WPŁYW POZIOMU NAWOŻENIA FOSFOROWEGO NA ZAWARTOŚĆ RÓŻNYCH FORM FOSFORU W GLEBIE

ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X X V III, NR 2, W ARSZAW A 1977 HENRYK PONDEL, JA NINA GAŁCZYŃSKA WPŁYW POZIOMU NAWOŻENIA FOSFOROWEGO NA ZAWARTOŚĆ RÓŻNYCH FORM FOSFORU W GLEBIE Zakład Chemii Gleb i Nawożenia Roślin Instytutu U praw y Nawożenia i Gleboznawstwa w Puław ach Zużycie nawozów fosforowych w kraju na przełomie lat 1973/74 według danych GUS wyniosło 44,2 kg P 2O5 na 1 ha użytków rolnych. Do ilości wnoszonej do gleby w formie nawozów mineralnych doliczyć należy około 18 kg tego składnika dostarczanego w postaci obornika [6]. Biorąc za podstawę powyższe wartości można stwierdzić, że już obecnie ilość P dostarczana do gleby przewyższa średnie jego roczne pobranie z plonami roślin. Na najbliższe lata przewiduje się dalszy wzrost produkcji i zużycia nawozów fosforowych. Ogólnie przyjmuje się, że powstałe nadwyżki fosforu glebowego nie są przemieszczane do warstw głębszych ze względu na specyficzną sorpcję jonu fosforanowego [2, 5, 7, 9, 10]. W naszym kraju przeprowadzono fragmentaryczne badania nad wpływ em wieloletniego zróżnicowania nawożenia fosforem, głównie na zawartość jego form przyswajalnych w g'leb:e [1]. Stwierdzono, że wielkość zmian zawartości tego składnika zależała od dawek fosforu, natomiast wyjściowa zawartość P 2O5 w glebie odgrywa mało istotną rolę. Najbardziej dynamiczny wzrost zawartości przyswajalnego fosforu następuje w ciągu pierwszych pięciu lat stosowania zróżnicowanych dawek nawozów fosforowych. W następnych latach stan zasobności stabilizuje s :ę i zmienia nieznacznie [1].- Bardziej szczegółowe badania w tym zakresie przeprowadzono na polu doświadczalnym w Skierniewicach [11]. Uzyskane wyniki wskazują, że po 44 latach kontrolowanego nawożenia monokultur wyraźnie wzrastała ogólna zawartość fosforu w glebie poletek nawożonych tym składnikiem. dokonaniu b:lansu fosforu dodanego do gleby w nawozach i pobranego z (plonem roślin nie odnaleziono jednak znacznej jego ilości [11]. Wyniki badań nad wpływem poziomu nawożenia fosforowego na zasobność gleb nie prowadzą do jednoznacznych wniosków. Mając na uwadze powyższe <przesłanki przeprowadzono badania, których celem było

126 H. Pandel, J. Gałczyńska stwierdzenie wpływu wieloletniego zróżnicowanego nawożenia fosforowego na zawartość form fosforu w kilku rodzajach gleb zakładów doświadczalnych IUNG, zlokalizowanych w odmiennych regionach glebowo-klimatycznych. ZAKRES I METODYKA BADAŃ Badania przeprowadzono w oparciu o wieloletnie doświadczenia IUNG założone w dziewięciu zakładach doświadczalnych w latach 1963 1965 [3]. W odpowiednio dostosowanych płodozmianach bada się reakcję roślin na poziom nawożenia fosforowego bądź sprzężone działanie tego składnika ze zróżnicowanym działaniem ipotasu. W schemacie ze wzrastającym nawożeniem fosforowym uwzględn:ono cztery warianty: P0, Pi, P 2, P 4-3 (Pi 36 kg P 2O5 na ha). W wariancie P 4-3 do roku 1969 stosowano 144 kg, a w następnych latach 108 kg 0 5/ha w postaci superfosfatu. W zależności od czasu trwania doświadczenia na wszystkie obiekty zastosowano dwa lub trzy razy obornik, w którym dodatkowo wprowadzono do gleby odpowiednią ilość P 2O5 (tab. 4). zbiorze roślin jesionią 1973 r. pobrano za pomocą laski średnie próby gleby z poszczególnych obiektów doświadczenia na głębokości 0 20 om oraz około 21 40 cm. W próbkach glebowych oznaczono: skład mechaniczny (procent frakcji <0,02 mm i <0,002 mm) m e todą areometryczną Eouyoucosa w modyfikacji Prószyńskiego, zawartość próchnicy metodą Tiurina, fosfor przyswajalny dla roślin metodą Egnera-Riehma, całkowitą zawartość fosforu według metody podanej przez К u r- mięsa [8], uwzględniając: fosfor połączeń organicznych (rg), związki fosforu z glinem i żelazem (P Al, Fe) oraz waipniem (P Ca). W YNIKI BADAŃ Spośród 9 punktów7 doświadczalnych dwa reprezentują gleby brunatne wytworzone z piasków słabo gliniastych (Wierzbno, Wielichowo), jed en madę brunatną (Borusowa), jed en brunatną glebę lessową (Antopol) oraz pięć gleby wytworzone z glin. W ostatnio wymienionej grupie rodzajowej przeważają gleby ipseudobielicowe lekkie (Grabów, Topola-Błon;e, Małyszyn). Obiekt doświadczalny w Baborówku zlokalizowano na glebie brunatnej lekkiej, a w Dobrogostowie na glebie ciężkiej typu czarne ziemie. FORMY FOSFORU W GLEBACH PIASKOW YCH Brunatne gleby piaskowe z Wierzfona i Wielichowa zawierają w poziomie ornopróchnicznym około 0,l /o P 20 5 ogółem (tabl. 1). W wyniku

Tabela 1 O biekt T reatment G łębokość D epth cm P rocen t f r a k c j i o śr e d n ic y w mm % o f f r a c t i o n s in mm < 0, 0 2 0,0 0 2 Formy fosforu w glebach wytworzonych г plasku Phosphorus forms In s o i l s developed from sand P róch - n lo a % Humus % ZD - ph ln KOI ph 1 N KOI mg 0 5 w 100 g gleb y mg o f PgC >c p er 100 g o f 5 s o i l ogółem t o t a l przysw ajalny a v a ila b le Wierzbno - /K o tlin a Gorzowska/ P rocen t w 3tosunku do P ogółem P -o r g. P -A l,f e P-Ca % in r e la t io n to t o t a l P P -n ie oznaczony x P -n ot de - term lned P -p rz y sw a - jjalny P - a v a ila - b le 0-20 7 3 1,2 7 4,7 106 9,0 10 72 12 6 8 P1 102 8,7 13 72 11 4 9 102 9,1 14 71 10 5 9 125 15,5 9 71 10 10 12 21-40 6 2 0,3 3 5.0 43 1,8 6 65 26 2 4 P1 42 1,8 10 67 23 0 4 50 3,4 3 68 20 9 7 43 2,0 6 62 27 5 6 ZD - W ielichowo - /Równina K ościańsk a / 0-20 9 3 0,9 3 5,0 91 6,5 8 62 11 13 7 P1 97 9,6 10 63 12 15 10 100 1 0,4 10 65 13 13 10 111 1 5,3 10 72 12 6 14 po 21-40 12 4 0,2 4 5,9 51 4,3 9 64 20 6 8 P1 53 6,4 8 70 IQ 3 12 54 6,3 8 71 17 5 12 43 6,3 11 63 21 4 13 x - F o s fo r ogółem - / o r g. -Р + P -A l,f e + Р -С а/ i? o ta l p hosphorus c o n te n t - / o r g. -Р + P -A l,f e + P -C a/ Wpływ poziomu nawożenia P na jego zawartość w glebie 127

128 H. mdel, J. Gałczyńska zróżnicowanego 'nawożenia fosforowego nastąpiło wzbogacenie gleb w fosfor równolegle do wzrastających dawek P. Szczególnie uwidoczniło się to na polu doświadczalnym w Wielichowie, gdzie iprzyrost fosforu w obiektach P4-3 w porównaniu z P0 za okres 8 lat wynosi około 20 mg P 2O5 w przeliczeniu na 100 g gleby w 20-centymetrowej warstwie ornopróchnicznej. Gleby obiektów P0 były również wyczerpywane z fosforu, stąd wymienionej wartości nie można uznać wyłącznie za wynik wzrostu zasobności. Istotne ustalenie stopnia wzbogacenia gleby w ten składnik jest niemożliwe z powodu braku wyjściowych prób glebowych. Zmiany w zasobności gleby uwidoczniły się w warstwie 0 20 cm, co w skazywałoby na nieprzemleszczanie się fosforu nawozowego poza poziom ornopróchniczny. W ieloletnie zróżnicowanie nawożenia fosforowego w p łynęło również na poz'om fosforu przyswajalnego oznaczonego metodą Egnera-Riehma. Zwraca uwagę fakt, że pomijanie mineralnego nawożenia fosforowego nie wpłynęło radykalnie na zubożenie ilości tej formy składnika. Istotny wzrost zawartości fosforu przyswajalnego do wysokości 15 mg/100 g gleby wystąpił na obiektach nawożonych dawką 144 i 108 kg P 20 5/ha. Maksymalny przyrost zasobności wynosi dla gleby z Wierzbna 6,5, a z Wielichowa 8,8 mg P 20 5 na 100 g gleby. Uwzględniając okres prowadzenia doświadczeń można stwierdzić, że nawet przy najwyższym poziomie nawożenia średnie roczne wzbogacenie gleby w przyswajalną formę fosforu dla Wierżbna wyniosło około 0,5 mg, a dla Wielichowa 1,1 mg P 20 5/100 g. W analizowanym układzie doświadczeń nagromadzenie fosforu ogółem jest o wiele większe, co świadczy, że znaczna jego część wnoszona do gleby z nawozami przechodzi w formy nie ulegające ekstrakcji według metody Egnera-Riehma. Wyn'ki analiz w tab. 1 wskazują, że w porównaniu do obiektów kontrolnych gleby poletek intensywniej nawożonych zawierają nieco więcej fosforu *przyswajalnego w warstwie 21 40 cm. Ogólne zasoby fosforu glebowego w przeważającej części związane są w połączeniach z glinem i żelazem. Związki tego pierwiastka z wapniem i substancją organiczną stanowią ty'l!ko po około 10 /o. Wprowadzany do gleby fosfor w zróżnicowanych dawkach wchodzi proporcjonalnie w w y mienione związki. W obu badanych glebach piankowych na głębokości 21 40 cm w porównaniu do poziomu ornopróchnicznego istnieje tendencja wzrostu udziału formy fosforu związanego z wapniem. FORMY FOSFORU W GLEBACH W YTW ORZONYCH Z GLIN wierzchniowe poziomy gleb: Baborówko, Topola-Błonie, Grabów, Małyszyn wykazują skład mechaniczny piasków gliniastych, w porównaniu jednak z glebami lżejszymi z Wierzbna i Wielichowa są wyraźnie uboższe w fosfor ogółem (tab. 2). Szczególnie ubogie pod tym w zglę

W pływ poziomu naw ożenia P na jego zaw artość w glebie 129 dem są gleby Baborówka i Topoli-Błonia, w których całkowita zawartość fosforu osiąga zaledwie 50% ilości stwierdzonej dla poprzednio omówionych gleb o składzie mechanicznym piasków słabo gliniastych. Ciężka próchniczna gleba w Dobrogostowie zawiera około 130 mg P 20 5/100 g, i jest tylko nieznacznie zasobniejsza od piasków słabo gliniastych. Istnieje jednak zasadnicza różnica w pionowym rozmieszczeniu fosforu w glebach piaskowych i wytworzonych z glin; polega ona na tym, że w tych ostatnich nie w ystępuje tak duże zróżnicowanie w zawartości tego składnika na głębokości 0 20 cm oraz 21 40 cm. Wieloletnie stosowanie zróżnicowanych dawek nawozów fosforowych wpłynęło na wzrost ogólnej jego zawartości wyłącznie w poziomie 0 20 cm. We wszystkich badanych glebach już najniższa dawka w ilości 36 kg P 20 5/ha wpływała na utrzymanie zawartości fosforu ogółem na wyższym poziomie niż aktualnie na obiektach P 0. Różnice te wyjaśnić można nie wzrostem zasobności gleb poletek Pb lecz wyczerpywaniem fosforu z obiektów. Ogólny przyrost P 2O5 na glebach z wprowadzoną najwyższą dawką nawozu w stosunku do wariantu kontrolnego wynosi od kilkunastu do dwudziestu kilku m g /l00 g. W przeliczeniu na liczby względne stanowi to od ll /o dla gleb Dobrogostowa do 34% w Baborówku. Równolegle z nagromadzaniem się całkowitego fosforu w warstwie 0 20 cm daje się zaobserwować wzbogacenie gleby w przyswajalne formy tego składnika. dobnie jak w glebach piaskowych wzrost zawartości fosforu przyswajalnego jest tylko częścią uwidocznionego przyrostu dla fosforu ogółem. Na głębokości poniżej poziomu ornego nie stwierdza się wyraźnej tendencji zmian omawianych form fosforu w nawiązaniu do zastosowanej dawki. Globalna ilość P 2O5 w wierzchnich poziomach gleb wytworzonych z glin w około 50% stanowi (połączenia z glinem i żelazem. W glebach lekkich bez względu na ich przynależność typologiczną kilkanaście procent fosforu ogółem wchodzi w związki z wapniem, natomiast w glebie ciężkiej (czarna ziemia) P Ca przekracza nieco 20%. W większości analizowanych gleb fosfor połączeń organicznych waha się w przedziale od 10 do 20%. Przy przyjętej metodzie frakcjonowania fosforu glebowego znaczna jego część pozostaje niezidentyfikowana. Wyniki analiz tabeli 2 wskazują, że z wyjątkiem gleby ciężkiej dodany do gleby fosfor z nawozów wchodzi głównie w połączenia z żelazem i glinem. Formy fosforu z wapniem bez względu na wariant nawożenia rozmieszczone są w poziomie omopróchnicznym dość równomiernie. W glebach tych na głębokości 21 40 cm w porównaniu z poziomem ornopróchnicznym zaznacza się wyraźna tendencja wzrostu udziału P Ca kosztem P Al, Fe bądź jego związków nie zidentyfikowanych. Zróżnicowane nawożenie fosforem gleby ciężkiej (czarna ziemia) nie spowodowało bardziej istotnych różnic w procentowym udziale frakcji fosforu związanego z wapniem oraz z glinem i żelazem. W porównaniu do brunatnych 9 R oczniki G leboznaw cze nr 2

O biekt G łębokość P rocen t f r a k c j i o ś r e d n ic y w mm % o f f r a c t io n s ln mm Formy fosforu w glebach wytworzonych z g lin Phosphorus forms in s o i l developed from loams P róchn ic a % ph ln KC1 ph mg 0 5 w 100 g g le b y mg o f PgC >c p er 100 g o f 5 s o i l P rocen t % ln Tabela w sto su n k u do P ogółem r e la t io n to t o t a l P c o n te n t T reatment cm Depth < 0, 0 2 ^ 0,0 0 2 Humus 1 К KCl ogółem przysw ajalny P - n ie oznaczony x j a ln y P -p rzysw a- % t o t a l a v a ila b le P -o r g. P -A l,f e P-Ca P -n o t determ P - a v a ila - ined b le 1 2 3 4 3 6 7 ё Ö 10 "IT" ' 12 15 " ZD - Baborówko /P o j e z ie r z e P o z n a ń sk ie / po 0-20 15 5 1,1 6 6,5 54 6,2 15 53 22 10 12 P1 62 8,6 10 52 18 20 14 70 1 3,2 10 57 19 14 19 P4-3 72 1 2,9 8 56 18 19 18 21-40 20 9 0,5 1 6,0 42 2,5 4 50 28 18 6 P1 42 3,9 6 52 28 15 9 38 2,9 7 47 30 15 8 P4*3 45 3,3 5 48 28 19 7 ZD - T opola -B łon ie /Równina Ł ow icko -B łońska / 130 H. ndel, J. Gałczyńska po 0-20 15 6 1.14 5,8 57 7,8 21 55 19 4 14 P1 64 1 0,0 15 58 18 9 15 66 1 1,2 13 60 18 9 17 P*-3 74 1 5,4 14 64 17 5 21 21-40 29 18 0,3 0 5,1 47 1.4 24 36 25 16 3 P1 37 0,8 20 34 30 16 2 46 3,3 14 47 26 13 7 P4-3 37 2,3 15 46 30 9 6

c.d. tabeli 2 1 2 3 4 * 6 7 1.. _8. 1 9 1 10 11 12 13 ZD - Grabów /R ów nina Radomska/ 0-20 17 4 1,58 6,0 75 5,1 17 53 12 13 7 P1 77 7,8 12 57 13 17 10 82 1 2,5 12 56 15 17 15 89 14,0 15 6 i 12 12 16 21-40 18 5 0,3 2 5,3 47 2,5 8 63 25 4 5 P1 53 5,9 9 68 18 5 11 50 3,4 11 66 18 5 7 P4-3 41 2,4 11 58 29 2 6 ZD - M ałyszyn /K o tlin a Gorzowska/ po 0-20 17 5 1,11 6,2 74 6,4 l i 49 14 26 9 P1 83 3,2 10 52 13 26 10 92 1 1,3 11 53 13 23 12 P4-3 98 1 5,0 8 52 14 26 15 21-40 18 5 0,3 4 5,4 52 4,0 12 55 18 15 8 PX 47 2,5 9 57 17 17 5 56 3,2 7 56 16 21 6 52 4,2 9 56 18 17 8 ZD - Dobrogostów /Równina W rocławska/ po 0-20 37 13 2,22 6,6 128 27,9 13 47 22 17 22 P1 142 3 4,0 11 42 24 23 24 131 3 1,0 12 53 24 11 24 P4-3 142 3 2,6 13 46 22 19 23 21-40 39 13 1,5 0 6,7 97 9,3 14 42 18 26 10 P1 94 8,1 15 40 17 27 9 92 6,5 10 33 16 35 7 93 1 2,4 14 46 19 21 13 Wpływ.poziomu nawożenia P na jego zawartość w glebie x - F o sfo r ogółem -,' P-orge + P -A ljfe + P -C a/ T otal phosphorus con ten t - /-D-o rg. + Р- A l,fe + P-Ca/

132 H. ndel, J. G ałczyńska i pseudobielicowych gleb lekkich wytworzonych z glin w poziomie ornopróchnicznym tej gleby stwierdza się w yższy udział form fosforu zw iązanego z wapniem. Przyczynę tego zróżnicowania należy wiązać prawdopodobnie nie tyle z obojętnym odczynem gleby ciężkiej, i'le przede wszystkim z dużą zawartością substancji organicznej chela tu jącej jony żelaza i glinu. Przy analogicznym bowiem odczynie gleby na głębokości 21 40 cm, gdzie maleje zawartość próchnicy, udział form P Ca jest znicznie niższy. FORMY FOSFORU W GLEBIE W YTW ORZONEJ Z LESSU Brunatna gleba lessowa w Antopolu zawiera w poziomie akumulacyjnym około 100 mg całkowitego 0 5/100 g, co pod tym względem stawia ją na równi z badanymi piaskami słabo gliniastymi, a ponad glebami lekkimi wytworzonymi z glin (tab. 3). Analogiczną do poz;omu ornopróchnicznego całkowitą zawartość fosforu wykazują również poziomy głębsze. Na przykładzie tego obiektu nie można stwierdzić wyraźnego gromadzenia się fosforu w glebie równolegle do wzrastającej dawki nawozu. Wprawdzie gleba obiektu P4-3 w porównaniu do jest zasobniejsza o około 5 mg 0 5/100 g w przeliczeniu na fosfor ogółem, jak też i jego formy przyswajalne, trudny do wyjaśnienia jest jednak fakt największego wzrostu zasobności na obiekcie P 2. Duża zasobność głębszych warstw wskazuje na możliwość przemieszczania się w głąb połączeń fosforowych. Argumentem przemawiającym za tym może być to, że przy tak dużej ilości przyswajalnych form fosforu glebowe centra sorpcyjne w stosunku do tego pierwiastka są wysycone, co sprzyja zwiększonej ruchliwości jonów fosforanowych. Brak jest w tym zakresie innych dowodów, zwłaszcza że użyta do doświadczenia gleba ze w zględu na dużą wyjściową zasobność w fosfor oraz alkaliczny odczyn nie jest reprezentatywna dla ogółu brunatnych gleb lessowych. W glebie tej podobnie jak w gliniastej ciężkiej około jedna czwarta część fosforu ogółem związana jest w połączeniach z wapniem, a 50 /o z żelazem i glinem. Na głębokości 21 40 cm wyraźnie wzrasta ilość P Al, Fe. FORMY FOSFORU W M ADZIE Badana brunatna gleba madowa o składzie mechanicznym utworu pyłowego na całej głębokości profilu, zawiera w poziomie akum ulacyjnym około 0,12% P 20 5 ogółem (tab. 3). Najwyższa dawka nawozów fosforowych wzbogaciła glebę poziomu ornopróchnicznego o 10 /o 0 5. Na uwagę zasługuje fakt, że jedynie dla tej gleby stwierdzono wyraźne gromadzenie się fosforu ogółem proporcjonalnie do wysokości dawki także i na głębokości 21 40 cm. Również charakterystyczną cechą tej gleby

O b iekt G łębokość Depth om Formy fosforu w g leb ie wytworzonej z lessu i w madzie Phosphorus forms in s o il developed from lo e ss and in a llu v ia l s o il Procent f r a k c j i o ś r e d n ic y vt mm % o f f r a c t i o n s in mm с 0,02 ^ 10,002 T reatment Próchn ic a % Humus % ph ln KCl mg 5 w 100 g g le b y mg o f PgOjj per 100 g ph o f s o i l 1 N KCl ogółem p rze swaja ln y t o t a l a v a ila b le ZD - A ntopol /P łaskow yż N ałęczow sk i/ P rocen t w sto su n k u do P ogółem P -o r g. P -A l,f e P-Ca % in r e la t io n to t o t a l P c o n te n t P - n ie ozn a czony x P -n o t determ ined T a b e l a 3 0-20 34 8 1,40 7,2 109 1 5,2 11 45 26 17 14 P1 114 1 7,9 10 47 26 17 16 P 2 118 2 4,0 9 51 24 15 20 114 2 0,0 10 51 25 14 18 P -przysw a- ja ln y P -a v a lla b le 21-40 37 12 0,3 4 7,0 104 1 7,0 5 65 29 1 16 P1 109 1 6,8 7 59 27 7 15 115 1 6,7 7 62 27 3 14 104 17,8 6 64 28 2 17 ZD - Borusowa, /D o lin a W isły / 0-20 33 14 1,6 2 7,2 116 4,8 11 14 49 26 4 P1 123 7,6 13 16 47 24 6 123 1 1,1 8 22 48 22 9 127 1 3,0 8 25 46 20 11 po 21-40 22 14 1,3 9 7,5 111 3,9 8 15 51 26 4 P1 114 5p7 7 21 49 22 5 120 7,3 8 17 48 27 6. 123 7,9 8 20 48 25 6 Wpływ poziomu nawożenia P na jego zawartość w glebie x - F o s fo r ogółem /Р-org. + P -A l,f e + p- с а / T o ta l phosphorus co n te n t - / F-org, + P -A l,e e + P -C a/ oo

134 H. ndel, J. G ałczyńska jest przewaga związków P Ca nad pozostałymi frakcjami tego pierwiastka. Procentowy udział połączeń fosforu z wapniem osiąga prawie wartość 50%, podczas gdy frakcje P Al, Fe w większości mieszczą się w przedziale 15 20%. Około 25% fosforu gleby madowej nie daje się zidentyfikować przyjętą metodą frakcjonowania. Z gleby tej podobnie zresztą jak i z poprzednio omówionych wydzielono małą ilość fosforu organicznego. Należy sądzić, że ta frakcja fosforu kryje się również w niezidentyfikowanych trudno hydrolizujących połączeniach organiczno-mineralnych. Proporcjonalnie do wzrostu zawrartości fosforu ogółem stwierdza się wyraźne nagromadzenie jego form oznaczonych metodą Egnera-Riehma. DYSKUSJA Okres prowadzenia doświadczeń wynoszący w większości lub przekraczający 10 lat jest dostatecznie długi do etapowego podsumowania wpływu zróżnicowanego nawożenia fosforowego na poziom i formy tego składnika w glebach. Analizując dane zestawione w tab. 4 należy stw ierdzić, że na obiektach P 0, gdzie wprowadzono tylko niewielką ilość fosforu w postaci obornika, rośliny pobrały w zależności od miejsca i czasu trwania doświadczenia od 124 do 611 kg P^Os/ha z dawnych rezerw glebowych. Przy uwzględnieniu 20-centymetrowej warstwy gleby powinno to wpłynąć na ich zubożenie od około 4 do 20 mg P 20 5/100 g. Już najniższa dawka fosforu w ilości 36 kg, nie licząc obornika w doświadczeniach na glebach piaskowych i wytworzonych z glin, ze znacznym nadmiarem równoważyła pobranie tego składnika z plonem. Tylko na glebie lessowej i madzie pobranie było wyższe od ilości P wniesionego z nawozem. W obiektach z najwyższą dawką fosforu w zależności od okresu trwania doświadczenia wniesiono do gleby od 1314 do 1899 kg P 2O5. branie fosforu z plonami roślin jest tu ograniczane nie tylko okresem, lecz głównie intensywnością zmianowań. Wynosiło ono co najwyżej 50% ilości wprowadzonej z nawozami. Wynikająca z bilansu różnica fosforu pozostającego w glebie w zależności od podanych czynników stanowi pokaźną ilość od około 700 do 1300 kg P 205/ha. Ilości te powinny spowodować wzbogacenie 20-entymetrowej w arstw y gleby cd dwudziestu kilku do 44 mg O5/IOg. W przeprowadzonych badaniach z powodu braku odniesienia do prób wyjściowych wzrost zasobności rozpatrywano na tle obiektów nie nawożonych, gdzie nastąpiło wyczerpanie fosforu z dawnych rezerw. W takim ujęciu różnice w zawartości fosforu między obiektem kontrolnym a wariantami nawożonymi należałoby traktować odpowiednio niżej. Szczegółowe wyniki opracowania świadczą, że dla większości gleb w poziomie orncpróchnicznym nastąpiło wyraźne wzbogacenie w fosfor,

W pływ poziomu naw ożenia P na jego zaw artość w glebie 135 proporcjonalnie do zastosowanej dawki nawozów. Spostrzeżenia te dotyczą szczególnie gleb lekkich wytworzonych z piasku. Ustalony doświadczalnie wzrost zasobności gleb nie osiąga jednak hipotetycznie założonego poziomu, na co może się składać w iele przyczyn. Jedną z zasadniczych jest to, że wprowadzany do gleby fosfor wskutek uprawy rozpraszany jest do głębokości poziomu ornego osiągającego często miąższość ponad 20 cm. Należy iprzy tym wyjaśnić, że w metodyce podano sposób pobrania prób na określonej głębokości, co jest całkowicie zgodne tylko dla poziomu 0 20 cm. branie prób z drugiej głębokości napotyka w praktyce na trudności, bowiem w przypadku gleb o większej miąższości warstwy ornopróchnicznej dokładne odmierzenie powodować może łączenie materiału glebowego dwóch poziomów. Aby tego uniknąć, dla gleb brunatnych i pseudobielicowych próby z podglebia pobierane były z poziomów podpróchniczych zalegających niekiedy poniżej 21 cm. Przy założeniu całkowitej poprawności techniki prowadzenia dośw:adczeń przez tak długi okres inną niekiedy przyczyną braku w pełni logicznych prawidłowości spodziewanych zmian w gromadzeniu fosforu są trudności metodyczne z pobraniem średnich prób w pełni reprezentatywnych dla danych obiektów. Stąd też analizę uzyskanych wyników badań traktowano jako szukanie ogólnego kierunku zmian. W syntetycznym ujęciu bilansu fosforu (tab. 4) uwzględniono jedynie miąższość 0 20 cm, głównie dlatego, że z wyjątkiem gleby madowej nie stwierdzono wyraźnego w pływ u nawożenia na poziom fosforu w warstwie 21 40 cm. Fakt ten n ;e wyklucza możliwości przemieszczania się tego składnika w głąb profilu, uzyskane bowiem w badaniach nadwyżki fosforu tylko w pewnym stopniu rekompensują teoretycznie wyliczony z bilansu wzrost zasobności gleb. Uwzględniając przedstawione zastrzeżenia należy stwierdzić, że dla większości badanych gleb część fosforu wprowadzana do gleby nie została odnaleziona do głębokości 20 cm. Wraz z ustalonym wzrostem fosforu ogółem idzie w parze wzbogacenie gleb w przyswajalne jego formy. Wprawdzie różnice między obiektami dla tych frakcji fosforu są proporcjonalnie niższe niż przy P ogółem, jednak w oparciu o uzyskane dane można stwierdzić, że metoda Egnera-Riehma jest w pełni przydatna do śledzenia zmian zasobności gleb w przyswajalny fosfor. Ocena ta nie jest zresztą odosobniona, ustalenia bowiem innych autorów zajmujących się zbliżoną problematyką badań prowadzą do podobnych wniosków [2, 5]. Największy udział w całkowitej zawartości fosforu w badanych glebach wytworzonych z piasków i glin stanowią połączenia fosforu z glinem i żelazem (od około 50 /o w glinie ciężkiej do ponad 70% w glebach piaskowych). Zupełnie odmiennie kształtuje się proporcja badanych form fosforu w gleb:e madowej, gdzie ilość związków P Al, Fe spada do około 20%, a zdecydowaną przewagę zajmują frakcje P Ca. Fakt ten trudny jest

Zakład doświadczalny Experimental Station B ilans fosforu w glebach poletek doświadczalnych - Phosphorus balance in s o ils o f experim ental p lo ts Obiekt Treatment Okres doświadczalny w latach Period of experiments in years Łączna ilość Р20з w kg/ha Total amount of 0^ in kg/ha wniesiona z nawozami brought into soil with fertilizers pobrana przez rośliny^*-* taken up by plants Wzrost /+/ lub ubytek /-/ fosforu w glebie* Increase /+/ or decrease /-/ of phosphorus in eoil kg 0^/ha mg O5/IOO w warstwie 0-20 cm mg PpOc/lOO in 0-20 cm layer T a b e l a 4 Rzeczywiety wzrost /+/ lub spadek /-/ O5 ogółem mg/100 g gleby w stosunku do obiektu P0 7wg danych tab. 1,2,3/ Actual increase /+/ or decrease А/ of total Pj>0e content in mg/100 g soil in relation to P0 treatment /according to Tablas 1, 2, 3/ ' ' 1 3 4 3 " ' "5 "? é Wierzbno 11 210xx 334-124 - 4,1 606 P1 355 + 251 + 8,4-4 Wielichowo Baborówko 1963-1973 1002 379 + 623 + 20,8-4 P4-3 1686 366 + 1320 + 44,0 + 19 P1 8 IS5 293-128 - 4,3 489 329 + 160 + 5,3 + 6 1965-1973 813 329 484 + 16,1 + 9 P4-3 po P1 1353 334 + 1019 + 34,0 + 20 12 120 491-371 - 12,4 552 574-22 - 0,7 + 8 1962-1973 984 661 + 323 + 10,8 + 16 P4-3 1740 684 + 1056 + 35,2 + 18 136 H. ndel, J. Gałczyńska Topola - Błonie 9 210 399-189 - 6,3 P1 534 406 + 128 + 4,3 + 7 1965-1973 858 438 + 420 + 14,0 + 9 P4-3 1398 449 + 949 + 31,6 + 17

c.d. t a b e li 4 Grybów 10 1 964-1973 44-3 Małyszyć 12 1962-1973 T)obrO 0 8 tów 1965-1973 4-3 Antopol 1064-1973 4-3 Borueowa 1964-1973 4-3 225 585 945 1593 243 675 1107 1899 90 414 738 1314 90 450 810 1458 120 480 84C 1452 409 461 478 488 538 566 596 716 398 404 406 426 701 686 717 745 547 621 611 714-184 + 124 + 467 + 1105-295 + 109 + 511 + 1183-308 + 10 + 332 + 888 611-236 + 93 + 713 427 141 229 738-6,1 + 4,1 + 15,6 + 36,8 9,8 3,6 17,0 39,4 10,3 0,3 11.1 29,6-20,4-7,9 + 3,1 + 23,8 14,2 4,7 7,6 24,6 2 7 14 + 9 + 18 + 24 14 3 14 7 7 11 Wpływ poziomu nawożenia P na jego zawartość w glebie XX XXX ryyliczenia. teoretyczne Theoretic calculations Fosfor wniesiony w postaci obornika Phosphorus brought into soil with manure /FYM/ Według danych vy.boguszewskie go i S.Soska /3, 4/ According to data given by W.Boguszewski and S.Gosek /3, 4/ oo -3

138 H. ndel, J. G ałczyńska do wyjaśnienia na podstawie uzyskanych wyników badań. Nie można tego wiązać z alkalicznym odczynem gleby madowej, nie wykazujące bowiem również kwaśnej reakcji gleby lessowa oraz ciężka wytworzona z gliny zawierają przewagę form fosforu związanego z glinem i żelazem. Wszystkie badane gleby wykazują niewielką ilość fosforu organicznego. równując otrzymane dane z wynikami zawartości fosforu organicznego oznaczonego innymi metodami można przypuszczać, że są one za niskie. Uzyskane wartości organicznych form fosforu powinny być prawdopodobnie podwyższone o zawartość niezidentyfikowanych frakcji fosforu tkwiących w trudno hydrolizujących połączeniach. WNIOSKI 1. Wieloletnie stosowanie zróżnicowanych dawek nawozów fosforowych wpłynęło na wzbogacenie gleb w fosfor ogółem odpowiednia do poziomu wprowadzonego składnika. Różnice w e wzroście zasobności m iędzy badanymi rodzajami gleb są dość znaczne i kształtują się w przedziale 4 34% w stosunku do ilości P w glebach poletek kontrolnych. Wpływ nawożenia fosforem na poziom tego składnika w większości badanych gleb stwierdzono tylko w warstwie ornopróchnicznej. 2. Równolegle do zmian ogólnej' zawartości fosforu w glebach kształtowała s'ę ich zasobność w przyswajalne formy tego składnika oznaczone metodą Engera-Riehma. Należy jednak zaznaczyć, że różnice między poszczególnymi obiektami są tu odpowiednio niższe. 3. Udział fosforu organicznego i jego form mineralnych w glebach nawożonych superfosfatem kształtuje się na takim samym poziomie jak w glebie nie nawożonej. W glebach wytworzonych z piasków i glin plejstoceńskich udział frakcji fosforu związanego z glinem i żelazem przekracza 50% P ogółem, zaś zawartość związków tego pierwiastka z wapniem mieści się najczęściej w granicach 10 20%. Jedynie w madzie występuje przewaga form fosforu związanego z wapniem. 4. Na podstawie bilansu fosforu za okres prowadzenia doświadczeń stwierdzono, że znaczna część fosforu nawozowego wprowadzona do gleby nie została odnaleziona w poziomach na głębokości do 20 cm. LITERATURA [1] Adamus M. i inni: Zm iany zasobności gleb pod w pływ em nawożenia w św ietle w ieloletnich doświadczeń IUNG. S(17) Puław y 1972, 28 38. [2] Bergmann W., Witter В.: Die W irkung der Phosphorsäure in statischen P -Steigerungsversuchen und der Verbleib der Restphosphorsäure im Boden. A. T haer-a rchiv 9/10, 1965, 901 920. [3] Boguszewski W., Go sek S., Grześkie wicz H.: W yniki doświadczeń z wysokimi daw kam i fosforu i potasu w Zakładach Doświadczalnych IUNG. Cz. I. Pam. puł. 1971, 42, 55 78.

W pływ poziomu naw ożenia P na jego zaw artość w glebie 139 [4] Boguszewski W., G o s e к S.: W yniki doświadczeń z wysokim i daw kam i fosforu i potasu w Zakładach Doświadczalnych IUNG. Cz. III. Pam. puł. (w druku). [5] Boguszewski W., Gosek S.: Rezerwy glöbowe fosforu w ykorzystanego przez rośliny a zawartość fosforu przysw ajalnego według Egnera-Riehm a. Pr. nauk. A. Ekon. Wrocł. 1974, nr 58(80) Chemia, 69 80. [6] Czuba R., Gaszek K., Włodarczyk Z.: A ktualny bilans fosforu w rolnictw ie. Pr. nauk. A. Ekon. Wrocł. 1974, n r 58(80) Chemia, 61 67. [7] D e 1 с z e w a-w a 1 e w a D., Moskal S.: W pływ długoletniego zróżnicowanego nawożenia na zawartość różnych fosforanów w glebie. Rocz. glebozn. 18, 1968, 2, 523 533. [8] K u r m i e s B.: Zur F raktionierung der Bodenphosphate. Die Phosphorsäure 29, 1972, 2/3, 118 '149. [9] Moskal S.: Przem iany nawozów fosforowych w glebie. Pr. nauk. Instytutu Technologii Nieorganicznej i Nawozów M ineralnych. Wrocł. 1972, n r 4, K onferencja nr 1, 49 51. [10] Moskal S., Petrovic M.: W hat happens to the phosphorus from superphosphate in the soil not absorbed by plants as established on the basis of field experim ents carried on for m any years. Rocz. glebozn. 14, 1964, dod., 81 89. [11] Szczurek J.: W pływ wieloletniego nawożenia na zawartość związków fosforowych w glebie pod m onokulturą żyta i ziemniaków. Rocz. glebozn. 24, 1973, 2, 429 465. Г. ПОНДЕЛЬ, Я. ГАЛЧИНЬСКА ВЛИЯНИЕ УРОВНЯ ФОСФОРНОГО УДОБРЕНИЯ НА СОДЕРЖ АНИЕ РА ЗН Ы Х ФОРМ. ФОСФОРА В ПОЧВЕ Отделение химии почв и удобрений, Институт агротехники, удобрения и почвоведения, П улавы Резюме Целью работы было исследование влияния многолетнего количества д и ф ф е ренцированного удобрения фосфором на содержание форм ф осф ора в н ескольких видах почвы О пытных станций размещ енных в разны х почвенно-клим а тических районах. В схеме опыта приняли во внимание 4 варианта: Р 0, Р х, Р 2, Р 4-з (Pi = 36 кг Р 205/га). Констатировано, что многолетнее диф ференцированное удобрение ф осф о ром повлияло на обогащение почв общим фосфором, соответственно уровню введенного удобрения. Разницы в степени обогащения исследованных видов почв значительные и колебаются в пределе 4-34% по отношению к количеству ф осфора в почвах контрольных участков. Для большинства почв, влияние удобрения фосфором па уровень этого компонента в почве, обнаруживается только в пахотно-гумусном слое. П араллельно изменениям содерж ания валового фосфора, меняется содержание его усваиваемых форм по методу Эгнера- Рима. В почвах обогащенных фосфором удобрений, констатировано приблизительное такое ж е участие его органических и минеральных форм к ак в контрольной почве без удобрения. В почвах образованных из песков и плейстоценских суглинков, участие ф ракции Р Al, Fe превыш ает 50% валового фосфора, содержание ж е соеди

140 H. ndel, J. G ałczyńska нений P Ca колеблется чащ е всего в пределах 10-20%. Только в аллю ви альной почве имеет место количественное преобладание форм Р Са. На основании проведенного баланса фосф ора за период ведения опытов констатировано, что значительной части ф осфора введенного с удобрениями не можно найти в почве на глубине до 2 0 см. H. PO NDEL, J. GAŁCZYŃSKA PHOSPHORUS FERTILIZATION EFFECT ON THE CONTENT OF VARIOUS PHOSPHORUS FORMS IN SOIL D epartm ent of Soil Chem istry and P lants Fertilization Institute of Soil Science and Cultivation of Plants, Puław y Summary The aim of the w ork w as to investigate an effect of the m any-year q u an titatively differentiated phosphorus fertilization on the content of phosphorus form s in several soil kinds of experim ental stations situated in regions w ith different soil and climate conditions. The respective experim ent com prised four treatm ents, viz.:, Pi, P 2>P 4-3 (P i=36 kg of P 2O5 per hectare). It has been proved th at the differentiated m any-year fertilization resulted in an enrichm ent of soils in total phosphorus in relation to the phosphorus fertilization level. Differences in the phosphorus content increase between the soil kinds investigated were quite considerable, varying w ithin 4 34% in relation to the phosphorus am ount in soil of control plots. In most soils the phosphorus fertilization effect on the phosphorus level in soil was found in the arable layer only. P arallelly w ith the total phosphorus content changes the am ount of available phosphorus forms determ ined after Egner-Riehm was form ing. In soils enriched in phosphorus by the fertilization w ith this elem ent a sim ilar content of its organic and m ineral form s in relation to unfertilized control w ere found. In soils developed from sands and Pleistocenic loams the Р -Al, Fe fraction content was higher more th an 50% of the total P content, w hile the content of P Ca compounds m aintained usually w ithin the lim its of 10 20%. Only in alluvial soil a predom inance of P Ca form s was observed. The set up balance of phosphorus for the period of the experim ent allowed to state that a considerable part of the fertilizer phosphorus brought in w ith fertilization, w as not contained in soil at the depth to 2 0 cm. D oc. d r H e n ryk ndel In stytu t U praw y, Nawożenia i Gleboznawstwa P uław y