METODY GEOFIZYCZNE W ARCHEOLOGII POLSKIEJ

METODY GEOFIZYCZNE W ARCHEOLOGII POLSKIEJ Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 1 08.11.2018 18:51:11

Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 2 08.11.2018 18:51:11

Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie Instytut Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu METODY GEOFIZYCZNE W ARCHEOLOGII POLSKIEJ Spotkanie V 21 23 listopada 2018 r. Toruń 2018 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 3 08.11.2018 18:51:13

METODY GEOFIZYCZNE W ARCHEOLOGII POLSKIEJ 2018 Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Instytut Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu Redakcja tomu Marcin Wiewióra, Tomasz Herbich ISBN: 978-83-231-4116-7 ISBN: 978-83-951450-4-9 Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2018 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. +48 (0) 56 611 42 95, fax + 48 (0) 56 611 47 05 e-mail:wydawnictwo@umk.pl Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax: +48 (0) 56 611 42 38, e-mail: books@umk.pl www.wydawnictwoumk.pl Wydanie I Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 4 08.11.2018 18:51:13

Spis treści Andrei Asăndulesei, Settling selection patterns and settlement layout development in the Chalcolithic Cucuteni culture of north-eastern Romania. Interpretation and presentation of prospection results... 7 Christophe Benech, Perception of ancient cities through the use of geophysical exploration... 11 Wojciech Bis, Tomasz Herbich, Robert Ryndziewicz, Jarosław Majewski, Późnośredniowieczny zamek Ciołków w Żelechowie: nowe dane, nowe interpretacje... 15 Miron Bogacki, Marcin Danielewski, Wiesław Małkowski, Mieszkowski, Krzysztof Misiewicz, Jacek Wrzesiński, Interdyscyplinarne badania wczesnośredniowiecznego grodziska w Grzybowie, pow. wrzesiński... 19 Jerzy Czerniec, Krystian Kozioł, Krzysztof Misiewicz, Zapomniany Krajobraz. W poszukiwaniu dziedzictwa archeologicznego w lasach ziemi chełmińskiej... 21 Michel Dabas, Benoit Rouzeau, François Blary, The three sisters, twenty years after... 22 Mirosław Furmanek, Piotr Wroniecki, Maksym Mackiewicz, Bartosz Myślecki, Archeologiczne puzzle? Komplementarność metod w mapowaniu krajobrazu kulturowego na przykładzie badań powiatu oławskiego... 25 Tomisław Gołębiowski, Bernadetta Pasierb, Gabriela Kiełtyka-Sołtysiak, Metody geofizyczne w ochronie dziedzictwa archeologicznego... 28 Bartłomiej Gruszka, Cornelius Meyer, Łukasz Pospieszny, Robert Ryndziewicz, Kompleksowe badania geofizyczne wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Grodziszczu w województwie lubuskim................... 30 Benedykt Hac, Jacek Koszałka, Nowo odkryte wraki drewniane w polskiej strefie Południowego Bałtyku efekt wykorzystania geofizycznych metod poszukiwania obiektów archeologicznych... 33 Tomasz Herbich, Weryfikacja wykopaliskowa wyników badań geofizycznych stanowisk w Egipcie i Sudanie: studia przypadków... 35 Tomasz Herbich, Robert Ryndziewicz, Badania stanowisk kuszyckich w Sudanie: miasto i cmentarzysko w Kawa 39 Agata Karwecka, Agnieszka Krawczewska, Refleksje nad zasadnością i skutecznością popularyzacji wyników badań archeologicznych metodami neinwzyjnymi... 43 Dawid Kobiałka, Mikołaj Kostyrko, Robert Ryndziewicz, Niekończąca się opowieść archeologia nieinwazyjna na terenie pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku, woj. pomorskie... 44 Jadwiga Lewandowska, Wiesław Małkowski, Próba oceny skuteczności użycia metody magnetycznej na przykładzie dotychczasowego rozpoznania mikroregionu osadniczego w Starorypinie Prywatnym, woj. kujawsko-pomorskie... 48 Maksym Mackiewicz, Sylwia Rodak, Ewa Lisowska, Bartosz Myślecki, Paweł Samborski, A ja to do domu w obie strony miałem pod górkę Prospekcja magnetyczna grodzisk wczesnośredniowiecznych i ich zaplecza w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim... 51 Radosław Mieszkowski, Krzysztof Misiewicz, Akrai na Sycylii po 10 latach od pierwszych badań rozpoznawczych............................................................................................ 55 Peter Milo, Geophysical Prospection in the Early Medieval Archaeology... 59 Igor Murin, The efficiency of different geophysical methods at sites with earthen mound tumulus. (Comparative study)... 61 5 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 5 08.11.2018 18:51:13

Metody geofizyczne archeologii polskiej. Spotkanie V. 21 23 listopada 2018 r. Jakub Niebieszczański, Dariusz Król, Jarosław Rola, Tomasz Wiktorzak, Megality w lasach Pomorza. Badania magnetometryczne na stanowiskach w Pustowie, Drzeżewie (pow. Słupsk) i Zelgniewie (pow. Piła)... 62 Jakub Niebieszczański,. Andrzej Michałowski, Milena Teska, Patrycja Kaczmarska, Badania nieinwazyjne na obszarach leśnych. Wyniki prospekcji magnetometrycznej na stanowisku Mirosław 37, pow. Pilski... 63 Harald von der Osten-Woldenburg, Combined Geophysical Mapping carried out by the National Heritage Department of Baden-Wuerttemberg, Germany... 64 Michał Pisz, Krajobraz osadniczy Tibiscum (Rumunia) w świetle badań nieinwazyjnych 2014 2016. Podsumowanie wyników projektu oraz perspektywy badawcze... 67 Michał Pisz, Krzysztof Stereńczak, Sylwia Wajda, Rafał Zapłata, Im dalej w las, tym więcej anomalii możliwości wykorzystania pomiarów geofizycznych w rozpoznawaniu zasobów archeologicznych na terenach leśnych na przykładzie badań w Puszczy Białowieskiej... 69 Łukasz Pospieszny, Lech Czerniak, Agnieszka Matuszewska, Marcin Dziewanowski, Michał Jakubczak, Michał Szubski, Michał Leloch, Robert Ryndziewicz, Wczesnoneolityczny rondel z Nowego Objezierza na Pomorzu Zachodnim w świetle badań geofizycznych i wykopaliskowych. Wyniki wstępne... 71 Łukasz Pospieszny, Grzegorz Kiarszys, Jakub Niebieszczański, Neolityczne cmentarzysko z Łojewa na Kujawach: długie grobowce ziemne na krawędzi zagłady... 73 Andrzej Pydyn, Paweł Stencel, Mateusz Popek, Benedykt Hac, Przegląd nieinwazyjnych metod prospekcji w podwodnych badaniach archeologicznych prowadzonych przez Zakład Archeologii Podwodnej w latach 2013 2018... 75 Jacek Rakoczy, Interpretacja i weryfikacja wyników badań geofizycznych w badaniach archeologicznych na wybranych stanowiskach Dacji Porolissensis... 76 Jacek Rakoczy, Tomasz Górzyński, Źródła danych przestrzennych pozyskanych w trakcie realizacji projektu Rzymski fort Resculum.... 79 Robert Ryndziewicz, Prospekcja geofizyczna na terenie kompleksu świątynnego Khirbat al-sar w Jordanii... 80 Robert Ryndziewicz, Mariusz Drzewiecki, Prospekcja geofizyczna założeń obronnych w Górnej Nubii. Studium przypadku późnoantycznego fortu Hosh el-kab... 83 Adam Szynkiewicz, Udyrysz-Krawec Magdalena, Zamek w Lubawie. Wykorzystanie metody georadarowej (GPR) do wykrywania murów ukrytych w gruntach. (Castle in Lubawa. The use of the GPR method to detect walls hidden in ground)... 87 Sebastian Teska, Marcin Ławniczak, Hendrik Raese, Janusz Czebreszuk, Marzena Szmyt, Johannes Müller, Mateusz Jaeger, Annalena Bock, Piotr Majorek, Badania terenowe z wykorzystaniem metod nieinwazyjnych nad krajobrazem kulturowym doliny Obry podsumowanie prac w latach 2016 2018... 89 Grigorios N. Tsokas, Advancements and case studies of geophysical prospection in Greece... 91 Michal Vágner, Tomáš Tencer, Michaela Prišťáková, Jakub Šimík, Petr Dresler, Deserted medieval village Vsisko from the perspective of non-destructive survey methods... 93 Fabian Welc, Integracja wyników archeologicznej prospekcji magnetycznej i georadarowej za pomocą metody porównywania danych amplitudowych (ADCM)... 94 Marcin Wiewióra, Weryfikacja wyników badań nieinwazyjnych w Unisławiu i Starogrodzie prowadzonych w ramach projektu Castra Terrae Culmensis w 2017 2018 r.... 95 Piotr Wroniecki, Nieinwazyjne poszukiwania i badania pierwotnej lokacji Torunia... 99 Radosław Zdaniewicz, Piotr Wroniecki, Zastosowanie metod geofizycznych w badaniach poszukiwawczych reliktów domniemanego średniowiecznego fortalicium w Pławniowicach, woj. śląskie... 103 Katarzyna Zdeb, Jacek Adamiec, Możliwości zastosowania metod geofizycznych w identyfikacji lokalizacji dawnych założeń dworskich i krypt w kontekście ochrony dziedzictwa archeologiczno-architektonicznego... 107 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 6 08.11.2018 18:51:13

Prospekcja geofizyczna założeń obronnych w Górnej Nubii. Studium przypadku późnoantycznego fortu Hosh el-kab Robert Ryndziewicz1, Mariusz Drzewiecki2 2 1 Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk Jednym z charakterystycznych elementów krajobrazu archeologicznego Górnej Nubii są pozostałości budowli obronnych. Występują one licznie wzdłuż brzegów Nilu, rozlokowane zarówno na wzgórzach, jak i w dolinie rzecznej. W literaturze tematu funkcjonują jako dawne forty, twierdze i fortyfikacje. Były to masywne, kamienne, kamienno-ceglane lub mułowe mury otaczające oraz odgradzające pewną przestrzeń. Często są one wzmocnione wieżami i bastejami, a bramy są dodatkowo chronione. Zabudowa wewnętrzna była z reguły mniej trwała niż same mury, a jej stopień zagęszczenia był różnorodny. Wiele z budowli obronnych jest znane jedynie z nazwy, część została rozpoznana powierzchniowo, a tylko w nielicznych prowadzono regularne prace archeologiczne. Najstarsze z nich datowane są na okres kermański (około 2500 1500 rok p.n.e.), a najmłodsze na czasy powstania Mahdiego (II poł. XIX wieku). Wśród nich zidentyfikowano sieć dziesięciu regularnych i podobnych do siebie budowli obronnych datowanych ogólnie na okres późnego antyku. Pozostaje zagadką kto i dlaczego wzniósł ten łańcuch fortów, obejmujący około 550 km długości doliny Nilu. Ryc. 1. Lokalizacja fortu Hosh el-kab (podkład: naturalearthdata.com, opracowanie: Robert Ryndziewicz) 83 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 83 08.11.2018 18:51:44

Metody geofizyczne archeologii polskiej. Spotkanie V. 21 23 listopada 2018 r. Prezentowane badania geofizyczne są jednym z elementów programu badawczego Budowniczowie fortów, realizowanego w Instytucie Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Odbyły się one w styczniu 2018, w pierwszym sezonie działania ekspedycji kierowanej przez dr Mariusza Drzewieckiego (IKSiO PAN). Działania ekspedycji finansowane są ze środków przyznanych przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy UMO-2016/21/D/HS3/02972. Do badań geofizycznych wytypowano fort Hosh el-kab, największy z regularnych fortów w dolinie Nilu Środkowego (fig. 1). Stanowisko to jest położone na płaskim terenie, na zachodniej krawędzi doliny Nilu, w odległości ok. 600 m od brzegu rzeki, na skraju jednego z największych miast Sudanu Omdurmanu. Na powierzchni czytelne są silnie zniwelowane resztki murów z nieregularnych kamieni tworzących kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach ok. 96 89 m, w obrębie którego da się wyróżnić 13 bastei oraz 2 bramy (Drzewiecki, Polkowski 2016, 87). Zabytek znajduje się w sąsiedztwie intensywnie użytkowanych pól uprawnych i dróg gruntowych. Niemal jedna czwarta założenia jest zniszczona przez przekop kanału nawadniającego, przecinający je przez środek na osi N S (fig. 2). Ryc. 2. Widok na stanowisko od południowego zachodu. Fotografia ukazuje stan zachowania obiektu oraz skalę współczesnych zniszczeń (fot. Mariusz Drzewiecki) Fort Hosh el-kab jest usytuowany w sposób wyjątkowy. Około 600 m od jego murów w kierunku północno-wschodnim znajduje się kolejny fort Abu Nafisa, który jest datowany na ten sam okres i jest niewiele mniejszy od Hosh el-kab. Z kolei 3,5 km na południe od największego z fortów znajduje się kolejne podobne założenie obronne, zlokalizowane na szczycie wzgórza Umm Marrahi. Jest to sytuacja unikatowa, gdzie trzy bardzo podobne do siebie budowle obronne znajdują się na tym samym brzegu Nilu, w tak niewielkich odstępach. Kompleksowe badania archeologiczne wszystkich trzech stanowisk mają na celu wyjaśnienie tej sytuacji (Drzewiecki et al. 2018). Obok sondaży, które dostarczają materiałów organicznych do datowania radiowęglowego, próbek zaprawy do datowań metodą OSL oraz zabytków ruchomych, w ramach projektu prowadzona jest prospekcja geofizyczna całej dostępnej powierzchni stanowisk. Podstawowym celem stawianym przed badaniami geofizycznymi było uzyskanie informacji o zagospodarowaniu wnętrza fortu oraz o szczegółach konstrukcji murów fortu, jak również ocena stanu zachowania 84 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 84 08.11.2018 18:51:44

Metody geofizyczne archeologii polskiej. Spotkanie V. 21 23 listopada 2018 r. obiektu, co w przyszłości może ułatwić podjęcie dalszych prac badawczych oraz działań zapobiegających niszczeniu zabytku. Badania geofizyczne wykonano z wykorzystaniem magnetometru transduktorowego (ang. fluxgate) Geoscan Research FM256 z dokładnością 0,1 nt i gęstością próbkowania 0,5 0,25 m. Profile wzdłuż których wykonywano pomiary zorientowane były ukośnie względem ścian fortu w celu minimalizacji wpływu ewentualnych błędów pomiarowych na czytelność uzyskanego wyniku. Badania objęły obszar o powierzchni 1,33ha i zostały przeprowadzone na niemal całej powierzchni stanowiska (pominięto obszar zniszczony w wyniku prac ziemnych związanych z budową kanału). Wynik pomiaru opracowano za pomocą oprogramowania Geoplot 3.0 uzyskując mapę magnetyczną w odcieniach szarości. Badania magnetyczne dostarczyły wysokiej rozdzielczości obraz, ujawniający zestaw informacji na temat organizacji przestrzennej stanowiska (fig. 3). Znacząca część zarejestrowanych anomalii może być wiązana z istnieniem w warstwach przypowierzchniowych obiektów archeologicznych związanych funkcjonalnie z fortem. Anomalie te wpisują się w układ przestrzenny założenia, ustalony na podstawie rozpoznania topograficznego (por. Drzewiecki, Polkowski 2016, 87). Analiza wyniku ujawnia dane na temat zagospodarowania wnętrza założenia i sugeruje obecność dwóch faz zabudowy z cegły mułowej oraz prawdopodobnie pozostałości dużego paleniska lub pieca. Charakter anomalii zarejestrowanych na zniwelowanych ścianach fortu wskazuje na ich segmentową budowę. Utrudnieniem w interpretacji wyniku są współczesne zniszczenia stanowiska oraz obecność na powierzchni licznych kamieni, spośród których część wywołuje silne, punktowe anomalie magnetyczne. Ryc. 3. Wyniki badań geofizycznych: A mapa magnetyczna na tle mapy warstwicowej, dynamika -3/+3 nt, B interpretacja anomalii na tle mapy warstwicowej: 1 pozostałości fortu widoczne na powierzchni, 2 zasięg badań geofizycznych, 3 obszary silnych anomalii dipolowych, 4 obszary anomalii ujemnych o niewielkiej amplitudzie, 5 obszary anomalii dodatnich o niewielkiej amplitudzie, 6 obszary anomalii dodatnich o dużej amplitudzie (pomiary geofizyczne i opracowanie: Robert Ryndziewicz, mapa warstwicowa: Mariusz Drzewiecki) Układ wewnętrzny Hosh el-kab rozpoznany za pomocą badań geofizycznych jest podobny do zabudowy fortu Mikeisir badanego przez misję niemiecką w 2015 roku (Rees, Lahitte, Näser 2015, 184 193). Podobne są także wyniki datowań radiowęglowych, próbki z obu fortów dały dany w przedziale od V do VII wieku n.e. Hosh el-kab i Mikeisir zajmują skrajne lokalizacje w sieci dziesięciu regularnych fortów wspominanych na początku. Dzieli je odległość około 500 km. Datowanie sugeruje, że ciąg regularnych fortów mógł być dziełem pierwszych władców nubijskiego królestwa Alwy. Przykład badań fortu Hosh el-kab wskazuje, że prospekcja geofizyczna dostarcza informacji zwrotnej przy interpretacji wyników prac wykopaliskowych i odwrotnie dane uzyskane w trakcie wykopalisk stają się kluczem interpretacyjnym map geofizycznych. Konfrontacja tych kategorii danych może być pomocna przy tworzeniu strategii badawczych dla dalszych prac. 85 Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 85 08.11.2018 18:51:45

Metody geofizyczne archeologii polskiej. Spotkanie V. 21 23 listopada 2018 r. Gwałtowny rozwój aglomeracji Omdurmanu powoduje postępujące zniszczenia stanowisk archeologicznych w jej sąsiedztwie. Prospekcja geofizyczna jest zatem jedną za składowych działania na rzecz dokumentacji zagrożonego dziedzictwa kulturowego tego regionu i może okazać się przydatna w planowaniu strategii jego ochrony. Ponadto pozostaje jeszcze pytanie o relacje między sąsiednimi fortami w Hosh el-kab, Abu Nafisa i Umm Marrahi. Prace na stanowiskach będą kontynuowane jeszcze w tym roku. Bibliografia Crawford, O.G.S. 1953 Castles and Churches in the Middle Nile Region. Sudan Antiquities Service Occasional Papers No. 2. Khartoum. Drzewiecki M., Cedro A., Ryndziewicz R., Elmontaser D. E., Rączkowski W. 2018 Forts of North Omdurman: First season of fieldwork in Hosh el-kab and Abu Nafisa, Sudan & Nubia 22: 127 141. Drzewiecki, M. i P. Polkowski. 2016 Fortified Sites in the Area of the Fifth and Sixth Cataract in Context: Preliminary Reflections, Gdańsk Archaeological Museum African Reports 8: 79 92. Rees G., Lahitte M., Näser C. 2015 The Fortresses of Mograt Island Project, Der Antike Sudan. Mitteilungen der Sudanarchäologischen Gesellschaft zu Berlin e. V. 26: 177 200. Metody geofizyczne - 2018 - blok- dp - 2018-11-09.indd 86 08.11.2018 18:51:45