Elektroenergetyka w Polsce 2019 z wyników roku ubiegłego i wybrane z wyzwań

Herbert Leopold Gabryś Przewodniczący Komitetu ds. Energii i Polityki Klimatycznej Krajowej Izby Gospodarczej (KIG), były wiceminister przemysłu odpowiedzialny za energetykę Elektroenergetyka w Polsce 2019 z wyników roku ubiegłego i wybrane z wyzwań Power industry in Poland in 2019... from results of the last year and selected from challenges Bywa, że odnosząc się do przeszłości mówimy było bogato. Najczęściej znaczyć to ma dostatek dóbr. Bywa, że znaczy bogactwo zdarzeń. Dla elektroenergetyki w Polsce w 2018 roku raczej to drugie. Wymienię jedynie otwarcie rynku mocy, COP24 w Katowicach i projekt polityki energetycznej Polski do 2040 roku. Poza nimi wiele innych, choćby szokujące wyjście z letargu cen energii. Do tego zamieszanie wokół wniosków taryfowych dla odbiorców na niskim napięciu. W wynikach finansowych energetyki mniej bogato, smętnie. Porównując wyniki finansowe elektroenergetyki w Polsce z pierwszych półroczy 2018 do 2017 (bo te są dostępne) jest znośnie. W wypowiedziach słyszymy, że lepiej niż przewidywano. Dla osądów stanu rzeczy mylące to i zwodnicze. Dla osądów skali zmian trzeba porównań w dłuższych odniesieniach. Przełomem dla elektroenergetyki w Polsce będzie przyjęcie projektu Polityki Energetycznej Polski do 2040 roku. Tam bowiem musi paść odpowiedź na pytanie: co dalej z energetyką węgla brunatnego. Bez jednoznacznego stanowiska państwa co do nowej odkrywki (odkrywek) węgla brunatnego, po 2035 roku jedna trzecia najtańszej (nie licząc kosztów CO 2 ) ubezpieczającej OZE generacji, przestanie istnieć. Ze wszystkimi skutkami dla gospodarki i społeczeństwa. Tu w trudnej decyzji nie mogą ważyć emocje i polityczna układność. Tym bardziej fajerwerki medialne po katowickiej konferencji, ani przymilność wobec oczekiwań aktywistów klimatycznych UE. Musi decydować interes Polski i uczciwy, ale twardy rachunek. Wydarzeniem w skali globalnej o trudnych do przewidzenia skutkach dla gospodarki europejskiej, a energetyki w Polsce w szczególności, była konferencja COP 24 w Katowicach. Przyjęte deklaracje z Konferencji Stron, najwyższego organu Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz 14 sesji Spotkania Stron Protokołu z Kioto i Konferencja Sygnatariuszy Porozumienia Paryskiego wyznaczają tą przyszłość. Podpisane zaś zobowiązania działań na rzecz klimatu wyznaczą ich skalę i koszty. Wyznaczą, bo prawda w szczegółach. Te sczytamy nieco później po sczytaniu szczegółów przyjętego Pakietu Katowickiego. Fajerwerki emocjonalne z udanej organizacji nie mogą przesłonić istoty porozumienia. Jego kosztów i ich znaczenia dla gospodarki w Polsce. Zostawmy to jednak na później. Tu bowiem nie może być miejsca na klimatyczny populizm. Bez wątpienia dla polityki klimatyczno-energetycznej UE przyjęte deklaracje to paliwo dla jej zaostrzenia. Niezależnie od przyjętych w skali globalnej zobowiązań. Z radykalizacją kosztownych i opresyjnych działań dla eliminacji węgla z gospodarki unijnej. Od tego w zamiarach UE nie ma zmiłuj. Na razie! Tego bowiem, co czeka nas w uwarunkowaniach geopolitycznych energetyki nie sposób przewidzieć. A przecież dzieje się wiele nie tylko na wschodzie. Społeczeństwa Europy także zauważają, że coś z tej polityki za drogo w cenach energii. Eksperci i nie tylko eksperci ds. klimatu nawołują, aby podejmowano więcej wysiłków dla powstrzymania tempa ocieplania. Ci drudzy bardziej krzykliwie zaklinają rzeczywistość. Z drugiej strony politycy i sama gospodarka wielu krajów nawołują o rozwagę w przyjmowaniu restrykcyjnych wobec węgla kosztownych wymuszeń jego eliminowania, przede wszystkim z energetyki. Światowa emisja CO 2 nie maleje. Od 2014 zwiększa się rokrocznie. Zatem konflikt emocji czy czas na bilans kosztów i efektów. Także okazanie wykonania dotychczasowych zobowiązań. Również przez kraje unijnej wspólnoty. A może chwila na refleksję i konieczność poszukania skuteczniejszych, a mniej kosztownych mechanizmów. Warto w kontekście globalnego oglądu zauważyć prognozy najnowszego raportu WEO 2018 Międzynarodowej Agencji Energi z listopada 2018. Z niego po rok 2040 najprościej nie taki obraz energetyki globalnej, jak by wielu kapłanów religii klimatycznej chciało. Podstawowym determinantem polityki energetycznej ważącej części świata jest wołanie o powszechność dostępu do energii. Produkowanej z zasobów własnych. Najczęściej z paliw stałych. Dla nich tania energia pozyskiwana z węgla pozostaje gwarantem konkurencyjności ich gospodarki. Dla wielu branż energochłonnych to determinant rozwoju. To setki tysięcy miejsc pracy. Kontynuowanie strategii eliminowania węgla z gospodarki metodą dokładania kosztów (np. z rosnących opłat emisyjnych) spotka się z wyraźnym sprzeciwem energochłonnych branż każdej gospodarki. Rosnące ceny energii sprowokują bunt społeczny. Zlekceważenie tego, w konsekwencji przyniesie szkody także dla racji ochrony klimatu. styczeń 2019 www.energetyka.eu strona 11

Okazany filar tegoż raportu WEO 2018 (na jego szczegółowe omówienie przyjdzie czas) to najprościej: dostępność energii: koszty PV i wiatru nadal spadają, ale ceny ropy wzrosły powyżej 80 USD/baryłkę w 2018 r. (po raz pierwszy od czterech lat) i ciężko wprowadzane reformy na subsydiowanie paliw kopalnych są w niektórych krajach zagrożone; niezawodność dostaw: zagrożenia dla dostaw ropy i gazu pozostają, jak pokazuje np. Wenezuela. Jedna ósma ludności świata nie ma dostępu do elektryczności i nowych wyzwań, które koncentrują się na sektorze energetycznym, od elastyczności systemu po bezpieczeństwo cybernetyczne; zrównoważony rozwój: po trzech latach bezczynności, globalny dwutlenek węgla związany z energią (CO 2 ) zmienił się, emisje wzrosły o 1,6% w 2017 r., a wcześniejsze dane sugerują stały wzrost w roku 2018, dalekie od trajektorii zgodnej z celami klimatycznymi. lub przyjdzie nam poznać) trzeba przyjmować jako zagrożenie naszego bezpieczeństwa energetycznego. Przypomnijmy, że bezpieczeństwo energetyczne to stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. Wyznaczone cele polityki klimatyczno-energetycznej UE są tu jednoznaczne. Dziś, po katowickim porozumieniu będą ostrzejsze. Znaczy bardziej kosztowne i rozłożone na krótszy czas. A jeśli w Pakiecie Katowickim zawarto mapę drogową globalnej polityki klimatycznej, to nie będzie ona studzić ambicji klimatycznych UE. Polska realizuje przyjęte zobowiązania w zakresie ochrony klimatu i środowiska. Gospodarka, w tym elektroenergetyka szczególnie, dokonała wiele w bardzo krótkim czasie. Skala tych zmian może być dla wielu krajów znakomitym przykładem, jak w energetyce zdominowanej przez paliwa stałe można to robić. A póki co, na wiele dziesiątek lat jeszcze pozostaniemy w znacznej zależności od generacji z paliw stałych. Tak będzie z racji posiadanych zasobów, istniejącej infrastruktury generacji i konieczności stabilizowania rozwijającej się generacji odnawialnej. A najprościej, z potrzeby doktrynalnego zabezpieczenia dostaw energii, możliwie szeroko z zasobów własnych. Przez dlługie lata generacja w Polsce nie obejdzie się bez znaczącego udziału paliw stałych. Energetyka odnawialna z racji niestabilności musi być równolegle ubezpieczana konwencjonalną. Póki co, akumulowanie energii w skali systemowej jest jeszcze odległe. Stąd działania na rzecz eliminicji węgla z produkcji energii elektrycznej (w technologiach, jakie znamy Rys. 1. Roczna* emisja CO 2 w krajach Europy, mln ton Rys. 2. Roczna* emisja CO 2 na mieszkańca w krajach Europy, mln ton/mieszkańca Projekcja redukcji emisji CO 2 wg założeń polityki klimatyczno-energetycznej UE do 2050 roku Tabela 1 ENERGETYKA PRZEMYSŁ TRANSPORT BYTOWANIE AGROKULTURA ZAŁOŻENIA NA ROK 2050-80/-95-83/-87-54/-67-88/-91-42/-49 ZAŁOŻENIA NA ROK 2030-54/-68-34/-40-37/-53 +20/-9-36/-37 ZAŁOŻENIA NA ROK 2020-7 -20 +30-12 -20 * OPRACOWANIE HLG NA PODSTAWIE KOMISJA EUROPEJSKA ENERGY ROADMAP 2050 strona 12 www.energetyka.eu styczeń 2019

Rys. 3. Wskaźnik zmian w emisjach gazów cieplarnianych z koszyka z Kioto Przypomnijmy stan rzeczy. Pośród krajów Europy najwięksi emitenci CO 2 to przede energetyka niemiecka. To nie osąd. Znamy udział energetyki odnawialnej w Niemczech. To jednak nie zmienia twardych faktów. Gdyby policzyć emisję na mieszkańca, to także Polska nie odbiega od uśrednień przytoczonych porównań. Różnie różne kraje realizują swoje powinności z przyjętych zobowiązań klimatycznych. Warto zauważyć to w grupie wybranych krajów Europy. A póki co w polskiej energetyce jest jak jest! Rys. 4. Struktura* produkcji energii elektrycznej w Polsce po II kwartale 2018 roku Zmiany zużycia energii elektrycznej przez odbiorców finalnych zależne są przede wszystkim od rozwoju gospodarczego. Z przyczyn zmian struktury tworzenia PKB zwiększa się mniej niż dotąd. Po roku 2011 tendencja jest stabilna. Pośród czynników decydujących o wzroście gospodarczym konsumpcja (liczona łącznie indywidualna i tzw. budżetowa) stała się dominującą. Jeśli nie wystąpią tu radykalne zmiany, to pozostanie tak na długo. Obszar usług i ich serwisowanie są nisko energetyczne (małe zużycie energii elektrycznej w relacji do wartości wytworzonego produktu). Konsumpcja indywidualna i budżetowa jest w Polsce główną siłą napędzającą wzrost PKB. Z politycznych decyzji w najbliższych latach nie odwróci się tendencja wzrostowa konsumpcji zbiorowej i indywidualnej. A jeśli coś się zmniejszy, to PKB. Stąd zużycie energii elektrycznej aż po lata trzydzieste i dalej będzie nie większe niż jego połowa (wskaźnika PKB liczonego rok do roku). Rys. 5. Zmiany* zużycia energii elektrycznej w kraju na tle PKB od 2011 do III kw. 2018 roku,% styczeń 2019 www.energetyka.eu strona 13

Rys. 6. Wpływ* poszczególnych kategorii na realną dynamikę PKB od 2010 roku do Iocza 2018, % Rys. 7. PKB rok do roku i roczna dynamika konsumpcji energii elektrycznej w Polsce w cenach stałych średniorocznych roku poprzedniegow kwartałach z lat 2010 II kw 2018, % Zużycie energii elektrycznej w kraju za 2018 rok było (w porównaniach z analogicznym okresem ub. roku) większe o około 1,5% (szacuję rok po listopadzie), to jest nieco ponad 170 016 GWh przy produkcji ogółem 163 861 GWh, tj. o 2,2% mniejszej z dodatnim saldem wymiany z zagranicą większym wyraźnie, ponad dwukrotnie: elektrownie zawodowe dały 142 524 GWh, tj. mniej o 0,52% z czego: na węglu kamiennym 81 801 GWh więcej o 2,4%, na węglu brunatnym 49 057 GWh mniej o 5,6%, na gazie 9 458 GWh więcej o 32,9%, z wiatru 7 983 GWh mniej o 18,8%, za 11 miesięcycy licząc łącznie oddaliśmy za granicę 7 127 910 MWh, pobraliśmy 12 769 558 MWh, z czego w połączeniach stałoprądowych z Litwy 1 520 418 MWh, ze Szwecji 2 885 287 MWh, za 11 miesięcy nie dostarczono odbiorcom końcowym 7 278 MWh z przyczyn awarii sieci dystrybucyjnych i nie było przerw w dostawach z przyczyn generacji, z wielu przyczyn (bo trochę mniej wiało i rozchwianej legislacji dotyczącej OZE) zmniejszył się po oczu 2018 udział energetyki odnawialnej w strukturze produkcji energii elektrycznej przy produkcji łącznie 10 859 GWh, tj. o 8,82% mniej i mocy zainstalowanej na koniec ocza 2018 w OZE 8288 MW, tj. więcej o 2,85%. strona 14 www.energetyka.eu styczeń 2019

Rys. 8. Udział OZE w produkcji energii elektrycznej w Polsce w latach 2003-2017 i ocze 2018, % Na opisanie bilansu energii za cały 2018 rok za wcześnie. Prognozowanie wyników po listopadzie jest możliwe z dużym prawdopodobieństwem. Poczekajmy jednak z pełną analizą całego roku na weryfikowane dane. Porównajmy wyniki finansowe elektroenergetyki w Polsce za ocze 2018. Ale nieco inaczej niż to bywa. Porównywanie wyników w krótkich okresach, np. ½ roku do ½ z roku poprzedniego, jest zwodnicze. Nie oddaje istoty zmian i ich skali. Proponuję ocenić je w porównaniach do roku 2010. Tu skala zubożenia wyników finansowych jest wyraźna. Przede wszystkim wytwórców energii. Tabela 2 Z wyników finansowych elektroenergetyki w Polsce na działalności energetycznej w porównaniach oczy 2018 i 2010, mln zł 2010 2018 RELACJA 2018/2010 SEKTOR RAZEM 5 234,0 4 758,0 90,1% wytwórcy* 3 105,4 1 589,0 51,2% OSD 860,9 2 230,3 259,1% PO SD 725,6 487,2 67,1% OSP 248,1 451,9 181,7% PO 293,9-0,4 - * Tylko jednostki jednopaliwowe z farmami wiatrowymi powyżej 10 MW mocy zainstalowanej OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW ARE S.A. I ZBIORÓW WŁASNYCH Skala zmian w wynikach samych elektrowni węgla brunatnego i kamiennego zmuszają co najmniej do zadziwienia co do skali i ich dynamiki. Wiele by jeszcze warto przywołać porównań. Na przykład elektrociepłowni. Zarówno gazowych jak i węglowych. Tam skala zmian jest w tendencjach zbliżona do tej z elektrowni. Pośród wielu przyczyn takiego pogorszenia wyników finansowych wytwórców energii elektrycznej, ale i sektora, przywołam trzy. To po pierwsze istotna różnica cen w obrocie hurtowym. W relacji do połowy roku 2010 wytwórcy (elektrownie i elektrociepłownie razem) energii elektrycznej sprzedały taniej o 6,2% przy zwiększonych kosztach paliwa. Do PO i PO SD taniej O 7,5% i na rynku giełdowym taniej o 13,1%. Tabela 3 Z wyników finansowych elektrowni* na węglu kamiennymi w Polsce w porównaniach oczy 2018 i 2010, mln zł 2010 2018 RELACJA 2018/2010 Przychody 7 165,0 6 212,5 86,7% w tym EN EL 6 650,1 5 812,6 87,4% razem koszty 6 193,3 5 455,9 88,1% wynik na sprzedaży 971,1 756,6 77,9% Wynik na en el 1006,3 102,2 10,2% sprzedana EN EL, GWh 34 077,2 31 579,9 92,7% cena* EN EL, zł/mwh 195,1 183,9 94,4% cena paliwa, zł/gj 11,0 10,7 97,3% * Liczona razem bez usług systemowych tylko jednostki jednopaliwowe OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE RAPORTÓW ARE S.A. I ZBIORÓW WŁASNYCH Tabela 4 Z wyników finansowych elektrowni* na węglu brunatnymi w Polsce w porównaniach oczy 2018 i 2010, mln zł 2010 2018 RELACJA 2018/2010 Przychody 4 752,4 4 605,8 97,5% w tym EN EL 4 624,7 4 543,0 98,2% razem koszty 3 430,2 3 917,3 114,2% wynik na sprzedaży 1 322,1 688,6 52,1% Wynik na en el 1 039,2 166,1 16,0% sprzedana EN EL, GWh 25 399,1 26 525,7 104,4% cena* EN EL, zł/mwh 182,1 171,3 94,1% cena paliwa, zł/gj 6,8 7,9 116,2% * Liczona razem bez usług systemowych tylko jednostki jednopaliwowe OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE RAPORTÓW ARE S.A. I ZBIORÓW WŁASNYCH W porównaniach z tego samego okresu jednostkowy koszt techniczny energii wytworzonej w elektrowniach zwiększył się we wszystkich grupach. W różnej skali, ale nie był nigdzie mniejszy. Podobna tendencja jak i skala zmian tyczy jednostkowego kosztu energii elektrycznej sprzedanej. Koszty energii elektrycznej po stronie wytwórców rosną. Z przyczyn przede wszystkim coraz wyższych kosztów uprawnień do emisji CO 2. Sprawdzają się czarne scenariusze sprzed lat. styczeń 2019 www.energetyka.eu strona 15

Rys. 9. Średnie ceny sprzedanej energii elektrycznej przez wytwórców*, zł/mwh (nie obejmują działalności obrotowej w oczach 2010 i 2018) Rys. 10. Jednostkowy koszt energii elektrycznej sprzedanej w Polsce według technologii za ocze 2010 i 2018 roku, zł/mwh Rys. 11. Handel* uprawnieniami do emisji na giełdzie EEX w 2018 roku (primary market auction 24 kraje, w tym Polska) za okres od stycznia do grudnia, cena w eu/tonę strona 16 www.energetyka.eu styczeń 2019

Rys. 12. Struktura* cen energii elektrycznej w Polsce dla odbiorcy końcowego na nn na koniec 2017 roku Ceny energii elektrycznej dla odbiorców końcowych za rok 2018 były stabilne. Bez znaczących zmian. Poza zwiększającymi się kosztami dystrybucji. Warto przy okazji przypomnieć za co płacimy w rachunku końcowym. Licząc w uproszczeniu w strukturze cen energia stanowi nieco mniej niż 40%. Prawdziwa rewolucja w cenach energii czeka nas w bieżącym roku i pewno dalej. Bowiem koszty produkcji energii elektrycznej z paliw stałych będą dalej rosły. Nie da się już dłużej zamiatać problemu pod dywan. Spójrzmy na wyniki elektroenergetyki w Polsce. Za ocze roku 2018 są lepsze niż przed rokiem. To złudne dla oceny stanu rzeczy. Ale dobrze się czyta. W porównaniach wyników rocznych w nieco dłuższym czasie skalę niekorzystnych zmian widać wyraźniej. Wynik łączny za 2017 rok całego sektora zmniejszył się o prawie ¼ w relacji do wyniku z 2010 roku. Dla wytwórców energii elektrycznej to 23,4% wyniku z roku 2010. Tabela 5 Wyniki elektroenergetyki w Polsce na działalności energetycznej z lat 2010 i 2017, mln zł rok 2010 rok 2017 wytwórcy 7 054,70 1 654,90 OSP 362,10 837,2 PO SD 1 027,60 1 298,30 OSD 1 424,80 3 622,20 PO 546,70 408,80 Sektor razem 10 415,90 7 821,40 udział wyniku wytwórców w wyniku łącznym SEKTORA 67,72% 21,15% OPRACOWANIE HLG NA PODSTAWIE ZBIORÓW WŁASNYCH I MATERIAŁÓW RAPORTÓW ARE S.A. Ceny energii elektrycznej na rynku hurtowym zmniejszyły się. Tabela 6 Średnie ceny sprzedanej energii elektrycznej w Polsce na rynku hurtowym z lat 2010 i 2017 rok 2010 zł/mwh rok 2017 zł/mwh DYNAMIKA 2017/2010 el i ec razem łącznie 190,73 166,61 87,35% z el w brunatnego 182,17 164,21 90,14% z el w kamiennego 196,73 168,01 85,39% OPRACOWANIE HLG NA PODSTAWIE ZBIORÓW WŁASNYCH i MATERIAŁÓW RAPORTÓW ARE S.A. Ceny energii elektrycznej na rynku detalicznym także zmieniły się. Dla jednych mniejsze, dla innych większe. Tabela 7 Średnie ceny sprzedanej energii elektrycznej w Polsce na rynku detalicznym z lat 2010 i 2017 rok 2010 zł/mwh rok 2017 zł/mwh DYNAMIKA 2017/2010 odb na wn 300,1 256,7 85,54% odb na sn 365,5 342,3 93,65% odb na nn 505,9 588,6 116,35% odb domowi 451,1 504,5 111,84% średnia 420,8 467,8 111,16% OPRACOWANIE HLG NA PODSTAWIE ZBIORÓW WŁASNYCH i MATERIAŁÓW RAPORTÓW ARE S.A. Wyniki na działalności energetycznej wytwórców energii elektrycznej nie są budujące. Wieloletnie drenowanie działalności energetyki dla kompensowania wyższych kosztów generacji z przyczyn polityki klimatycznej UE nie jest już możliwe. Muszą spowodować wzrost cen. Dramatycznie rosną ceny uprawnień do emisji. Na dziś (piszę ten tekst 17 grudnia) to znowu rekord 23,37 eu/t (ICE EUA Futures - DEC180). Nie będą w tendencjach maleć. Sypią się gromy pod adresem elektroenergetyki w Polsce z przyczyn cen energii i bałaganu wokół nich. Narzekają wielcy odbiorcy przemysłu energochłonnego. Trwożą się odbiorcy drobni i samorządy, a także tworzone nie tak dawno grupy zakupowe także. Przypominajmy sobie i innym skąd są te zmiany i w jakiej skali przychodzą. Sięgnijmy do przyczyn rosnących kosztów jej wytwarzania. Co z naszych uwarunkowań, a co z zewnątrz. Przypominajmy, że są w ważącej części z polityki klimatycznej UE. Przede wszystkim z rosnących kosztów uprawnień do emisji CO 2. Z tym Polska sobie nie radzi, a musi. Tam przyczyna rosnących cen energii elektrycznej dziś i w przyszłości. Leczenie skutków (zapowiedzi osłon dla różnych grup odbiorców) to droga do nikąd. W tym kontekście osądźmy także katowicką konferencję COP 24. Z należytą troską o ochronę środowiska, w którym żyjemy i szacunkiem dla tych, którzy o nią wołają głośno. Policzmy, ile nas to kosztować będzie. Jakie przyniesie efekty w skali globalnej, a jakie stworzy problemy lokalnie. Gospodarce w Polsce i Polakom. A przy okazji popatrzmy po sąsiednich krajach, jak realizują przyjęte zobowiązania. Co deklarują w mediach, a co w realnych dokonaniach. styczeń 2019 www.energetyka.eu strona 17

Rys. 10. Wskaźniki rentowności na działalności energetycznej w poszczególnych podsektorach i półrocza 2010 i 2018, % Rys. 11. Średnie kwartalne ceny energii elektrycznej sprzedanej na rynku hurtowym przez wytwórców energii elektrycznej, zł/mwh Darujcie Państwo ten ton. Ale warto przypomnieć: Dumni z poczucia wspólnoty europejskiej nie zapominajmy o naszych niezbywalnych prawach. Żyjemy w Polsce. Tu i teraz. Zadbajmy zatem o nasze interesy bacząc na powinności wobec świata. Liczmy efekty, skutki i koszty. Nie ulegajmy zaklinaniu rzeczywistości nawet najpiękniejszymi słowami. To jej nie zmieni! W skali globalnej trzy wymiary: gospodarczy, społeczny i środowiskowy przenikają się, nie mogą bez siebie istnieć. Nie da się kreować jednego z nich bez skutków w pozostałych. W tej skali jednak się różnimy, choć wszyscy zgodnie wołamy o czystszy świat. strona 18 www.energetyka.eu styczeń 2019