Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji 311[10].O1.03

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Zbigniew Lankiewicz Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji 311[10].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

Recenzenci: mgr inŝ. Wanda Brześcińska mgr inŝ. Sylwia Mikulska Opracowanie redakcyjne: mgr inŝ. Barbara Kapruziak Konsultacja: mgr Małgorzata Sienna Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[10].O1.03 Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik geodeta. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7 4.1. Państwowy system odniesień przestrzennych 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 15 4.1.3. Ćwiczenia 16 4.1.4. Sprawdzian postępów 17 4.2. Podstawowe wiadomości o mapach i zasadach ich powstawania 18 4.2.1. Materiał nauczania 18 4.2.2. Pytania sprawdzające 37 4.2.3. Ćwiczenia 37 4.2.4. Sprawdzian postępów 39 4.3. Pismo techniczne, obiekty i znaki umowne wykorzystywane przy kartowaniu map 40 4.3.1. Materiał nauczania 40 4.3.2. Pytania sprawdzające 43 4.3.3. Ćwiczenia 43 4.3.4. Sprawdzian postępów 44 5. Sprawdzian osiągnięć 45 6. Literatura 50 2

1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych zasadach obowiązujących w procesie tworzenia map, a takŝe pozwoli Ci zapoznać się z podstawowymi rodzajami map. W poradniku znajdziesz: wymagania wstępne, jakie są niezbędne do zrealizowania jednostki modułowej, cele kształcenia, które określą jaką wiedzą i jakimi umiejętnościami powinieneś dysponować po realizacji jednostki, materiał nauczania, który składa się z następujących zagadnień: kształt i rozmiary bryły ziemskiej, odwzorowania kartograficzne stosowane w geodezji, system odniesień przestrzennych, układy współrzędnych stosowanych w geodezji, zasady obrazowania powierzchni na płaszczyźnie, zasady redagowania i opracowania treści map, mapy i ich rodzaje, mapy tematyczne, mapy topograficzne, mapa zasadnicza, generalizacja treści map, godło mapy, instrukcja K-1, pismo techniczne proste i pochyłe, znaki i symbole kartograficzne, graficzne programy komputerowe wykorzystywane w geodezji, pytania sprawdzające, które pozwolą Ci upewnić się, Ŝe poziom Twoich wiadomości jest wystarczający do realizacji ćwiczeń, ćwiczenia, które pozwolą Ci na praktyczne wykorzystanie zdobytych wcześniej wiadomości, sprawdzian postępów, czyli zestaw kilku pytań dający moŝliwość sprawdzenia, czy orientujesz się w zagadnieniach dotyczących zrealizowanego materiału nauczania, sprawdzian osiągnięć, czyli przykładowy test sprawdzający wiadomości z zakresu całej jednostki. 3

311[10].O1 Podstawy geodezji i kartografii 311[10].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŝarowej oraz ochrony środowiska 311[10].O1.02 Posługiwanie się jednostkami miar, skalą oraz współrzędnymi geodezyjnymi 311[10].O1.03 Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji Schemat układu jednostek modułowych 4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: korzystać z róŝnych źródeł informacji, posługiwać się jednostkami miar stosowanymi w geodezji, posługiwać się przyborami kreślarskimi, obsługiwać podstawowe geodezyjne programy graficzne. 5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: określić kształt i rozmiary kuli ziemskiej, scharakteryzować odwzorowania kartograficzne stosowane w geodezji, rozróŝnić układy współrzędnych stosowane w geodezji, określić zasady obrazowania powierzchni na płaszczyźnie, rozróŝnić rodzaje map, sklasyfikować mapy ze względu na przeznaczenie, skalę, treść i formę, wyjaśnić zasady redagowania i opracowywania treści map, wyjaśnić zasady sporządzania map, zastosować zasady podziału map na arkusze, określić godło mapy, odczytać treść mapy zasadniczej, topograficznej i tematycznej, posłuŝyć się z instrukcją K-1, wykonać opisy pismem technicznym prostym i pochyłym, wykreślić znaki i symbole kartograficzne, narysować znaki i symbole kartograficzne z wykorzystaniem technik komputerowych. 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Państwowy system odniesień przestrzennych 4.1.1. Materiał nauczania Kształt i rozmiary bryły ziemskiej [4] Jak wynika z przeprowadzonych badań i obserwacji Ziemia ma bardzo nieregularny kształt, którego nie da się wyrazić za pomocą równań matematycznych, powierzchnią która jest najbardziej zbliŝona do powierzchni Ziemi jest powierzchnia fizyczna zwana geoidą, tj. powierzchna utworzona przez średnie powierzchnie mórz i oceanów przedłuŝonych w stanie spoczynku pod lądami. Powierzchnia ta w kaŝdym swoim punkcie przecina kierunek siły cięŝkości pod kątem prostym, jednak tej powierzchni równieŝ nie moŝna wyrazić za pomocą równań matematycznych. 1 Z uwagi na fakt, Ŝe geoida nie jest powierzchnią matematyczną zaczęto poszukiwać powierzchni odniesienia, która umoŝliwiłaby przedstawienie wyników pomiarów dokonywanych na fizycznej powierzchni Ziemi. Stwierdzono, Ŝe najbardziej zbliŝoną powierzchnią do powierzchni geoidy jest elipsoida obrotowa (rys.1), wyznaczona przez dwa elementy: duŝą półoś b lub małą półoś a, lub spłaszczenie µ i duŝą półoś 2b. Rys. 1. Przekrój powierzchni Ziemi [4] 1 Wyczałek Ireneusz, Wójcik Marian Geodezja Poznań 1997 7

W tabeli 1 przedstawiono wyniki badań nad określeniem parametrów elipsoidy róŝnych uczonych. Tabela 1. Wyniki badań nad określeniem parametrów elipsoidy 2 [4] Nazwisko badacza / Długość półosi [m] Spłaszczenie nazwa elipsoidy a b µ Delambre 6 376 985 6 356 323 1:309 Bessel 6 377 397 6 356 079 1:301 Clarke 6 378 249 6 356 515 1:293 Helmert 6 378 153 6 356 832 1:299 Hayford 6 378 388 6 356 912 1:297 Krassowski 6 378 245 6 356 863 1:298 GRS 80 6 378 137 6 356 752 1:298 Odwzorowania kartograficzne [5] Odwzorowania kartograficzne słuŝy do zobrazowania powierzchni kuli lub elipsoidy obrotowej na płaszczyźnie tak, by połoŝenie jednego punktu na powierzchni kuli lub elipsoidy obrotowej było przyporządkowane do jednego punktu na powierzchni odwzorowania, jest to moŝliwe dzięki zastosowaniu róŝnych zaleŝności matematycznych. Odwzorowanie powstaje poprzez rzut ze sfery na płaszczyznę, powierzchnię walca lub stoŝka. W wyniku zastosowania odwzorowania kartograficznego otrzymujemy siatkę południków i równoleŝników, na którą nanosi się szczegóły sytuacyjne pomierzone w terenie. Odwzorowania kartograficzne najczęściej dzieli się według schematu: 1) zastosowana powierzchnia odniesienia: płaszczyznowe, walcowe, stoŝkowe, 2) usytuowanie powierzchni: normalne (biegunowe), poprzeczne (równikowe), ukośne (horyzontalne), 3) rodzaje zniekształceń odwzorowania: równopolowe (stała powierzchnia obiektów), równokątne (kąt na mapie jest równy kątowi w terenie), równodługościowe. Rodzaje odwzorowań na płaszczyznę, powierzchnię stoŝkową i walcową przedstawiono na rysunku 2. 2 Kosiński Wiesław Geodezja Warszawa 1999 8

Rys. 2. Rodzaje odwzorowań [5] Państwowy system odniesień przestrzennych (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 2000r. w sprawie państwowego systemu odniesień przestrzennych). Państwowy system odniesień przestrzennych stosuje się w pracach geodezyjnych i kartograficznych oraz w systemach informacji o terenie, wykonywanych do celów gospodarczych. W pracach geodezyjnych, kartograficznych i w systemach informacji o terenie, wykonywanych do celów obronnych, dopuszcza się stosowanie systemu odniesień przestrzennych, wynikającego z międzynarodowych umów wojskowych. Państwowy system odniesień przestrzennych tworzą: 1) geodezyjny układ odniesienia, określony w załączniku nr 1 do rozporządzenia, 2) układ wysokości, w którym wyznacza się wysokości punktów względem przyjętego poziomu powierzchni odniesienia, stosowany w pracach geodezyjnych i kartograficznych, określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia, 3) układ współrzędnych płaskich prostokątnych, oznaczony symbolem 2000, stosowany w pracach geodezyjnych i kartograficznych, związanych z wykonywaniem mapy zasadniczej, określony w załączniku nr 3 do rozporządzenia, 4) układ współrzędnych płaskich prostokątnych, oznaczony symbolem 1992, stosowany w mapach urzędowych o skali mapy 1:10 000 i skalach mniejszych, określony w załączniku nr 4 do rozporządzenia. Układ współrzędnych płaskich prostokątnych, oznaczony symbolem 1965 oraz lokalne układy współrzędnych mogą być stosowane do dnia 31 grudnia 2009 r. 9

ZAŁĄCZNIK Nr 1 GEODEZYJNY UKŁAD ODNIESIENIA Geodezyjny układ odniesienia, zwany dalej EUREF-89, jest rozszerzeniem europejskiego układu odniesienia ETRF na obszar Polski, w wyniku kampanii pomiarowej EUREF-POL 92, której rezultaty zostały zatwierdzone przez Podkomisję dla Europejskiego Układu Odniesienia (EUREF) Międzynarodowej Asocjacji Geodezji w 1994 r. W EUREF-89 stosuje się Geodezyjny System Odniesienia 1980 (GRS 80), przyjęty na XVII Zgromadzeniu Generalnym Międzynarodowej Unii Geodezji i Geofizyki (MUGG) w Canberze, w grudniu 1979 r. ZAŁĄCZNIK Nr 2 UKŁAD WYSOKOŚCI Układ wysokości tworzą wartości geopotencjalne podzielone przez przeciętne wartości przyspieszenia normalnego siły cięŝkości, zwane dalej wysokościami normalnymi, odniesione do średniego poziomu Morza Bałtyckiego w Zatoce Fińskiej, wyznaczonego dla mareografu w Kronsztadzie koło Sankt Petersburga (Federacja Rosyjska). Wysokości normalne określa się z pomiarów geodezyjnych nawiązanych do punktów podstawowej osnowy geodezyjnej kraju. ZAŁĄCZNIK Nr 3 UKŁAD WSPÓŁRZĘDNYCH PŁASKICH PROSTOKĄTNYCH 2000 Układ współrzędnych płaskich prostokątnych 2000 jest utworzony na podstawie matematycznie jednoznacznego przyporządkowania punktów powierzchni Ziemi odpowiednim punktom na płaszczyźnie według teorii odwzorowania kartograficznego Gaussa-Krügera. Obszar kraju dzieli się na cztery pasy południkowe o szerokości 3 długości geograficznej kaŝdy i o południkach osiowych: 15, 18, 21 i 24 długości geograficznej wschodniej, ponumerowane odpowiednio numerami: 5, 6, 7 i 8. Współczynnik zmiany skali w południku osiowym kaŝdego pasa południkowego równa się 0.999923. Punkt przecięcia się obrazu równika z obrazem południka osiowego otrzymuje współrzędną x = 0, a punkty leŝące na południku osiowym współrzędną y = 500.000 m. W celu jednoznacznego określenia połoŝenia punktu przed współrzędną y podaje się numer pasa południkowego, co dla przykładu punktów leŝących na południku osiowym oznacza: 5.500.000 m przy południku Lo = 15 6.500.000 m przy południku Lo = 18 7.500.000 m przy południku Lo = 21 8.500.000 m przy południku Lo = 24. Podział obszaru kraju na cztery trzystopniowe pasy odwzorowania Gaussa-Krügera przedstawiono na rysunku 3. 10

Rys. 3. Podział obszaru kraju na cztery trzystopniowe pasy odwzorowania Gaussa-Krügera ZAŁĄCZNIK Nr 4 UKŁAD WSPÓŁRZĘDNYCH PŁASKICH PROSTOKĄTNYCH 1992 Układ współrzędnych płaskich prostokątnych 1992 jest utworzony na podstawie matematycznie jednoznacznego przyporządkowania punktów powierzchni Ziemi odpowiednim punktom na płaszczyźnie według teorii odwzorowania kartograficznego Gaussa-Krügera. Układ 1992 określają następujące parametry: a) południk osiowy L = 19 długości geograficznej wschodniej, b) pas południkowy o szerokości obejmującej cały obszar kraju, c) współczynnik zmiany skali 0.9993 w południku osiowym, d) punkt przecięcia się obrazu równika z obrazem południka osiowego otrzymuje współrzędną x = -5.300.000 m, a punkty leŝące na południku osiowym współrzędną y = 500.000 m. Układ współrzędnych płaskich prostokątnych 1992 przedstawiono na rysunku 4. 11

Rys. 4. Układ współrzędnych płaskich prostokątnych 1992 [7] Układy współrzędnych stosowane w geodezji [4] 1) Układ współrzędnych geograficznych (stosowany, gdy powierzchnią odniesienia jest kula).połoŝenie punktu określone jest przez dwie współrzędne: ϕ nazywane szerokością geograficzną, jest to kąt między promieniem kuli w punkcie P a płaszczyzną równika. Szerokość geograficzna zmienia się w zakresie od 0 o do + 90 o dla półkuli północnej i od 0 o do -90 o dla półkuli południowej. λ nazywane długością geograficzną, jest to kąt dwuścienny zawarty między płaszczyznami południków: początkowego (południk zerowy) i danego punktu P. Długość geograficzną liczymy od południka zerowego na wschód (od 0 o do +180 o ) lub od południka zerowego na zachód (od 0 o do -180 o ). Układ współrzędnych geograficznych przedstawiono na rysunku 5. 12

Rys. 5. Układ współrzędnych geograficznych [4] 2) Układ współrzędnych geodezyjnych (stosowany, gdy powierzchnią odniesienia jest elipsoida obrotowa).połoŝenie punktu określone jest przez dwie współrzędne: L nazywane długością geodezyjną (długość elipsoidalna), jest to kąt między południkiem początkowym (południkiem zerowym), a południkiem przechodzącym przez punkt P. Długość geodezyjną liczymy od południka zerowego na wschód (od 0 o do + 180 o ) lub od południka zerowego na zachód od 0 o do -180 o lub od 0 o o do + 360 o B nazywane szerokością geodezyjną (szerokość elipsoidalna), jest to kąt między normalną do elipsoidy w punkcie P, a płaszczyzną równika. Szerokość geodezyjna zmienia się w zakresie od 0 o do + 90 o dla półkuli północnej i od o 0 o do -90 o dla półkuli południowej. Układ współrzędnych geodezyjnych przedstawiono na rysunku 6. 13

Rys. 6. Układ współrzędnych geodezyjnych [4] 3) Układ współrzędnych prostokątnych składa się z dwóch prostych: osi x skierowanej w kierunku północnym i osi y skierowanej w kierunku wschodnim. W tym układzie moŝliwe jest takŝe wprowadzenie trzeciej współrzędnej z (jest to odległość punktu od płaszczyzny wyznaczonej przez osie xy). Na rysunku 7 przedstawiono układ współrzędnych prostokątnych: płaszczyznę xy, jej podział na 4 ćwiartki z uwzględnieniem znaków współrzędnych w poszczególnych ćwiartkach płaszczyzny, a takŝe kąt nazywany azymutem liczony między dodatnim kierunkiem osi x a danym kierunkiem (kierunek zgodny z kierunkiem wskazówek zegara). Rys. 7. Układ współrzędnych prostokątnych [4] 14

4) Układ współrzędnych biegunowych zbudowany jest z punktu B zwanego biegunem, łączącego się z dowolnym punktem Z tworząc tzw. oś biegunową. PołoŜenie punktu P w tym układzie określone jest za pomocą dwóch wielkości: odległości od bieguna r (tzw. promień wodzący) i kąta α zawartego między osią biegunową a promieniem wodzącym. Układ współrzędnych biegunowych przedstawiono na rysunku 8. 4.1.2. Pytania sprawdzające Rys. 8. Układ współrzędnych biegunowych [4] Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaki jest kształt kuli ziemskiej? 2. Jakie są rozmiary kuli ziemskiej? 3. Co to jest odwzorowanie kartograficzne? 4. Jak dzieli się odwzorowania kartograficzne ze względu na rodzaj powierzchni odwzorowania? 5. Jak dzieli się odwzorowania kartograficzne ze względu na rodzaj zastosowanej powierzchni odniesienia? 6. Co tworzy państwowy system odniesień przestrzennych? 7. Jakie układy współrzędnych stosuje się w geodezji? 8. Jakie parametry charakteryzują układ współrzędnych płaskich prostokątnych 1992? 9. Co to jest szerokość geograficzna? 10. Co to jest długość geograficzna? 11. Co to jest szerokość geodezyjna? 12. Co to jest długość geodezyjna? 15

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na dziewięciu wyciętych kartkach papieru przedstawione są rysunki odpowiadające róŝnym rodzajom odwzorowań kartograficznych, uwzględniającym zastosowaną powierzchnię odniesienia i usytuowanie powierzchni. Przyporządkuj te rysunki odpowiednim polom podanej tabeli. Odwzorowanie Normalne (biegunowe) Poprzeczne (równikowe) Ukośne (horyzontalne) Płaszczyznowe Walcowe StoŜkowe Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przypomnieć sobie, czym charakteryzują się poszczególne rodzaje odwzorowań, 2) umieścić wycięte rysunki w odpowiednich polach tabeli, 3) zaprezentować efekt swojej pracy na forum klasy. WyposaŜenie stanowiska pracy: kartki z naniesionymi rysunkami przedstawiającymi róŝne rodzaje odwzorowań, tabela zawierająca puste pola do wypełnienia. Ćwiczenie 2 Rozpoznaj układy współrzędnych przedstawione na rysunkach. WskaŜ i krótko scharakteryzuj parametry poszczególnych układów. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przypomnieć sobie, jakie są rodzaje układów współrzędnych, 2) nakleić rysunki na duŝy arkusz papieru, 3) przyporządkować rysunkom nazwy układów współrzędnych, 4) wskazać na kaŝdym rysunku charakterystyczne parametry (zaznaczyć kolorowym mazakiem), nazwać je i podać ich definicje, 5) zapisać wyniki swojej pracy na arkuszu papieru, 6) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy i porównać je z opracowaniami kolegów. 16

WyposaŜenie stanowiska pracy: rysunki przedstawiające róŝne rodzaje układów współrzędnych, arkusz papieru, klej, mazaki. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) określić kształt i rozmiary kuli ziemskiej? 2) zdefiniować pojęcie: odwzorowanie kartograficzne? 3) podać kryteria podziału odwzorowań kartograficznych? 4) scharakteryzować odwzorowania kartograficzne stosowane w geodezji? 5) wymienić elementy tworzące państwowy system odniesień przestrzennych? 6) rozróŝnić układy współrzędnych stosowane w geodezji? 7) scharakteryzować parametry róŝnych układów współrzędnych? Tak Nie 17

4.2. Podstawowe wiadomości o mapach i zasadach ich powstawania 4.2.1. Materiał nauczania Dla przedstawienia obrazu powierzchni bryły ziemskiej na płaszczyźnie mapy słuŝą odwzorowania kartograficzne (rzuty kartograficzne), które polegają na zobrazowaniu powierzchni odniesienia, najczęściej kuli lub elipsoidy obrotowej na płaszczyźnie (mapie) tak, by połoŝenie jednego punktu na powierzchni odniesienia było przyporządkowane do jednego punktu na powierzchni mapy. Odwzorowanie realizowane jest poprzez matematyczne przyporządkowanie poszczególnym punktom odniesienia punktów na płaszczyźnie. Przed zastosowaniem odwzorowania musimy zmniejszyć powierzchnię odniesienia o pewną stałą wielkość (1:M), stosunek ten nazwany jest skalą główną mapy. Gdy mamy juŝ zmniejszony model, odwzorowywujemy go na płaszczyznę za pomocą rzutu: płaszczyznowego, walcowego, stoŝkowego lub dowolnego. W wyniku zastosowania odwzorowania kartograficznego otrzymujemy siatkę południków i równoleŝników, na którą nanosi się szczegóły sytuacyjne pomierzone w terenie. Przykłady ww. odwzorowań przedstawiono na rysunkach 9 i 10. Rys. 9. Odwzorowanie kuli na pobocznicę stoŝka. Od lewej przedstawiona jest powierzchnia stoŝkowa styczna do kuli, od prawej powierzchnia stoŝkowa po rozwinięciu na płaszczyznę [3] 18

Rys. 10. Odwzorowanie kuli na pobocznicę walca. Od lewej przedstawiona jest powierzchnia walcowa styczna do kuli, od prawej powierzchnia walcowa po rozwinięciu na płaszczyznę [3] Zasady redagowania i opracowania treści map [2] Ogólne zasady opracowania map topograficznych i tematycznych zawarte są w Instrukcji Technicznej O-2, która mówi: Mapy topograficzne stanowią obrazy kartograficzne przestrzeni geograficznej, jaką tworzą elementy fizyczno-geograficzne i społeczno-gospodarcze, występujące na powierzchni Ziemi, konstruowane według określonych zasad matematycznych i graficznych. Mapy topograficzne dają wszechstronną charakterystykę wzajemnego rozmieszczenia obiektów i zjawisk terenowych, ich cechy jakościowe, ilościowe oraz nazwy i opisy. Wszystkie elementy przestrzeni geograficznej w obrazie kartograficznym map topograficznych są praktycznie równowaŝne. Treść map topograficznych stanowią: 1) osnowa matematyczna (siatka kartograficzna lub siatka kilometrowa, naroŝniki arkuszy), skala i podziałka mapy oraz punkty osnowy geodezyjnej, 2) osiedla, 3) obiekty przemysłowe, rolnicze i socjalno-kulturalne, 4) koleje i urządzenia z nimi związane, 5) drogi i urządzenia z nimi związane, 6) wody i urządzenia z nimi związane, 7) roślinność, uprawy i grunty, 8) granice: państwa, jednostek administracyjnych, uŝytków itd., 9) rzeźba terenu, 10) opisy informacyjne związane z treścią mapy. Szczegółowe ujęcie treści oraz kartograficzną formę jej prezentacji ustala instrukcja o opracowaniu i reprodukcji map topograficznych do celów gospodarczych (K-2). Dla map topograficznych będących przedmiotem niniejszej instrukcji ustala się następujące skale: 1:5 000, 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 000. Błąd kartowania punktów osnowy matematycznej na czystorysie mapy topograficznej nie moŝe przekroczyć 0,15 mm. 19

W przypadku mapy topograficznej w skali 1:5 000 lub 1:10 000 średni błąd połoŝenia punktów sytuacyjnych I grupy dokładnościowej na czystorysie nie moŝe przekroczyć ± 0,5 mm względem najbliŝszych punktów osnowy geodezyjnej, a w przypadku terenów zakrytych i górzystych ± 0,75 mm. Średni błąd połoŝenia punktów pozostałych elementów treści mapy nie moŝe przekroczyć ± 1,0 mm. W przypadku map topograficznych opracowywanych w skalach mniejszych od 1:10 000 średni błąd połoŝenia punktów sytuacyjnych I grupy dokładnościowej nie moŝe przekroczyć ± 0,75 mm względem najbliŝszych punktów osnowy geodezyjnej, a w przypadku terenów zakrytych i górzystych ± 1,0 mm. Średni błąd wysokości warstwic na mapach topograficznych we wszystkich skalach nie moŝe przekroczyć: 1) 1/3 zasadniczego cięcia warstwicowego dla terenów o nachyleniu do 2 o, 2) 2/3 zasadniczego cięcia warstwicowego dla terenów o nachyleniu 2 o 6 o, 3) 1 zasadniczego cięcia warstwicowego dla terenów o nachyleniu większym od 6 o. Przy przedstawianiu treści map topograficznych we wszystkich skalach powinna być zachowana jednorodność klasyfikacji i charakterystyki poszczególnych elementów treści z uwzględnieniem jednolitych zasad jej doboru i uogólnienia. Przy opracowaniu i wydawaniu map topograficznych dopuszcza się stosowanie uzasadnionych technicznie i ekonomicznie metod sporządzania pierworysów i czystorysów map oraz przygotowania ich do reprodukcji, pod warunkiem zachowania wymagań dokładności i jakości technicznej ustalonych dla map topograficznych w 21 i 22. Mapy tematyczne Mapy społeczno-gospodarcze są to mapy obrazujące wybrane zjawiska oraz stosunki gospodarcze i społeczne określonego obszaru. Mapy społeczno-gospodarcze zawierają informacje ilustrujące określone zagadnienia z zakresu struktury zagospodarowania terenu oraz zagadnienia i zjawiska społeczne przedstawione na tle odpowiednio dobranej mapy ogólnogeograficznej lub wybranych ogólnogeograficznych elementów treści mapy zasadniczej. Mapy gospodarcze ilustrują jakościowe i ilościowe zainwestowanie lub agospodarowanie terenu. Jedną z najwaŝniejszych map gospodarczych jest mapa zasadnicza. Mapa zasadnicza jest to źródłowe opracowanie kartograficzne, zawierające informacje o przestrzennym rozmieszczeniu obiektów ogólnogeograficznych oraz elementów ewidencji gruntów i uzbrojenia terenu. Mapa zasadnicza stanowi: podstawowy materiał kartograficzny wykorzystywany do róŝnorodnych potrzeb gospodarki narodowej, a w szczególności gospodarki ziemią, planowania przestrzennego, projektowania lokalizacji inwestycji itd., źródłowe opracowanie kartograficzne do sporządzania innych wielkoskalowych i średnioskalowych map tematycznych oraz aktualizacji mapy topograficznej w skali 1:10 000 (1:5 000). Mapa zasadnicza powinna być utrzymywana w stanie bieŝącej aktualności. Na treść mapy zasadniczej składają się: osnowa matematyczna, granice: państwa, podziału administracyjnego, jednostek ewidencyjnych, działek oraz uŝytków gruntowych, ogrodzenia trwałe, budowle i budynki, 20

urządzenia inŝynieryjno-techniczne nadziemne i naziemne, uzbrojenie podziemne, drogi i urządzenia towarzyszące, koleje i urządzenia towarzyszące, wody i urządzenia towarzyszące, rzeźba terenu i sztucznie ukształtowane formy terenu, rodzaje uŝytków gruntowych i pokrycie szatą roślinną, tereny rekreacji, zabaw i sportu, pomniki, cmentarze, figury i krzyŝe przydroŝne, opisy informacyjne związane z treścią mapy, kontury klasyfikacji gruntów i ich oznaczenia oraz numery działek, zgodnie z operatem ewidencji gruntów. Szczegółowy zakres treści dla poszczególnych skal oraz kartograficzną formę jej przedstawienia określa instrukcja dotycząca zasad opracowania mapy zasadniczej (K-1). Mapę zasadniczą opracowuje się w skalach 1:500, 1:1 000, 1:2 000 i 1:5 000. Dla określonego obszaru opracowuje się tylko jedną mapę zasadniczą w odpowiednio dobranej skali. Skalę mapy zasadniczej dobiera się w zaleŝności od: stopnia zagęszczenia terenu obiektami ogólnogeograficznymi stanowiącymi treść mapy zasadniczej, stopnia zainwestowania terenu w urządzenia inŝynieryjno-techniczne, przewidywanych zamierzeń inwestycyjno-gospodarczych. Błąd kartowania osnowy matematycznej na czystorysie mapy zasadniczej nie moŝe przekroczyć 0,15 mm, Średni błąd połoŝenia punktów sytuacyjnych I grupy dokładnościowej na pierworysie nie moŝe przekroczyć 0,3 mm względem najbliŝszych punktów osnowy geodezyjnej. Średni błąd połoŝenia punktów pozostałych elementów treści mapy nie moŝe przekraczać 0,6 mm. Wielkości średnich błędów wysokości warstwic są identyczne jak na mapach topograficznych ( 21, ust. 4). Do opracowania mapy zasadniczej dopuszcza się stosowanie wszystkich dostępnych i uzasadnionych technicznie i ekonomicznie metod pod warunkiem zachowania wymagań ustalonych dla mapy zasadniczej w ust. 2, pkt. 10, 11, 12. Zakres i stopień szczegółowości treści poszczególnych rodzajów map gospodarczych oraz formę graficzną tych map i ich skale ustalają instrukcje K-1, K-3 i odpowiednie instrukcje resortowe. Materiałami źródłowymi do opracowania map gospodarczych w zaleŝności od skali są: 1) wyniki specjalnych pomiarów i badań terenowych, 2) dane opisowe i liczbowe dotyczące specjalistycznych charakterystyk technicznych, 3) szczegółowe opracowania kartograficzne dotyczące opracowywanej tematyki mapy. Mapy społeczne zawierają informacje ilustrujące określone zagadnienia z zakresu zjawisk i stosunków demograficznych, charakterystyki warunków socjalno-bytowych oraz ich powiązań ze strukturą zagospodarowania przestrzennego, przedstawiona na tle odpowiednio dobranej mapy ogólnogeograficznej lub wybranych ogólnogeograficznych elementów treści mapy zasadniczej. Zakres i stopień szczegółowości treści poszczególnych rodzajów map społecznych oraz formę graficzną tych map i ich skale określa się kaŝdorazowo w zaleŝności od potrzeb. Materiałami źródłowymi do opracowania tych map są odpowiednio dostosowane do treści tematycznej materiały wymienione w 25 ust. 4. Mapy przyrodnicze są to opracowania kartograficzne ilustrujące stan zasobów naturalnych, zjawiska fizjograficzne i wzajemne powiązania występujące między poszczególnymi 21

czynnikami środowiska przyrodniczego oraz skutki działalności ludzkiej w zakresie przeobraŝeń tego środowiska na określonym obszarze. Zakres i stopień szczegółowości treści poszczególnych rodzajów map przyrodniczych oraz formę graficzną tych map i ich skale określa się podobnie jak w 26 ust. 2. Materiałami źródłowymi dla opracowania map przyrodniczych są odpowiednio dostosowane do treści tematycznej materiały wymienione w punkcie 4) 3 Zasady redagowania map według Instrukcji Technicznej K-2 [2] Mapy topograficzne w skali 1:10 000 lub 1:5 000 redaguje się na etapie: opracowywania pierworysu polowego sporządzanego na podstawie pomiarów w terenie, opracowywania pierworysu autogrametrycznego sporządzanego ze zdjęć lotniczych na przyrządach autogrametrycznych. Mapy topograficzne w skalach 1:25 000 do 1:500 000 redaguje się na etapie opracowywania pierworysów redakcyjnych sporządzanych na podstawie materiałów kartograficznych i tekstowych. Pierworysy map w skali 1:10 000 lub 1:5 000 opracowuje się w treści dostosowanej do potrzeb gospodarczych i obronności kraju. Mapy topograficzne dla celów gospodarczych w skali 1:10 000 lub 1:5 000 redaguje się na podstawie pierworysów map w tych skalach. Mapy topograficzne w skali 1:10 000 lub 1:5 000 stanowią materiał podstawowy do opracowania map w skalach mniejszych. Mapy topograficzne dla celów gospodarczych w skalach 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 i 1:50 000 opracowuje się na podstawie pierworysów redakcyjnych. Metody opracowania pierworysów map Pierworysy map topograficznych w skali 1:10 000 lub 1:5 000 wykonuje się: 1) metodą kombinowaną, przy zastosowaniu której sytuację i rzeźbę opracowuje się w terenie sposobem zdjęcia stolikowego z tym, Ŝe materiałem podstawowym jest fotomapa, 2) metodą autogrametryczną, przy zastosowaniu której sytuację i rzeźbę opracowuje się kameralnie, na autografie na podstawie zdjęć lotniczych, 3) metodą stolikową (klasyczną), 4) innymi technicznymi i ekonomicznymi uzasadnionymi metodami. Wskazane jest stosowanie metody kombinowanej dla terenów równinnych, falistych i pagórkowatych oraz metody autogrametrycznej dla terenów falistych, pagórkowatych, górzystych i wysokogórskich. Metodę stolikową (klasyczną) stosuje się przy opracowaniu pierworysów polowych tylko wówczas, jeŝeli nie jest moŝliwe zastosowanie metody kombinowanej lub autogrametrycznej. Pierworysy redakcyjne map topograficznych w skalach: 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000 i 1:500 000 opracowuje się w skali materiałów podstawowych, w skali roboczej lub skali wydawniczej. Dla pierworysów redakcyjnych map topograficznych przyjmuje się następujące skale robocze: 1:20 000 dla mapy w skali 1:25 000, 1:40 000 dla mapy w skali 1:50 000, 1:75 000 dla mapy w skali 1:100 000, 1:150 000 dla mapy w skali 1:200 000, 1:375 000 dla mapy w skali 1:500 000. 3 Instrukcja Techniczna O-2 22

Przy opracowywaniu pierworysów redakcyjnych map topograficznych w skalach1:25 000-1:500 000 stosuje się następujące metody: opracowanie redakcyjne na podkładzie stanowiącym kopię podstawowych materiałów kartograficznych, opracowanie redakcyjne z równoczesnym kreśleniem (rytowaniem) czystorysów, inne metody gwarantujące wysoką jakość opracowywanej mapy oraz pełną zgodność jej treści i szaty graficznej z wymogami niniejszej instrukcji. Przy opracowywaniu sytuacji naleŝy przestrzegać przepisów dotyczących stosowania znaków i generalizacji treści zawartych w objaśnieniach do znaków umownych map w poszczególnych skalach. Prawidłowe przedstawienie rzeźby terenu na mapach polega na odtworzeniu jej charakterystycznych form i specyficznych cech geomorfologicznych przy zastosowaniu odpowiedniego cięcia warstwicowego. Przy opracowywaniu pierworysów map topograficznych naleŝy zachować następujące warunki: dokładność przedstawienia sytuacji i rzeźby terenu powinna odpowiadać wymaganym dokładnościom, szczegóły sytuacyjne i dane opisowo-liczbowe powinny odpowiadać stanowi istniejącemu w terenie, rzeźba terenu przedstawiona przy pomocy warstwic powinna wiernie odtwarzać formy terenowe. Opracowanie sytuacji Szczegóły sytuacyjne na pierworysie mapy topograficznej w skali 1:10 000 lub 1:5 000 przedstawia się na podstawie pomiaru bądź identyfikacji odpowiednimi znakami umownymi. Na pierworysach redakcyjnych map w skalach 1:25 000-1:500 000 szczegóły sytuacyjne przedstawia się odpowiednimi znakami na podstawie materiału podstawowego. Generalizację stosuje się, jeŝeli przedstawienie wszystkich elementów treści w ich rzeczywistym kształcie i zagęszczeniu ujemnie wpływa na czytelność mapy i poprawną, zgodną z moŝliwościami znaków charakterystykę terenu. Szczegóły waŝne pod względem gospodarczym i orientacyjnym nie powinny być pominięte w treści mapy. Szczegóły sytuacyjne charakteryzuje się odpowiednimi opisami słownymi i liczbowymi: dla mapy w skali 1:10 000 lub 1:5 000, zebranymi w terenie, dla map w skalach 1:25 000-1:500 000 w oparciu o materiały podstawowe. Opracowanie rzeźby terenu W rysunku rzeźby terenu stosuje się kolor brązowy dla przedstawienia naturalnych form terenowych: grzbietów, dolin, wypłuczysk, wąwozów, skał itp.. i kolor czarny dla przedstawienia form sztucznych: nasypów, wykopów, wałów, kopców itp. Przedstawioną na mapie rzeźbę terenu uzupełnia się: punktami wysokościowymi (topograficznymi), umieszczonymi na charakterystycznych elementach rzeźby, wyraźnych szczegółach sytuacyjnych i na liniach brzegowych wód, opisami wysokości poszczególnych warstwic w sposób ułatwiający szybkie określenie wysokości dowolnego punktu, wskaźnikami spadu na warstwicach umieszczonymi wzdłuŝ linii szkieletowych. Cięcia warstwicowe ustala się dla map w poszczególnych skalach w zaleŝności od rodzaju terenu, zgodnie z wytycznymi zawartymi we właściwej instrukcji. 23

Cięcie warstwicowe ustala się na obszar charakteryzujący się jednakowymi kątami nachylenia stoków i przewyŝszeniami, przy czym w zasadzie nie powinno się ono zmieniać w granicach jednego arkusza mapy. Dwa róŝne cięcia warstwicowe stosuje się na jednym arkuszu mapy tylko wówczas, jeŝeli zachodzi konieczność dokładniejszego przedstawienia występujących tam odmiennych typów rzeźby (np. w terenie wyŝynnym lub górskim występujące doliny rzek, wierzchowiny itp.). Przy opracowywaniu rzeźby terenu na mapach topograficznych obowiązują następujące zasady: rzeźba terenu powinna być opracowana zgodnie z dopuszczalnymi dla danej mapy odchyłkami w pionowym połoŝeniu warstwic, rysunek powinien odtwarzać rzeźby terenu i poszczególne jej formy zgodnie z ich geomorfologicznym pochodzeniem, generalizacja drobnych form powinna być wykonana w taki sposób, aby uproszczenia nie zniekształcały obrazu terenu i nie obniŝały wartości mapy, rzeźba terenu powinna być opracowana w logicznym powiązaniu z sytuacją, uwydatnienie pewnych charakterystycznych form, ze względu.na ich orientacyjne znaczenie, moŝe być dokonane przez przesunięcie warstwic w stosunku do pomierzonych wysokości, bądź. w stosunku do ich połoŝenia na materiale podstawowym. Redakcyjne opracowanie nazewnictwa Nazewnictwo opracowuje się w trakcie sporządzania pierworysów map. Opracowanie nazewnictwa obejmuje: zebranie materiału nazewniczego, opracowanie kalki nazw oraz sporządzenie wykazu nazw. Nazewnictwo dla map topograficznych w skali 1:10 000 lub 1:5 000 ustala się bezpośrednio w terenie w trakcie opracowywania pierworysów. Przy opracowywaniu nazewnictwa obowiązują następujące zasady: nazwy, napisy objaśniające i skróty na mapach topograficznych są obok sytuacji i rzeźby terenu podstawowymi elementami treści map, nazwy powinny być zlokalizowane na mapie w sposób nie budzący wątpliwości co do zasięgu nazwy obiektu, który określają, zebrany materiał dotyczący nazw i opisów powinien być pełny. Ostateczne ustalenie nazwy wprowadzonej na mapę nastąpi po kartograficznym opracowaniu nazewnictwa. Kalka nazw powinna zawierać: opis pozaramkowy, opis współrzędnych płaskich lub geograficznych, opis wylotów granic administracyjnych oraz kolei i dróg, - nazwy fizjograficzne i ich zasięgi, skróty objaśniające. Wykaz nazw powinien zawierać dane oraz informacje dotyczące wszystkich nazw i skrótów objaśniających, występujących na kalce nazw. Materiał do opracowania nazewnictwa na mapach w skali 1:10 000 lub 1:5 000 zebrany w terenie stanowi podstawę opracowania nazewnictwa dla map w pozostałych skalach. Zasady prowadzenia metryki mapy Metryka jest dokumentem odzwierciedlającym poszczególne etapy opracowania mapy. Metryka mapy powinna zawierać: godło, wymiary oraz współrzędne naroŝy arkusza, 24

charakterystykę osnowy geodezyjnej, skorowidz wykorzystywanych materiałów i ich charakterystykę, skrócony opis metod opracowania i ocenę wyników wszystkich etapów pracy w kolejności ich realizacji, wnioski i uwagi redakcyjne, uwagi kontroli technicznej. Formę formularza metryki oraz szczegółowy wykaz danych, które powinny się znaleźć w metryce określają odpowiednie wytyczne. Metrykę wypełnia się sukcesywnie od chwili rozpoczęcia opracowania mapy. W metryce podaje się takŝe opis, wszelkich późniejszych zmian i uzupełnień wprowadzonych przy aktualizacji oraz datę ich wprowadzenia. Metrykę wypełniają wykonawcy po zakończeniu danego etapu prac, przy czym kaŝdy wpis do metryki powinien być podpisany i zaopatrzony datą. Po wydaniu mapy metrykę przechowuje centralny ośrodek dokumentacji geodezyjnokartograficznej. Uzgodnienie styków Po opracowaniu pierworysu mapy obowiązuje uzgodnienie rysunku sytuacji, rzeźby terenu i nazewnictwa z arkuszami sąsiednimi wzdłuŝ ramki arkusza. RóŜnice w połoŝeniu elementów treści na styku dwóch arkuszy mapy nie powinny przekraczać podwójnych wartości błędów ustalonych we właściwej instrukcji. Przy uzgodnieniu styków z mapami juŝ wydanymi naleŝy kierować się następującymi zasadami: 1) jeŝeli róŝnice w połoŝeniu szczegółów sytuacyjnych i warstwic nie przekraczają wartości dopuszczalnych błędów, uzgodnienie przeprowadza się na nowym opracowaniu, 2) jeŝeli róŝnice przekraczają wartości dopuszczalnych błędów, ostateczne uzgodnienie wykonuje się w czasie aktualizacji mapy. Uzgodnienie styków przeprowadza się przy pomocy kalki uzgodnienia styków, która powinna obejmować rysunek sytuacji, rzeźby terenu i nazewnictwa w pasie 1 cm, a dla prostolinijnych szczegółów sytuacyjnych w pasie 3 cm. Wykonuje się w zasadzie dwie kalki uzgodnienia styków dla południowego i wschodniego boku ramki. W przypadku braku sąsiednich opracowań na pozostałych stykach naleŝy wykonać kalki dla wszystkich boków ramki i załączyć je do opracowanego arkusza. Wykonanie uzgodnienia styku stwierdza redaktor mapy na marginesie arkusza i w metryce mapy, a bezpośredni przełoŝony sprawdza uzgodnienie i potwierdza je podpisem na marginesie pierworysu. Rysowanie pierworysu mapy Rysunek treści pierworysu sporządza się w zasadzie tuszem w kolorach ustalonych we wzorach znaków umownych. W szczegółowych przypadkach, pierworys wykreśla się ołówkiem z wyjątkiem zwartych osiedli i tych elementów treści mapy, które mogą łatwo ulec zatarciu. Rysunek treści pierworysu mapy powinien być czytelny, zachowywać rozmiary znaków umownych zgodne z podanymi we wzorach i objaśnieniach znaków oraz powinien być wykonany w sposób umoŝliwiający otrzymanie z niego czytelnej reprodukcji dla opracowania kartograficznego. 4 4 Instrukcja Techniczna K-2 25

Mapy i ich rodzaje [2] Instrukcja Techniczna O-2 jako główne kryterium klasyfikacji map przyjmuje kryterium treści i w ramach tego kryterium dzieli mapy na: klasy, zespoły, grupy, podgrupy i rodzaje, co przedstawia rysunek 11. Rys. 11. Podział map geograficznych [2] Mapy ogólnogeograficzne zawierają wszystkie elementy krajobrazu powierzchni Ziemi, przedstawiane z jednakowym stopniem szczegółowości. Mapy ogólnogeograficzne dzieli się na: mapy topograficzne wielkoskalowe w skalach do 1:10 000 włącznie (opracowanie kartograficzne oparte na wynikach pomiarów geodezyjnych), mapy topograficzne średnioskalowe w skalach od 1:10 000 do 1:50 000 włącznie, mapy topograficzne małoskalowe w skalach od 1:50 000 do 1:500 000 włącznie. Mapy topograficzne średnioskalowe i małoskalowe są to opracowania pochodne od map topograficznych wielkoskalowych, powstałe w wyniku prac redakcyjnych i reprodukcyjnych. Mapy tematyczne eksponują jeden lub kilka elementów treści mapy ogólnogeograficznej, bądź zjawiska przyrody, elementy Ŝycia gospodarczego i społecznego itp. Klasyfikację map tematycznych przedstawia rysunek 12. 26

Rys. 12. Podział map tematycznych [2] Mapa zasadnicza, jak podaje instrukcja techniczna K-1, jest to źródłowe opracowanie kartograficzne, zawierające informacje o przestrzennym rozmieszczeniu obiektów ogólnogeograficznych oraz elementów ewidencji gruntów i uzbrojenia terenu. Mapa zasadnicza jest podstawowym materiałem kartograficznym, wykorzystywanym do zaspokojenia róŝnorodnych potrzeb gospodarki, w szczególności gospodarki ziemią, planowania przestrzennego, projektowania lokalizacji inwestycji itp. Mapa ta jest takŝe źródłowym opracowaniem kartograficznym, które słuŝy do sporządzenia map pochodnych i innych wielkoskalowych i średnioskalowych map tematycznych oraz aktualizacji mapy topograficznej w skali 1:10 000 (1:5 000). Mapa zasadnicza słuŝy do celów administracyjnych, prawnych, ewidencyjnych i projektowych oraz stanowi część składową krajowego systemu informacji o terenie (SIT). Mapa zasadnicza w postaci numerycznej jest zasobem informacji o obiektach, stanowiących jej treść. KaŜdy obiekt przedstawiany na numerycznej mapie zasadniczej posiada swój kod, a połoŝenie jego wyznaczone jest przez współrzędne prostokątne. 27

Przedstawienie graficzne sytuacji powiązane jest z bazą danych, w której umieszcza się szczegółowe informacje dotyczące obiektów mapy. Skala mapy zasadniczej jest zaleŝna od stopnia zagęszczenia terenu szczegółami sytuacyjnymi, stanowiącymi treść mapy zasadniczej, stopnia zainwestowania terenu w uzbrojenie podziemne i przewidywanych zamierzeń inwestycyjnych. Typowymi skalami mapy zasadniczej według Instrukcji Technicznej K-1 są: skala 1:500 - dla terenów o znacznym obecnym lub przewidywanym zainwestowaniu, skala 1:1000 - dla terenów małych miast, aglomeracji miejskich i przemysłowych, oraz terenów osiedlowych wsi będących siedzibami gmin, skala 1:2000 - dla pozostałych zwartych terenów osiedlowych, terenów rolnych o drobnej, nieregularnej szachownicy stanu władania oraz większych zwartych obszarów rolnych i leśnych na terenach miast, skala 1:5000 - dla terenów o rozproszonej zabudowie wiejskiej oraz gruntów rolnych i leśnych na obszarach pozamiejskich. Dla obszarów o duŝym stopniu zainwestowania mapę zasadniczą prowadzi się w systemie odpowiednio dobranych nakładek tematycznych oznaczonych następująco: O - osnowy geodezyjne, E - ewidencja gruntów i budynków,(granice jednostek terytorialnego podziału państwa, granice podziału ewidencyjnego, granice nieruchomości gruntowych i działek ewidencyjnych, punkty graniczne, granice uŝytków gruntowych, kontury klas bonitacyjnych, obrysy budynków), U - sieci uzbrojenia terenu,(urządzenia inŝynieryjno-techniczne nadziemne i naziemne, a takŝe linie przebiegu przewodów uzbrojenia terenu), S - sytuacja powierzchniowa (inne obiekty trwale związane z terenem), W - rzeźba terenu, R - realizacyjne uzgodnienia projektowe. Generalizacja treści mapy jest procesem uproszczenia treści mapy z zachowaniem charakterystycznych cech prezentowanego zjawiska, proces ten jest stosowany przy zmniejszaniu skali map. Godło mapy określa połoŝenie arkusza mapy zgodnie z przyjętym podziałem sekcyjnym. Godła map topograficznych w podziale Międzynarodowej Mapy Świata [6] Podstawą podziału map topograficznych jest podział na arkusze Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1000 000. W systemie tym obie półkule (północna i południowa) zostały podzielone na arkusze w skali 1:1000 000 za pomocą układu pasów i słupów. Wymiary arkusza mapy w skali 1:1000 000 wynoszą: 4 o szerokości geograficznej i 6 o długości geograficznej. 4 o pasy oznaczone są literami od A do V i ułoŝone są w kolejności alfabetycznej od równika do bieguna, 6 o słupy oznaczono liczbami od 1 do 60 w kierunku od zachodu na wschód licząc od południka 180 o. Skorowidz arkuszy Międzynarodowej Mapy Świata przedstawiono na rysunku 13. 28

Rys. 13. Skorowidz arkuszy Międzynarodowej Mapy Świata [6] Godło arkusza mapy w skali 1:1 000 000 złoŝone jest z oznaczenie półkuli północnej lub południowej (N lub S) litery (oznaczenie numeru pasa od A do Z) i cyfry (oznaczenie numeru słupa od 1 do 60) np. godło arkusza, mapy na którym znajduje się Warszawa to N - 34. KaŜdy arkusz Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 został podzielony na równą ilość arkuszy: 4 arkusze dla mapy w skali 1:500 000. Godło takiej mapy zbudowane jest z symbolu arkusza mapy w skali 1:1 000 000 oraz jednej z czterech liter alfabetu (A, B, C, D), np. N-34-C ( rys. 14). Rys. 14. Podział arkusza Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 na 4 arkusze map w skali 1:500 000.[6] Aby uzyskać mapę w skali 1:200 000 arkusz Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 został podzielony na 36 arkuszy. Godło takiej mapy zbudowane jest z symbolu arkusza mapy w skali 1:1 000 000 oraz jedną z cyfr rzymskich od I do XXXVI, np. N-34-X (rys.15). 29

Rys. 15. Podział arkusza Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 na 36 arkuszy map w skali 1:200 000 [6] Aby uzyskać mapę w skali 1:100 000 arkusz Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 został podzielony na 144 arkusze. Godło takiej mapy zbudowane jest z symbolu arkusza mapy w skali 1:1 000 000 oraz jedną z liczb od 1 do 144, np. N-34-129 (rys.16). Rys. 16. Podział arkusz Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 00 000 na 144 arkusze map w skali 1:100 000 [6] Mapy o większej skali podzielone są według następującego kryterium: Arkusz mapy 1:100 000 podzielono na 4 arkusze mapy 1:50 000 i oznaczono je pierwszymi duŝymi literami alfabetu (A, B, C, D). Godło takiej mapy zawiera więc symbole nadrzędne i swój, np. N-34-139-D. Arkusz mapy 1:50 000 podzielono na 4 arkusze mapy w skali 1:25 000 i oznaczono je małymi literami alfabetu (a, b, c, d). Godło takiej mapy zawiera więc symbole mapy 1:50 000 i dodatkowo swój, np. N-34-139-D-b. 30

Arkusz mapy 1:25 000 podzielono na 4 arkusze mapy w skali 1:10 000 i oznaczono je cyframi (1, 2, 3, 4). Godło takiej mapy zawiera więc symbole map nadrzędnych i dodatkowo swój, np. N-34-139-D-b-2 5. Godło mapy zasadniczej w układzie 1965 [2] Obszar całego kraju został podzielony na 5 stref odwzorowawczych (rys.17). Rys. 17. Podział obszaru Polski na 5 stref odwzorowawczych [2] KaŜda strefa została podzielona na słupy i pasy - są one oznaczone kolejnymi cyframi od 0 do 9 (pasy numerowane są narastająco w kierunku południowym, zaś słupy narastająco w kierunku wschodnim). Początek układu współrzędnych prostokątnych płaskich strefy przyjmuje się jako początek podziału strefy na pasy i słupy. Przykładowy podział na pasy i słupy oraz system ich oznaczeń dla strefy 3 przedstawiono na rysunku 18. 5 http://www.geografia.com.pl/ 31

Rys. 18. Przykładowy podział na pasy i słupy oraz system ich oznaczeń dla strefy 3 [2] Rozmiary sekcji map topograficznych wielkoskalowych i średnioskalowych podaje tabela 2: Tabela 2. Rozmiary sekcji map topograficznych wielkoskalowych i średnioskalowych [2] Podstawą do podziału na sekcje i systemu oznaczenia arkusza map topograficznych wielkoskalowych i średnioskalowych jest sekcja podziałowa (64 x 40 km). KaŜda sekcja oznaczona jest trzycyfrową liczbą, w której poszczególne cyfry oznaczają: pierwsza cyfra oznacza numer strefy, druga cyfra numer pasa w strefie, trzecia cyfra numer słupa w strefie. 32

Sekcje map topograficznych w skalach 1:50 000, 1:25 000, 1:10 000 i 1:5 000 powstają w wyniku czterostopniowego kolejnego podziału sekcji podziałowej na cztery części (rys.19). Rys. 19. Schemat powstawania arkuszy map topograficznych w skalach 1:50 000, 1: 25 000, 1:10 000 i 1:5 000 [2] Pełne oznaczenie godła arkuszy map topograficznych wielkoskalowych i średnioskalowych na przykładzie sekcji podziałowej 343 podaje tabela 3. Tabela 3. Oznaczenie godła arkuszy map topograficznych wielkoskalowych i średnioskalowych [2] 33

Sekcje mapy zasadniczej sporządzonej w państwowym układzie współrzędnych 1965 mają format prostokątów, rozmiary sekcji podaje tabela 4. Tabela 4. Rozmiary sekcji mapy zasadniczej w układzie :1965 [2] Podstawą podziału na sekcje mapy zasadniczej w skalach 1:5 000, 1:2 000, 1:1 000 i 1:500 jest sekcja wielkoskalowej mapy topograficznej w skali 1:10 000 Rys. 20. Schemat powstawania arkuszy map zasadniczych w skalach 1: 10 000, 1:5 000, 1:2 000, 1:1 000 i 1:500 [2] 34

Godło mapy zasadniczej tworzy się zgodnie z przykładem zamieszczonym w tabeli 5. Tabela 5. Godło mapy zasadniczej w układzie 1965 [2] Godło mapy zasadniczej w układzie 2000 [1] Podstawą podziału na sekcje mapy zasadniczej w układzie 2000 jest arkusz mapy w skali 1:10 000 o wymiarach 5 km x 8 km. Godło w tym układzie tworzymy zgodnie z tabelą 6 i rysunkiem 21. 35

Tabela 6. Godło mapy zasadniczej w układzie 2000 6 Rys. 21. Schemat powstawania arkuszy map zasadniczych w skalach 1:10 000, 1:5 000, 1:2 000, 1:1 000 i 1:500 [1] Godła mapy topograficznej w układzie 1992 [1] Godła map topograficznych w ww. układzie tworzy się według podziału na arkusze Międzynarodowej Mapy Świata w skali 1:1 000 000.(bez uwzględnienia oznaczenie półkuli północnej lub południowej). 6 Jagielski Andrzej Geodezja II Kraków 2003 36

4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest skala główna mapy? 2. Co to są mapy ogólnogeograficzne? 3. Co to jest mapa tematyczna? 4. Jaka jest treść map topograficznych? 5. Jakie informacje zawierają mapy społeczno-gospodarcze? 6. Co to jest mapa zasadnicza? 7. Jakie są typowe skale mapy zasadniczej według Instrukcji Technicznej K-1? 8. Jak dobiera się skalę mapy zasadniczej? 9. Co to są mapy przyrodnicze? 10. Jakie są metody opracowania pierwowzorów map? 11. Co powinna zawierać metryka mapy? 12. Co to jest godło mapy? 13. Jak określa się godła map w układzie 1965? 14. Jak określa się godła map w układzie 1992? 15. Jak określa się godła map w układzie 2000? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ skale arkusza mapy sporządzonej w układzie państwowym 1965. Godło arkusza: 180.244 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w instrukcjach technicznych zasady tworzenia godła map, 2) przeanalizować w jakim układzie sporządzona jest mapa, 3) zapisać otrzymane wyniki i sformułować wnioski. WyposaŜenie stanowiska pracy: arkusz mapy sporządzony w układzie 1965, Instrukcja Techniczna O-2. Ćwiczenie 2 Wyznacz godło arkusza mapy w skali 1 : 1 000, znając współrzędne lewego dolnego naroŝa ramki sekcyjnej mapy w skali 1 : 10 000 (X = 1500.00km, Y = 2000.00km) oraz godło tej mapy 164.124, a takŝe współrzędne punktu osnowy szczegółowej nr 101, znajdującego się na arkuszu mapy w skali 1 : 1 000 (X 101 = 1500415.388m, Y 101 = 2007515.342m). 37

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) podzielić mapę w skali 1:10 000 na arkusze w skalach: 1:2 000 o wymiarach 1.6 km x 1 km, później 1:1 000 o wymiarach 0.8 km x 0.5 km i dopiero na arkusz w skali 1:500, 2) określić numer arkusza mapy w skali 1:2 000 na podstawie znanych współrzędnych, 3) ustalić godło mapy w skali 1:2 000, 4) podzielić mapę w skali 1:2 000 na arkusze w skali 1:1 000 o wymiarach 0.8 km x 0.5 km, 5) ustalić, w którym arkuszu znajduje się punkt osnowy szczegółowej nr 101, 6) ustalić godło mapy w skali 1:1 000. WyposaŜenie stanowiska pracy: Instrukcja Techniczna O-2. Ćwiczenie 3 Odczytaj treść dowolnej mapy tematycznej, zapisz swoje spostrzeŝenia na temat wyróŝnionego zjawiska. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z przygotowaną do tego celu kopią mapy tematycznej, 2) zapoznać się ze sposobem prezentacji wyróŝnionego zjawiska, 3) zapisać swoje spostrzeŝenia na ten temat. WyposaŜenie stanowiska pracy: Instrukcja Techniczna K-1, papier A-4, ołówki, długopisy. 38