W poszukiwaniu granicy pomiêdzy sukcesem ochrony kormorana czarnego (Phalacrocorax carbo sinensis) a plag¹ w rybactwie na przyk³adzie jeziora Selment Wielki Andrzej Abramczyk Gospodarstwo Rybackie Sp. z o.o. w E³ku W okolicach E³ku w latach 70. kormorany by³y spotykane sporadycznie, a rybacy i wêdkarze traktowali je z pob³a liwoœci¹ i sentymentem. Dopiero w 1988 r. stwierdzono obok jeziora Selment Wielki pierwsze miejsca gniazdowania. Obecnie mo emy mówiæ ju o klêsce ekologicznej. Na 6 000 ha wód dzier awionych przez Gospodarstwo Rybackie w E³ku na sta³e bytuje ok. 2600 szt. tych ptaków, odwiedzaj¹c wszystkie jeziora niezale nie od wielkoœci. Jednoczeœnie, w porównaniu do lat 80., mimo stale rosn¹cych zarybieñ, zanotowaliœmy znaczny spadek po³owów takich gatunków jak wêgorz, sandacz, sieja czy p³oæ. Utrzymanie w równowadze populacji ryb w jeziorach staje siê niemo liwe. Kormoran jest gatunkiem zdecydowanie rybo ernym - musi on przyjmowaæ 400 500 g pokarmu dziennie. Terenem polowañ mog¹ byæ wody naturalne lub sztuczne, po³o one w odleg³oœci do 50 km od kolonii lub miejsc noclegowych. W jeziorach mazurskich w sk³ad jego diety, zwi¹zanej œciœle z ichtiofaun¹ danego jeziora, wchodz¹ najczêœciej: p³oæ 22,8 40,8 % leszcz 12,2 23,0 % 137
wêgorz 19,9 23,2 % okoñ 0,5 8,6 % lin 22,0 _ 24,9 % szczupak 5,0 7,6 % inne gatunki 0,1 4,3 % a w przypadku ptaków yj¹cych nad stawami 99,5 % to karp. W Polsce szacuje siê populacjê kormorana na oko³o 40 000 sztuk. Jest to wiêc gatunek pospolity, a nie zagro ony wyginiêciem. Przy silnej i d³ugotrwa³ej jego presji mo e dojœæ do zaburzenia równowagi biologicznej, a tym samym zwiêkszenia tempa degradacji jezior. Oddzia³ywanie kormoranów na rybostan prowadzi te do wielopostaciowego, nierozwi¹zywalnego konfliktu miêdzy rybactwem a ochron¹ ptaków. Wp³yw, jaki wywiera nadmiernie rozwiniêta populacja kormorana na ekosystem jeziorowy oraz dzia³alnoœæ gospodarcz¹ obrazuje przyk³ad jeziora Selment Wielki. Jest to najwiêksze na Pojezierzu E³ckim jezioro typu sandaczowego (1262 ha). Silnie rozwiniêta linia brzegowa oraz urozmaicone dno stwarzaj¹ dogodne warunki do rozwoju ryb. Pozwala³o to w latach 80. na utrzymywanie wydajnoœci rybackiej na poziomie 46 kg/ha, przy du- ym udziale ryb wyborowych (Tabela 1.): Jezioro Selment Wielki - œrednie po³owy ryb (kg) w okresie 1985-1998r. TABELA 1 Lata Wêgorz Sandacz WYBÓR OGÓ EM p³oæ leszcz N PO OWY RAZEM 1985-1989 7 210 5 298 31 372 21 545 2 442 57 939 1990-1994 4 502 5 069 27 273 12 167 12 832 56 123 1995-1998 1 767 2 918 15 616 8 104 9 888 33 949 W roku 1988 nieliczne do tej pory ptaki za³o y³y we wschodniej czêœci jeziora, na niedostêpnym cyplu, pierwsze gniazda. Ich liczba z roku na rok zaczê³a systematycznie wzrastaæ. Zwiêksza³a siê te liczba kormoranów, osi¹gaj¹c 2 000 sztuk w roku 1995 (Tabela 2). Wtedy to jezioro osi¹gnê³o punkt krytyczny. Produkcja rybacka mimo znacznego nasilenia eksploatacji i zarybieñ zaczê³a gwa³townie spadaæ. Znik³y przebywaj¹ce na p³yciznach stada p³oci, sporadycznie widaæ by³o m³ode roczniki sandacza. W porównaniu do lat 1985-1989 od³owy wêgorza obni y³y siê dziesiêciokrotnie. WyraŸnie wzros³a iloœæ gospodarczo niepo ¹danego, bêd¹cego wskaÿnikiem eutrofizacji, leszcza N (Tabela 3). 138
Jezioro Selment Wielki rozwój populacji kormorana w latach 1988-1998 TABELA 2 ROK GNIAZDA (SZT.) KORMORANY (SZT.) 1988 2 35 1989 6 75 1990 21 170 1991 47 310 1992 80 640 1993 176 1 025 1994 350 1 800 1995 480 2 000 1996 243 1 490 1997 195 1 435 1998 138 1 750 Jezioro Selment Wielki od³ów niektórych gatunków w latach 1988-1998 TABELA 3 ROK WÊGORZ SANDACZ P OÆ LESZCZ N OGÓ EM 1988 6 616 4 980 22 612 2 175 52 181 1989 7 260 5 799 18 720 6 082 60 165 1990 6 081 4 938 13 511 15 284 51 711 1991 3 879 4 887 9 913 10 733 49 223 1992 5 007 7 533 11 007 19 140 65 133 1993 2 561 7 987 10 611 14 149 59 249 1994 4 981 2 172 15 797 11 834 58 988 1995 2 957 2 807 9 092 3 185 35 417 1996 1 784 4 500 10 111 9 966 37 563 1997 706 3 046 7 405 17 575 37 403 1998 1 662 1 319 5 804 7 378 25 454 Od roku 1985 na skutek dzia³añ urzêdów administracji pañstwowej zmniejszy³a siê wyraÿnie iloœæ zanieczyszczeñ doprowadzanych do jeziora (m.in. zbudowano oczyszczalniê œcieków w Olecku i Ledze, zwiêkszono iloœæ kontroli sanitarnych na wsiach itp.). Zubo enie wsi zredukowa³o do minimum u ywanie nawozów sztucznych, które powodowa³y znaczny dop³yw biogenów. Wyremontowany jaz w Sypitkach zapewnia stabilny poziom wody w jeziorze. Dziêki dzia³aniom Pañstwowej i Spo³ecznej Stra y Rybackiej znacznie ograniczono k³usownictwo. Od 1994 r. widoczny jest spadek liczby wêdkuj¹cych w jez. Selment. W roku 1993 obsada brygady rybackiej zosta³a zmniejszona 139
o jedn¹ osobê, której wyniki po³owowe by³y nik³e. Pozostali rybacy, dziêki zastosowaniu nowych narzêdzi i technik po³owowych zwiêkszyli wydajnoœæ po³owow¹, czym nadrobili ubytek personalny. Chcia³bym jednoczeœnie stwierdziæ, e przy niezmiennej iloœci sprzêtu ci¹gnionego, przeliczaj¹c sprzêt stawny na podstawowe jednostki jakimi s¹ miero a i wonton, ich liczba w brygadzie w stosunku do lat 80. jest taka sama. Gdzie wiêc tkwi przyczyna tak niekorzystnych dla rybactwa trendów po³owowych? Z analizy Tabel 2i3zdu ym prawdopodobieñstwem mo na stwierdziæ, e s¹ to kormorany. Dzienna racja pokarmowa okreœlana jest na 273 g (Keller 1997), 400 g (Marion 1997), 146 700 g (Noordhuis i inni 1997), 425 700 g (Rae 1965), 350 420 g (Mellin, Mirowska-Ibron 1994). Wykarmienie m³odych w gnieÿdzie wymaga, zale nie od ich wieku, 700 1000 g ryb (Przybysz 1994). Zak³adaj¹c, e kormoran eruje œrednio 200 dni w roku (luty - listopad), zjadaj¹c œrednio 400 g ryb/dobê, okazuje siê, e masa wy³owionych przez nie ryb kilkakrotnie przekracza po³owy rybackie. Szacuj¹c od³owy wszystkich u ytkowników (ptaki, zwierzêta, rybacy, wêdkarze, k³usownicy, inni), otrzymujemy iloœci znacznie przekraczaj¹ce mo liwoœci samoodtwarzania siê populacji ryb, nawet przy znacznym wspomaganiu zarybieniami ze strony Gospodarstwa. Jezioro Selment Wielki - porównanie iloœci zjadanych ryb przez kormorany z po³owami rybackimi (kg) TABELA 4 ROK KORMORANY RYBACY 1988 2 800 52 181 1989 6 000 60 165 1990 13 600 51 711 1991 24 800 49 223 1992 51 200 65 133 1993 82 000 59 249 1994 144 000 58 988 1995 160 000 35 417 1996 119 200 37 563 1997 114 800 37 403 1998 140 000 25 425 Nale y te wspomnieæ o finansowych skutkach, które poci¹ga za sob¹ utrzymywanie przez nasz¹ firmê takiej iloœci ptaków nad tym jednym jeziorem. Poniewa zmienia siê sk³ad gatunkowy populacji, przyj¹³em wyliczon¹ cenê 1 kg z³owionych ryb w ró nych okresach. Wynios³a ona w latach 1985-1989 7,15 z³/kg, 1990-1994 5,72 z³/kg, 19-95-1998 4,69 z³/kg. Poniewa na dietê kormorana sk³adaj¹ siê nie tylko ryby cenne, lecz 140
Jez. Selment Wielki - porównanie iloœci zjadanych ryb przez kormorany z po³owami rybackimi (kg). Iloœ æ ryb (kg) 180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 Kormorany Rybacy 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Lata tak e tzw. chwast rybi, wartoœci te pomniejszy³em dodatkowo o 10% otrzymuj¹c odpowiednio 6,44 z³/kg, 5,51 z³/kg i 4,22 z³/kg. Przemna aj¹c iloœci ryb podane w Tabeli 3 przez odnoœne ceny, otrzymamy w poszczególnych latach nastêpuj¹ce wartoœci: TABELA 5 Jezioro Selment Wielki - porównanie wartoœci ryb (z³) zjadanych przez kormorany i ³owionych przez rybaków. Rok Kormorany Rybacy 1988 18 032 336 043 1989 38 640 387 463 1990 70 040 266 312 1991 127 720 253 498 1992 263 680 335 435 1993 422 300 305 132 1994 741 600 303 788 1995 675 200 149 460 1996 503 024 158 516 1997 484 456 157 841 1998 590 800 107 416 Wysokoœæ szacunku, ze wzglêdu na nie uwzglêdnione wy ej straty powsta³e na skutek zranieñ ryb przez kormorany, z³ej kondycji bêd¹cej efektem ci¹g³ego stresu itp., nale- a³oby zwiêkszyæ przynajmniej o 5 do 10 %. Bior¹c pod uwagê wczeœniej przedstawione 141
Jez. Selment Wielki - wartoœæ ryb (z³) zjadanych przez kormorany i z³owionych przez rybaków. Wartoœæ (z³) 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 kormorany rybacy 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1988 Rok materia³y oraz Tabele 4 i 5 wynika, e na skutek dzia³alnoœci kormoranów na tym tylko jeziorze, w porównaniu do lat 1988-1994, produkcja w czterech ostatnich latach spad³a œrednio o oko³o 22 700 kg, co w rezultacie daje stratê rzêdu 95 815 z³/rok (wartoœæ czynszu dzier awnego za ca³y obiekt jeziorowy). Jak widaæ z przedstawionego przyk³adu, a jest on charakterystyczny dla ca³ego bez ma³a obszaru Warmii i Mazur, rozwijaj¹ca siê w sposób niekontrolowany populacja, chronionego z uporem kormorana czarnego doprowadzi³a do powa nego zaburzenia równowagi biologicznej. Zarówno jezioro, jak i otaczaj¹ce je lasy (wyschniête skupiska drzew, wypalony guanem podszyt) ulegaj¹ w zastraszaj¹cym tempie degradacji, trac¹c swe walory przyrodnicze i turystyczno wypoczynkowe, wp³ywaj¹c niekorzystnie na ca³y zespó³ gatunków zamieszkuj¹cych te nisze ekologiczne. Spadek po³owów w wyniku przerzedzenia stada podstawowego, pozostaje w œcis³ej korelacji z kondycj¹ finansow¹ Gospodarstwa, powoduj¹c redukcjê zatrudnienia, spadek p³ac realnych i zastój inwestycyjny. Ograniczane s¹ mo liwoœci prowadzenia zgodnie z Ustaw¹ racjonalnej gospodarki rybackiej. Obowi¹zuj¹ce przepisy prawa nie daj¹ nam nawet mo liwoœci ubiegania siê o choæby czêœciow¹ rekompensatê strat spowodowanych przez tego ptaka. W Polsce na skutek licznych protestów zaczêto dostrzegaæ problem. Zezwolono nawet strzelaæ do kormoranów na stawach od 15 sierpnia, a w latach 1996 1997 nieliczne gospodarstwa rybackie otrzyma³y zgodê na odstrza³ kilkunastu sztuk ptaków nad jeziorami. S¹ to jednak e tylko pó³œrodki, które nie rozwi¹zuj¹ sprawy. Do 15.08. kormorany czyni¹ tak ogromne spustoszenie w materiale hodowlanym (karp kroczek), e dalsza produkcja staje siê nieop³acalna. Nie wziêto te pod uwagê, e kormoran jest ptakiem wêdrow- 142
nym. Poniewa w krajach Unii Europejskiej skreœlono go z listy ptaków zagro onych wyginiêciem i redukcja stad jest na porz¹dku dziennym, bêdzie go w naszym kraju przybywaæ i straty ekologiczno ekonomiczne bêd¹ rosn¹æ. Dlatego te konieczne wydaje siê iunas zniesienie ochrony na ten gatunek oraz podjêcie œcis³ego wspó³dzia³ania z innymi krajami europejskimi w celu rozs¹dnej regulacji populacji kormorana. Uwa amy, e aby odwróciæ te niekorzystne zjawiska, ju dziœ nale a³oby podj¹æ nastêpuj¹ce dzia³ania: 1. Zezwoliæ na ca³oroczny odstrza³ kormoranów nad stawami. 2. Ograniczaæ pog³owie nad jeziorami poprzez sta³e zezwolenie na p³oszenie, redukcjê gniazd i jaj do niezbêdnego minimum oraz niedopuszczanie do zak³adania nowych koloni lêgowych. Wy ej wymienione przedsiêwziêcia spowoduj¹, e po pewnym czasie zdecydowana wiêkszoœæ ptaków przeniesie siê na obszary chronione (parki narodowe, rezerwaty), gdzie nie bêd¹ niepokojone przez cz³owieka i znajd¹ siê pod kontrol¹ i fachow¹ opiek¹ odpowiednich s³u b. S¹ to tereny rozleg³e, a nadto wystarczaj¹ce do utrzymania pog³owia na odpowiednim poziomie. Ochrona przyrody jest wymogiem kulturowym, który wnosi siê gdy istnieje niebezpieczeñstwo wyginiêcia roœliny albo zwierzêcia lub trzeba zachowaæ istniej¹ce ekosystemy czy krajobrazy. Musi mieæ jednak e swoje granice, szczególnie tam, gdzie nie udaje siê zachowaæ w równowadze biologicznej ekosystemu, gdzie w³aœnie wskutek ochrony tworzy siê dominacja gatunków silniejszych. Ochrona przyrody traci tak e racjê bytu tam, gdzie przysparza cz³owiekowi szkody gospodarcze, powoduj¹c jednoczeœnie znaczne straty ekologiczne w przypadku ochrony kormorana znacznie wiêksze od zak³adanych korzyœci. W imieniu w³asnym i innych u ytkowników rybackich wód z ca³ej Polski, zwracam siê z proœb¹ o zainteresowanie siê problemem i pomoc w jego rozwi¹zaniu. Literatura Harsanyi A. 1995. Wp³yw kormorana na ichtiofaunê Bawarii. Fischer & Teichwirt 11/1995. Keller T. 1997. Food of cormorants Phalacrocorax carbo wintering in Bavaria (Southern Germany). Ekol. Pol. 45(1): 237 238. Marion L. 1997. Increase of the number of cormorants Phalacrocorax carbo wintering in France and the change of conservation status of the species. Ekol. Pol. 45(1): 239 243. Mellin M., Mirowska-Ibron I. 1994. Kormoran w pó³nocno-wschodniej Polsce i jego wp³yw na œrodowisko. Przegl¹d Rybacki (2): 43-49. 143
Noordhuis R., Marteijn E.C., Noordhuis R., Dirksen S., Boudewijn Th. 1997. The trophic role of cormorants Phalacrocorax carbo in freshwater ecosystems in the Netherlands during the non-breeding period. Ekol. Pol. 45(1): 249-262. Przybysz J. 1994. Kormoran twój wróg? Przegl¹d Rybacki (4): 26-36 Rae B. B. 1969. The food of cormorants and shags in Scottish Estuaries and coastal waters. Marine Research No. 1. 144