Reklasyfikacja działów 502/504 Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej i problemy z tym związane.

Agnieszka Jancewicz Oddział Opracowania Druków Zwartych Biblioteki Politechniki Białostockiej ajarm@pb.bialystok.pl Reklasyfikacja działów 502/504 Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej i problemy z tym związane. Do opracowania rzeczowego zbiorów Biblioteki Politechniki Białostockiej od początku istnienia służy Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Uważamy bowiem, że klasyfikacja ta, to proste, czytelne a zarazem precyzyjne rozwiązanie. Sprawdza się szczególnie przy opracowywaniu księgozbioru naukowego, gdyż pozwala jednoznacznie przypisać daną pozycję do odpowiedniego działu tematycznego. Jak wiadomo, hasło w tablicach UKD składa się z symbolu wyrażonego cyframi i jego odpowiednika słownego. Bibliotekarze Biblioteki Politechniki Białostockiej postanowili większą uwagę skupić na odpowiednikach słownych tworzących indeks. Z naszych obserwacji wynikało bowiem, że Czytelnicy zazwyczaj nie znają symboli, natomiast chętnie posługują się indeksem przedmiotowym. Indeks przedmiotowy jest kluczem do tablic UKD, bez którego korzystanie z nich byłoby bardzo utrudnione. Przyjęty przez nas format MARC21 uzupełniony zostało o dodatkowe pole UKD w rekordzie bibliograficznym. Podpole a to miejsce dla symboli wyrażonych cyframi natomiast podpole h to odpowiedniki słowne. Do rekordu bibliograficznego pobierany jest symbol UKD z kartoteki haseł wzorcowych UKD. 1

Rekord symbolu UKD w kartotece haseł wzorcowych KHW UKD W polu 153 mamy podpole a to miejsce dla symboli wyrażonych cyframi natomiast podpole h to odpowiedniki słowne. Pole 453 jest miejscem na odsyłacze (terminy odrzucone). Odsyłacze są to hasła zaczerpnięte z Indeksu Przedmiotowego UKD. Tymi też hasłami mogą się swobodnie posługiwać czytelnicy w przeszukiwaniu bazy. I tak np. wpisujemy słowo rekultywacja lub symbol 502.174 a znajdziemy dokładnie te same książki. 2

Wyszukiwanie wg. UKD (stosując symbol słowny) w katalogu online. Wynik wyszukiwania wg. UKD w katalogu online. 3

Wyszukiwanie wg. UKD (stosując symbol cyfrowy) w katalogu online. 4

Rekordy symboli UKD w kartotece haseł wzorcowych posiadają też pole 553. Tam zamieszczamy odsyłacze związane, które sugerują czytelnikowi tematy powiązane z poszukiwanym przez niego zagadnieniem. Rekord symbolu UKD w kartotece haseł wzorcowych UKD z widocznym polem 553. 5

Przeglądanie kartoteki UKD w katalogu online. Rekord wybranego hasła wzorcowego UKD w katalogu. 6

Ponieważ widzimy, iż UKD jest wspaniałym językiem informacyjnowyszukiwawczym, staramy się dbać również o to, by mieć w naszej bazie KHW jak najbardziej aktualne symbole UKD. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna jest źródłem, które ciągle się rozwija i zmienia, dostosowując do zmian we współczesnej nauce. Można zapoznawać się z nimi pod adresem internetowym Consorcjum ds. UKD: http://www.udcc.org/cancellations.htm. Ogłaszane są jako elektroniczna wersja rocznika Extensions and Corrections to the UDC. Wiele zmian w naszej bazie wprowadzałyśmy jeszcze przed wydaniem kolejnej, polskiej wersji tablic UKD, która to ukazała się pod koniec ubiegłego roku. Tak stało się z działem 2 Religia, który uległ całkowitej rewizji oraz 65.01 z dalszą rozbudową, który został zlikwidowany, jak czytamy w nowym wydaniu tablic. W zamian za 65.01 wprowadziłyśmy nowy dział 005 Zarządzanie. To były największe zmiany z ostatnio wprowadzanych. Po ukazaniu się nowych tablic, podjęłyśmy decyzję o rozpoczęciu reklasyfikacji w działach 502/504. Oczywiste było, iż skrócone wydanie tablic, przeznaczonych dla bieżącej bibliografii narodowej i bibliotek publicznych, będzie niewystarczające naszym potrzebom. Aby nie wprowadzić szumu informacyjnego konieczne było utrzymanie szczegółowej rozbudowy działów. Tak więc tablice stały się jakby podstawą do prowadzenia prac, natomiast szerszą rozbudowę odszukiwałyśmy na stronach internetowych Consorcjum. Pomocna też okazała się baza Biblioteki Narodowej Republiki Czeskiej, widoczna pod adresem internetowym http://aip.nkp.cz/mdt/. Baza UKD Biblioteki Narodowej Republiki Czeskiej. 7

Przedstawiam zmiany symboli UKD, jakie wprowadzono do pliku wzorcowego klasyfikacji (MRF Master Reference File) zawarte w nowym polskim wydaniu tablic oraz trudności z tym związane. Dodatkowo zaprezentuję działy bardziej szczegółowe, zaczerpnięte ze stron Consorcjum oraz biblioteki czeskiej, przetłumaczone przez pracowników Biblioteki Politechniki Białostockiej. Wykreślone zostały działy 50 Zagadnienia ogólne nauk matematycznoprzyrodniczych oraz 501 Zagadnienia ogólne nauk ścisłych i przyrodniczych. Dodano natomiast dział 502/504 Nauka o środowisku. Zachowanie zasobów naturalnych. Ochrona środowiska. Nastąpił dość przejrzysty podział na działy 502 Nauka o środowisku. Ochrona środowiska oraz 504 Zagrożenia środowiska. Poprzednio działy 502 Przyroda (ogólnie). Badanie i ochrona przyrody i 504 Nauka o środowisku, miały dość płynną granicę. Nie zawsze wiadomo było do którego z tych dwóch działów zakwalifikować książkę. W tablicach z 1997 roku można było wyczytać wskazówkę o tym, iż zagadnienia należące jednocześnie do 502 i do 504 klasyfikuje się do 504. Nie zawsze jednak było to wystarczające. Często miałam w rękach książkę zawierającą wiadomości o ochronie, zanieczyszczeniach środowiska, czyli powinna się znaleźć w 504, lecz jednocześnie odnajdywałam szeroko rozbudowany rozdział, który aż prosił się o uwzględnienie w klasyfikacji a pasował do niego idealnie któryś z działów 502. W rekordzie książki znajdywały się więc oba działy aby nie utracić wysokiej szczegółowości w opracowywaniu książek. Oto kolejne działy ulegające zmianom. 502.2 Badania i obserwacja przyrody, został wykreślony a ze zmian i uzupełnień wydawanych przez Konsorcjum wiemy, iż książki należy klasyfikować do działu 57.081.1 Badania terenowe. Obserwacja i rejestrowanie przyrody w stanie dzikim. Wydaje się, że również do tego działu należy klasyfikować książki z dawnego 502.7 Zachowanie i ochrona przyrody w stanie dzikim. Przeglądając rekordy często jednak dodawałam również działy 502.17 Ochrona środowiska w ogólności oraz 504.61 Szkodliwe wpływy działalności ludzkiej na środowisko. 502.3 Przyroda a społeczeństwo. Ochrona przyrody ogólnie, również został wykreślony a zastępuje go obecnie 502.1 Środowisko a społeczeństwo. Wzajemne oddziaływanie. 502.33 Związek planowania i rozwoju z przyrodą, to obecnie dział 502.15. 8

502.34 Społeczne, administracyjne i prawne przedsięwzięcia związane z ochroną przyrody, łącznie z działem 504.03 Społeczne i ekonomiczne aspekty działalności człowieka w zakresie ochrony środowiska (ekologia społeczna), teraz są jednym działem 502.14 Społeczne i ekonomiczne aspekty działalności człowieka w zakresie ochrony środowiska (ekologia społeczna). W nowym, polskim wydaniu tablic UKD, istnieje dział 502.13/.14 Społeczne, administracyjne i prawne aspekty ochrony środowiska (ekologia społeczna). Ekorozwój. Rozwój zrównoważony. Jest on zbyt ogólny, jak na potrzeby naszej biblioteki. Tak wiec został rozbity na 502.14, wspomniany powyżej oraz 502.13 Zarządzanie ochroną przyrody. Tu zaistniały książki z dawnego działu 502.35, o tym samym brzmieniu. Dodatkowo utworzone zostały też działy 502.131 Ekorozwój, bardzo potrzebny przy naszym księgozbiorze; 502.131.1 Rozwój zrównoważony, dawniej posiłkowałyśmy się często, istniejącym nadal działem 330.336 Zrównoważony wzrost gospodarczy. Nie zawsze jednak było to do końca trafione rozwiązanie. 502.36 Naukowe i techniczne działanie związane z ochroną przyrody. Książki z tego działu zostały rozdzielone na dwa nowe działy czyli 502.171 Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych, oraz 502.174 Rekultywacja. Renaturyzacja. Technologie czyste, bezodpadowe, powstały z dawnego 502.654 Ochrona gleby i podglebia: rekultywacja i ulepszenie 502.4 Rezerwaty przyrody, dział ten zlikwidowano a materiały w nim będące znalazły swoje miejsce w nowym dziale 913(1-751.1):502.5. Rezerwaty geologiczne, geograficzne, krajobrazowe. Regiony chronione. Powstał on ze starego 502.62, o tym samym brzmieniu. 502.5 Kompleksy przyrodnicze jako całość: równowaga, niebezpieczeństwa, szkody, zagrożenia, zmienia się na 502.2 Środowisko jako całość. 502.55 Niebezpieczeństwa zanieczyszczenia/skażenia lub uszkodzenia przyrody oraz ochrona przed nimi, dział został zlikwidowany, natomiast książki rozdzielone na różne działy z obecnego 504.W dużej części trafiły do 504.5 Szkody spowodowane substancjami szkodliwymi, trującymi. Zanieczyszczenia. Był to dział, z którym miałam więc dużo pracy. Należało wejść do każdego rekordu książki i ręcznie zmienić klasyfikację. Dobrą stroną takiej operacji, jest możliwość uszczegółowienia klasyfikacji niektórych książek, wprowadzonych do systemu, gdy kartoteka KHW była jeszcze mało rozbudowana. 502.56 Zagrożenia/uszkodzenia przyrody (inne niż zanieczyszczenie) powodowane przez rolnictwo lub przemysł, książki z tego działu, zostały rozdzielone do nowych działów 504.61:66/69 Szkody spowodowane przez przemysł oraz 504.61:63 Szkody spowodowane przez rolnictwo. Oczywiste 9

jest więc, że i w tym przypadku trzeba było ręcznie dokonać zmian w każdym rekordzie książki. 502.58 Uszkodzenia przyrody z przyczyn naturalnych, kataklizmy, to obecnie dział 504.4 Szkody spowodowane przez czynniki naturalne. Katastrofy naturalne. Zagrożenia naturalne 502.6 Ochrona krajobrazu. Rezerwaty geologiczne, geograficzne, krajobrazowe. Regiony chronione. Parki narodowe. Parki krajobrazowe. Dział został radykalnie zmieniony. Książki dotyczące zagadnień związanych z krajobrazem, trafiły do działu 502.5 Powierzchnia Ziemi. Krajobraz. Również dawny dział 504.54 Krajobraz. Ekologia krajobrazu, został tu przeniesiony. Literaturę na temat rezerwatów, parków, regionów chronionych zaliczamy do działów: 913(1-751.1):502.5 Rezerwaty geologiczne, geograficzne, krajobrazowe. Regiony chronione wspominany już wcześniej. Pozostałe książki z działu 502.6 trafiły do poniższych działów: 913(1-751.2):502.5 Parki narodowe; 913(1-751.4):502.5 Parki krajobrazowe. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że poszczególne parki narodowe oraz kompleksy leśne mające nazwy własne posiadają w naszej bazie osobne symbole z A / Z. I tak np.: 913(438.152-751.2)Białowieski:502.5 - Białowieski Park Narodowy, 913(438.152-751.2)Biebrzański:502.5 - Biebrzański Park Narodowy, 913(438.152)Knyszyńska - Puszcza Knyszyńska. 913(438.152)Białowieska - Puszcza Białowieska 502.65 Zachowanie eksploatacyjne zasobów naturalnych. Ochrona gleby. Zachowanie zasobów wodnych, dział został zlikwidowany a książki po reklasyfikacji trafiły do istniejących, aktualnych działów: 502.521 Gleba; 502.171 Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych; 502.51 Środowisko hydrosfery. 502.74 Ochrona fauny, dział zmienia się na 502.211:592/599 Fauna. Świat zwierząt 502.75 Ochrona flory, nowy dział to 502.211:582 Flora. Świat roślin. W obu powyższych działach zamiana była prosta lecz odpowiedniki nowych działów odszukałyśmy na stronach Consorcjum, ponieważ nowe tablice posiadają jedynie dział 502.211 Biosfera. Świat ożywiony czyli dawny 504.7 Środowisko biosfery. Świat roślin i zwierząt. Nam były potrzebne osobne działy na faunę i florę gdyż posiadamy w zbiorach dużo książek na oba tematy i konieczne jest ich rozdzielenie. Książki na temat konkretnych gatunków chronionych znajdą swe miejsce w działach 592/599:502.17 Zwierzęta chronione oraz 582:502.17 Rośliny chronione. 10

504.05 Szkodliwe wpływy działalności ludzkiej na środowisko, to obecnie dział 504.61 o takim samym brzmieniu. W naszym katalogu mamy tu podział na kilka działów o większej szczegółowości, czyli: 504.61:355.01 Szkody spowodowane przez działania wojenne ; 504.61:63 Szkody spowodowane przez rolnictwo, ten dział to dawniej 504.056:63 Zniszczenie (niszczenie) środowiska spowodowane przez rolnictwo ; 504.61:656 Szkody spowodowane przez (komunikację) transport, dawniej 504.056:656 Zniszczenie (niszczenie) środowiska spowodowane przez (komunikację) transport ; 504.61:66/69 Szkody spowodowane przez przemysł, dawniej 504.056:66/69 Zniszczenie (niszczenie) środowiska spowodowane przez przemysł. W nowym wydaniu tablic poza działem 504.61 istnieje jeszcze ogólniejszy 504.6 Szkody spowodowane czynnikami fizycznymi Np.: wibracje, hałas, ciepło. W naszym katalogu, dopiero zaczynamy rozbudowywać ten dział. Nie ma tu literatury przeniesionej z któregoś ze starych działów. 504.054 Zanieczyszczanie środowiska. Efekty oddziaływania materiałów szkodliwych, to obecnie dział 504.5 Szkody spowodowane substancjami szkodliwymi, trującymi. Zanieczyszczenia 504.056 Zniszczenie (niszczenie) środowiska. Książki z tego działu rozdzielono do wyżej opisywanych 504.61 oraz 504.5. W tym momencie reklasyfikacji również było bardzo dużo pracy przy rozdzielaniu każdej książki z osobna do nowych działów. Przy okazji można było sporo książek sklasyfikować szczegółowiej niż było to zrobione dawniej, gdy literatura o wszelkich zanieczyszczeniach środowiska trafiała do działu 504.056. Myślę w tym momencie również o nowych działach: 504.121 Erozja ; 504.123 Pustynnienie ; 504.122 Wylesianie. Te trzy działy w polskim wydaniu, zawierają się w dziale 504.1 Szkody bezpośrednie. Kolejne nowe działy o zanieczyszczeniach to : 504.2/.5 Szkody spowodowane przez czynniki naturalne. Zanieczyszczenia. Katastrofy naturalne. W tablicach podane są przykłady na działy dotyczące szkód spowodowanych przez trzęsienia ziemi, powodzie, pożary i kwaśne deszcze. Są to odpowiednio: 504.2/.5:550.34, 504.2/.5:556.166, 504.2/.5:614.84, 504.2/.5:551.57. Szczególnie ten ostatni jest bardzo potrzebnym działem, którego brakowało przy opracowaniu książek. Bardzo ważnym działem, który zaistniał w nowym wydaniu tablic jest 504.7 Globalne ocieplenie. Efekt cieplarniany. Nasza biblioteka ma szeroki zakres literatury z tej dziedziny a jak dotąd nie było działu precyzyjnie odzwierciedlającego zagadnienie globalnego ocieplenia. Ostatnim działem z zakresu zagrożeń środowiska jest, również nowy, 504.9 Umyślne niszczenie środowiska. Wandalizm. 11

504.06 Organizacja ochrony środowiska, zmienia się na 502.17 Ochrona środowiska w ogólności. 502.17 jest bardzo ogólnym działem więc dla potrzeb naszej biblioteki został rozbudowany. I tak: 502.171 Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych, dawniej był działem 504.062 Ochrona zasobów naturalnych. Racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych. Odnawianie zasobów naturalnych; 502.172 Ochrona gatunków zagrożonych 502.173 Kontrola wykorzystania, marnotrawienia, reglamentacja zasobów naturalnych 502.174 Rekultywacja. Renaturyzacja. Technologie czyste, bezodpadowe, dawniej 502.654 Ochrona gleby i podglebia: rekultywacja i ulepszenie wspominany już powyżej; 502.174.1 Recykling - bardzo ważny dział a nie było takiego wcześniej (stosowałyśmy 62.004.86); 502.174.2 Użycie materiałów biodegradowalnych; 502.174.3 Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii; 502.175 Kontrola jakości środowiska. Kontrola zanieczyszczeń, dawniej stanowiły go działy 504.064 Kontrola jakości środowiska. Kontrola zanieczyszczeń środowiska oraz 504.064.3 Systemy monitoringu środowiska. 504.064.4 Kontrola technologii służących ochronie środowiska. Technologie nisko-odpadowe i bezodpadowe. Recykling. Składowanie i usuwanie odpadów, obecnie są to działy 502.174 z dalszą rozbudową. 504.3 Środowisko atmosfery, teraz to dział 502.3. 504.3.054 Zanieczyszczenie atmosfery. Zanieczyszczenie powietrza, teraz jest działem 504.5:502.3. 504.3.064.3 Monitoring atmosfery, to teraz dział 502.3:502.175. 504.4 Środowisko hydrosfery, to obecnie dział 502.51. 504.4.054 Zanieczyszczenie hydrosfery. Zanieczyszczenie wody (wód), obecnie dział 504.5:502.51. 504.4.064.3 Monitoring hydrosfery, obecnie dział 502.51:502.175. 504.42 Środowisko morskie i oceaniczne, obecnie dział 502.51(26). 504.43 Środowisko wód podziemnych, 502.51(282.02). 504.45 Środowisko wód powierzchniowych, to obecnie 502.51(28). 504.453 Środowisko rzeczne. Rzeki, strumienie, obecnie dział 502.51(282). 12

504.455 Jeziora, zbiorniki i stawy, obecnie dział 502.51(285). 504.456 Bagna. Błota - środowisko wód słodkich, obecnie dział 502.51(282.3). 504.5 Środowisko litosfery, obecnie dział 502.52. 504.5.054 Zanieczyszczenie litosfery, obecnie dział 504.5:502.52. 504.53.054 Zanieczyszczenie gleb, obecnie dział 504.5:502.521. 504.75 Ekologia człowieka a środowisko, obecnie dział 502.22 Środowisko człowieka. A tak wyglądała praca zamiany działów w praktyce. Odszukiwałam w KHW dział np.502.6 i dokonywałam zmian jakie nastąpiły. Po zatwierdzeniu operacji, rekord hasła wygląda następująco: Rekord symbolu UKD w KHW UKD po dokonanej korekcie. W polu 153 widnieje już nowy dział, natomiast dział wycofany z użycia widnieje w polu COR. Ponieważ oba działy 504.54 i 502.6 zostały zamienione na 502.5, w przedstawionym przykładzie mamy pole COR występujące dwukrotnie. 13

Bardzo pomocny okazał się fakt, iż wspomniane pole COR łączy jakby stary symbol z nowym. W praktyce oznacza to tyle, że jeśli klasyfikator zapomni o dokonanych zmianach i ściągnie z kartoteki KHW UKD symbol UKD sprzed zmian, to system sam dokona korekty i w rekordzie książki zapisze nowy symbol UKD. W sytuacjach, gdy symbol UKD został wycofany z użycia a w zamian należy stosować kilka innych, uznałyśmy za najlepsze rozwiązanie, usunięcie nieaktualnego symbolu z kartoteki, oczywiście po wcześniejszej reklasyfikacji książek do niego przypisanych. Zdarzało się też, że pomimo zamiany starego działu na inny nowy, pojawiała się konieczność oddzielenia części księgozbioru do działów zupełnie innych. Starałam się na bieżąco zaznaczać w referacie, które to były działy. Brakuje w nowych tablicach wskazówek metodycznych na temat, które działy na jakie nowe należy zamienić. Jest zaledwie kilka wskazówek, które otrzymałyśmy od pracowników Biblioteki Narodowej, odnośnie starego 502.6 i jego zamiany na obecny 502.5 oraz starego 504.03 na nowy 502.13/.14, jak również zamiany działów 504.3 ; 504.4 ; 504.5 ; 504.7 odpowiednio na 502.3 ; 502.51 ; 502.52 ; 502.211. Pozostałych zmian należy doszukiwać się samemu. Pomocne były warsztaty prezentujące nowe tablice, które odbyły się kilkukrotnie na początku bieżącego roku oczywiście, jeśli ktoś mógł być na nich obecny. Dla posługujących się tablicami UKD tak liczne zmiany symboli stanowią dużą trudność. Powodują one, że tablice, którymi posługujemy się tracą aktualność. Długie stosowanie nieaktualnych tablic sprawi, że poszczególnym pozycjom nadawać będziemy symbole już wycofane. To doprowadzi do osłabienia podstawowej zalety UKD - międzynarodowej dostępności i czytelności tworzonych symboli. Utracimy uniwersalność wynikającą z samej nazwy UKD. Dlatego też, pomimo niewątpliwej uciążliwości, staramy się na bieżąco i w miarę naszych możliwości kadrowych, dokonywać reklasyfikacji poszczególnych działów, korzystając z ogólnodostępnych informacji o zmianach, umieszczanych na stronach Consorcjum do spraw UKD. Należy więc podkreślić konieczność przeprowadzania zmian. Czytelnik, który zapozna się z jakimś działem i zapamięta jego symbol, może bezproblemowo wyszukiwać dokumenty we wszystkich bibliotekach na świecie, stosujących UKD. Właśnie dzięki czytelnikom, to co robimy, ma sens. Należy oczywiście zaznaczyć, iż przedstawione przeze mnie zmiany zostały dokonane na podstawie nowego wydania polskich tablic UKD, lecz jednocześnie zostały dostosowane do potrzeb księgozbioru zgromadzonego w naszej bibliotece. 14