia (fragmenty ) Niccolò Machiavelli, utworu wykorzystuje do interpretacji utworu potrzebne konteksty (zna podstawowe fakty z biografii M. Reja z Nagłowic), potrafi określić rolę twórczości M. Reja w kształtowaniu się literackiej polszczyzny w dobie oświecenia, dostrzega elementy satyryczne w utworze Reja, rozpoznaje tematykę tekstu i określa jego związek z epoką: dostrzega specyfikę renesansowego ujęcia życia wiejskiego, *rozpoznaje i charakteryzuje styl indywidualny Reja, *wskazuje związki między różnymi aspektami utworu (estetycznym, etycznym i poznawczym). zna pojęcia: literatura funeralna, tren, nenia, dirge, elegia, stoicyzm, zna budowę trenu (exordium, laudatio, comploratio, consolation, exhortatio) i potrafi powiązać ją z poszczególnymi utworami w cyklu Jana Kochanowskiego, wykorzystuje w interpretacji utworu niezbędny kontekst historyczny i biograficzny (zna genezę Trenów J. Kochanowskiego), zwraca uwagę na środki artystycznego wyrazu pojawiające się w tekstach Kochanowskiego oraz na kompozycję poszczególnych utworów, *potrafi wskazać nawiązania do trenów Kochanowskiego w kulturze późniejszych epok (np. B. Leśmian, W. Broniewski), *rozpoznaje w Trenach nawiązania do tradycji biblijnej i antycznej, *przeprowadza analizę porównawczą wybranych utworów. utworów, wskazuje cechy stylu danego tekstu, wyróżnia tezy w tekście 28
Książę (fragmenty) argumentacyjnym, wykorzystuje do interpretacji utworu niezbędne konteksty, rozpoznaje w omawianych utworach wartości uniwersalne i narodowe, określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości. Troska o ojczyznę Język w służbie ojczyźnie i Kościołowi Odprawa posłów greckich dramat polityczny Jan Kochanowski, wybrane pieśni (Pieśń V, ks. II); Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej (fragmenty) (lektura uzupełniająca poziom podstawowy) Piotr Skarga, Kazania sejmowe (fragmenty) Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich określa problematykę i tematykę dzieł Frycza Modrzewskiego i Kochanowskiego (obyczaje, prawo, wojna, Kościół, szkoła), dostrzega rolę renesansowej poezji oraz publicystyki w kreowaniu postaw patriotycznych społeczeństwa, wykorzystuje niezbędny kontekst historyczny do interpretacji utworu *zwraca uwagę na indywidualny styl dzieła Frycza Modrzewskiego, *analizuje najważniejsze chwyty retoryczne w utworach. omawia problematykę wykorzystuje do interpretacji niezbędne konteksty (w tym biograficzne i historyczne), omawia genezę Kazań sejmowych, rozumie pojęcie motywu i toposu, wymienia przykłady z dzieła, dostrzega patriotyczny wymiar tekstów Skargi, postawę obywatelską autora, dostrzega i wskazuje elementy stylu biblijnego pojawiającego się w Kazaniach sejmowych (narrator stylizowany na wzór starotestamentowych proroków), *wymienia figury i chwyty retoryczne pojawiające się w Kazaniach sejmowych. omawia problematykę wykorzystuje do interpretacji niezbędne konteksty (w tym biograficzne i historyczne, zna genezę Odprawy posłów greckich, potrafi zinterpretować historyczny 29
Mistrz Czarnoleski wybrane eseje Zygmunta Kubiaka (Poeta Czarnoleski) *W krzywym zwierciadle François Rabelais, Gargantua i Pantagruel (fragmenty) Makbet bohaterem tragicznym? William Szekspir, Makbet kostium utworu Kochanowskiego oraz dostrzec w nim wartości uniwersalne i narodowe, rozpoznaje gatunek, jakim jest dramat polityczny, odnajduje w tekście dowody patriotycznego zaangażowania J. Kochanowskiego w sprawy polskiej polityki (tematyka nawiązania do Polski), *rozpoznaje w utworze nawiązania do tradycji antycznej (Iliada). potrafi wskazać cechy gatunkowe eseju, omawia problematykę tekstu, zna pojęcie liryki inwokacyjnej, *analizuje strukturę eseju, odczytuje zawarte w nim sensy i sposób prowadzenia wywodu. omawia problematykę i tematykę wskazuje na środki artystycznego wyrazu w utworze, omawia i analizuje budowę świata przedstawionego w utworze, rozpoznaje i rozumie pojęcie groteski, zna następujące pojęcia: kultura niska, kultura wysoka, plebejskość, gawęda, pantagruelizm, Sorbona, hiperbola, parodia, pastisz, komizm, trawestacja, potrafi wskazać cechy kultury wysokiej, elitarnej oraz niskiej, masowej, zna podział na rodzaje i gatunki literackie, potrafi wskazać konkretne cechy gatunkowe tekstu, odwołując się do odpowiednich przykładów. *charakteryzuje styl indywidualny F. Rabelais ego (styl, język, tematyka utworów, dowcip, frywolność), jej przejawy w tekście, *rozumie pojęcie rubaszności i sarkazmu, wskazuje ich funkcję w tekście i przedstawia propozycje odczytania. omawia problematykę i tematykę 30
Tron we krwi japoński Makbet Historia tragicznej miłości Hamlet najbardziej tajemniczy utwór, jaki dotąd został napisany Akiro Kurosawa Tron we krwi (film) William Szekspir, Romeo i Julia William Szekspir, Hamlet; wybrane potrafi dostrzec jego uniwersalizm, zna cechy gatunkowe tragedii, wykorzystuje niezbędne konteksty w interpretacji utworów, w tym biograficzny (zna podstawowe fakty z życiorysu W. Szekspira oraz najważniejsze utwory angielskiego dramaturga),rozpoznaje pojęcie motywu literackiego i toposu, zna pojęcia: teatr elżbietański, dramat szekspirowski, teatr szekspirowski, bohater tragiczny, tragizm, *potrafi wskazać nawiązania do dramatu Szekspira w późniejszych epokach (np. Balladyna J. Słowackiego). zna pojęcia: adaptacja, ekranizacja, intertekstualność, palimpsest, wskazuje zabiegi reżysera (np. przeniesienie akcji filmu do średniowiecznej Japonii czasu samurajów i osadzenie sztuki w konwencji teatru nō), dostrzega w filmie Kurosawy uniwersalne motywy obecne także w sztuce Szekspira (rządza władzy, wewnętrzna walka, walka dobra ze złem, motyw zbrodni i kary),zwraca uwagę na intertekstualność filmu Kurosawy. zna pojęcia takie jak: teatr elżbietański, dramat szekspirowski, teatr szekspirowski, przedstawia propozycję interpretacji utworu z uwzględnieniem potrzebnych kontekstów, dostrzega elementy tragikomiczne w utworze Szekspira, rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości zna pojęcia takie jak: teatr elżbietański, dramat szekspirowski, teatr 31
Wstęp (barok) eseje Zbigniewa Herberta (Hamlet na granicy milczenia) BAROK szekspirowski, bohater tragiczny, potrafi wskazać charakterystyczne cechy dramatu szekspirowskiego, zna genezę Hamleta (utwór wzorowany prawdopodobnie na zaginionej tragedii autorstwa Thomasa Kyda, po raz pierwszy wydany bez wiedzy Szekspira w 1603 roku), charakteryzuje tytułowego bohatera, dostrzegając tragizm postaci, wewnętrzną walkę i rozdarcie, dostrzega motyw teatru w teatrze, dostrzega i omawia takie motywy obecne w sztuce Szekspira jak konieczność wzięcia odpowiedzialności, potrzeba zemsty, ucieczka przed podejmowaniem decyzji, dostrzega wielość możliwych interpretacji sztuki Szekspira, interpretuje najważniejsze fragmenty tragedii (np. monologi tytułowego bohatera), dostrzega uniwersalne motywy w tragedii Szekspira. zna ramy czasowe epoki, potrafi wyjaśnić pochodzenie oraz znaczenie jej nazwy, potrafi wskazać oraz omówić elementy mające bezpośredni wpływ na kształt barokowej kultury (kontrreformacja, absolutyzm, wojny religijne), potrafi dokonać podziału polskiego baroku (nurt sarmacki oraz dworski), potrafi scharakteryzować podstawowe kierunki filozoficzne doby baroku, wskazuje cechy stylu barokowego, zwraca uwagę na rolę środków artystycznego wyrazu w barokowej poezji dworskiej, zna oraz rozumie pojęcia takie jak: kontrreformacja, absolutyzm, manieryzm, memento mori, sarmatyzm, spirytualizm, dekoracyjność, dysharmonia, koncept, dramat szekspirowski, inwersja, kazanie, erotyk, makaronizm, marinizm, sonet, 32
Wewnętrzne rozdarcie Wobec Boga Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IIII. O wojnie naszej, która wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, Sonet II. Na one słowa Jopowe Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń I. O Bożej opatrzności na świecie oraz Pieśń II. O rządzie Bożym na świecie metafizyka, niepokój metafizyczny, silva rerum, pamiętnik, kontrast, paradoks, aliteracja, elipsa, kalka, symbol. omawia problematykę i tematykę utworów Sępa Sarzyńskiego, wskazuje na środku wyrazu artystycznego w utworze, zna cechy gatunkowe sonetu, dostrzega ujęcie ludzkiej kondycji charakterystyczne dla poezji Sępa Szarzyńskiego, charakteryzuje obraz świata ziemskiego, dostrzega antynomię natury oraz łaski, omawia budowę utworów Sępa Szarzyńskiego (powikłany szyk zdań przypominający klasyczną poezję grecką i rzymską, przekonanie, że nic, prócz Boga nie jest tam na swoim miejscu), rozpoznaje w utworach stylizację biblijną i określa jej funkcję w tekście, rozpoznaje nawiązania do tradycji antycznej i biblijnej (zwraca uwagę na nawiązania do stoicyzmu w tekstach Sępa Szarzyńskiego), *rozpoznaje i charakteryzuje styl indywidualny dzieła literackiego i autora, wykorzystując tę wiedzę w interpretacji utworu literackiego. utworu: dostrzega ujęcie ludzkiej kondycji i cnoty charakterystyczne dla poezji Sępa Szarzyńskiego, zna cechy gatunkowe sonetu, omawia budowę utworów Sępa Szarzyńskiego (powikłany szyk zdań przypominający klasyczną poezję grecką i rzymską, przekonanie, że nic, prócz Boga nie jest tam na swoim miejscu, rozpoznaje nawiązania do tradycji antycznej i biblijnej (zwraca uwagę na nawiązania do stoicyzmu w tekstach Sępa Szarzyńskiego), *rozpoznaje i charakteryzuje styl indywidualny dzieła literackiego i 33