HISTORIA 1919-1939 Warunki sprzyjające utworzeniu Służby Hydrograficznej w Polsce pojawiły się dopiero po zakończeniu I wojny światowej, kiedy to Polska odzyskała niepodległość oraz dostęp do morza. Tuż po zakończeniu wojny, 28 listopada 1918 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał Polską Marynarkę Wojenną. Dnia 2 maja 1919 roku utworzono z kolei Departament do Spraw Morskich Ministerstwa Spraw Wojskowych. Były to formalne początki Marynarki Wojennej RP, która choć jeszcze wtedy nie miała okrętów, przygotowywała się do objęcia odcinka wybrzeża, które miało zostać przyznane Polsce. Dzięki podpisanemu 28 czerwca 1919 roku Traktatowi Wersalskiemu Odrodzona Polska mogła zrealizować praktycznie marzenia wielu pokoleń o wyjściu na morze. Polskie "okno na świat" nie było jednak zbyt imponujące - Polsce przyznano niewielką część Pomorza oraz odcinek brzegu morskiego, od ujścia rzeki Piaśnicy do Kamiennego Potoku, liczący łącznie niewiele ponad 70 kilometrów (razem z Półwyspem Helskim około 140 kilometrów). Gdańsk, przed wiekami tak bardzo związany z Polską, otrzymał status Wolnego Miasta, pozostając formalnie poza granicami Polski. Przyznane Polsce wybrzeże było gospodarczo raczej zaniedbane, jedyna linia kolejowa łącząca ten region z resztą kraju przebiegała przez terytorium Wolnego Miasta Gdańsk. Brak było portu, który dawałby możliwość rozwinięcia własnej żeglugi i bazowania tworzącej się właśnie Marynarki Wojennej. Jednak, niemal natychmiast po wejściu w życie Traktatu Wersalskiego, to jest od 10.01.1920 roku Polska objęła w posiadanie przyznany jej odcinek wybrzeża historycznym Aktem Zaślubin z Bałtykiem, dokonanym dnia 10 lutego 1920 roku w Pucku. W tym też dniu Sejm RP powołał Komisję Morską i uchwalił budowę portu morskiego w Gdyni. Z tymi wydarzeniami wiążą się również początki Służby Hydrograficznej w Polsce. Dnia 19 lutego 1920 roku utworzono Urząd Hydrograficzny - pierwszą instytucję tego rodzaju w historii naszego państwa. Data ta jest uznawana do dziś za dzień narodzin oraz Święto Hydrografii w Polsce. Pierwszym szefem Urzędu został kpt. mar. Józef Unrug (na zdj. z 1932r.). Służba hydrograficzna była jednym z pierwszych elementów tworzącej się polskiej administracji morskiej. Była też jednym z pierwszych elementów Marynarki Wojennej; właśnie okręt hydrograficzny był pierwszą jednostką Polskiej Marynarki Wojennej na Bałtyku. Okrętem tym był ORP "Pomorzanin", zakupiony jeszcze w grudniu 1919 roku w Hamburgu i wcielony do MW w dniu 10 lutego 1920 roku. Strona 1
Okręt ten był dość starym, poniemieckim parowcem, zbudowanym w niemieckiej stoczni braci Sachsenberg w Rosalu nad Elbą w 1893 roku. Po niezbędnym remoncie podniesiono na nim biało-czerwoną banderę w Gdańsku, w maju 1920 roku. Urząd Hydrograficzny był instytucją podległą Departamentowi do Spraw Morskich. Podstawowe zadania Urzędu obejmowały nadzór nad bezpieczeństwem żeglugi na polskich wodach morskich, dostarczanie okrętom niezbędnych map i pomocy nawigacyjnych, prowadzenie pomiarów na morzu i wybrzeżu, niezbędnych dla sporządzania map morskich i instrukcji nawigacyjnych, dostarczanie dowództwu Marynarki Wojennej niezbędnych danych hydrologicznych i hydrograficznych do celów operacyjnych a także szkolenie personelu. Początkowo działalność Urzędu skierowana jednak była na przygotowywanie okrętu i personelu do zadań hydrograficznych oraz objęcia istniejącego na wybrzeżu polskim oznakowania nawigacyjnego, dotąd zarządzanego przez niemiecką administrację. Ostatecznie Urząd Hydrograficzny przejął oznakowanie w kwietniu 1920 roku. A składało się ono wówczas z 4 latarń morskich (Rozewie, Jastarnia-Bór, Hel i Oksywie), 2 stacji sygnalizacyjnych (Hel, Rozewie), kilkunastu pław i 6 masztów sygnalizacyjnych. ORP "Pomorzanin" rozpoczął prace pomiarowe od pierwszych dni maja 1920 roku. Zmierzały one do wytyczenia i oznakowania bezpiecznego toru wodnego do portu w Pucku. Dalsze prace wykonywane przez załogę okrętu obejmowały przegląd latarń morskich oraz innych znaków nawigacyjnych i meteorologicznych. W kolejnych latach wykształcił się, istniejący do dziś, podział kompetencji i odpowiedzialności za sprawy hydrografii i bezpieczeństwa żeglugi pomiędzy Służbę Hydrograficzną Marynarki Wojennej a instytucje cywilnej administracji morskiej. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 1.12.1921 roku dokonano takiego właśnie rozdziału zadań i kompetencji pomiędzy ministrem Spraw Wojskowych a ministrem Przemysłu i Handlu. Zgodnie z tym rozporządzeniem resort cywilny przejął m.in. sprawy oznakowania nawigacyjnego. Służbę Hydrograficzną Marynarki Wojennej przemianowano wkrótce na Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej (BHMW), z kpt. mar. Tadeuszem Bramińskim jako szefem, podporządkowanym komendantowi Portu Wojennego w Pucku. W 1921 roku rozpoczęto wydawanie "Wiadomości Żeglarskich", prowadzenie korekty map i pomocy nawigacyjnych a także opracowywanie własnych instrukcji nawigacyjnych. Do prowadzenia prac pomiarowych Strona 2
uzyskano kolejną jednostkę pływającą, którą był poniemiecki kuter parowy. Na podstawie tych pomiarów jak i wcześniejszych prac "Pomorzanina" rozpoczęto opracowywanie pierwszego wydawnictwa Biura, jakim był prowizoryczny plan portu i redy Gdyni (został wydany w 1923 roku). W końcu 1923 roku zapadły korzystne dla rozwoju BHMW decyzje. Kierownictwo Marynarki Wojennej zatwierdziło reorganizację Biura i jego przeniesienie do Warszawy, do struktur KMW, na prawach centralnej służby, z pozostawieniem na wybrzeżu okrętu oraz magazynu map i sprzętu nawigacyjnego. W tym też okresie trwały, rozpoczęte w 1924 roku, starania o przystąpienie Polski do powołanego w 1919 roku Międzynarodowego Biura Hydrograficznego w Monako. Formalnie Polska przystąpiła do IHB z dniem 26 lipca 1926 roku. Po raz pierwszy przedstawiciel BHMW wziął udział w obradach II Konferencji Hydrograficznej w 1926 roku. Do września 1939 roku Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej prowadziło normalną pracę hydrograficzną. Do najważniejszych prac należały: wyznaczenie i oznakowanie torów wodnych i akwenów portowych na potrzeby Marynarki Wojennej i żeglugi powszechnej; prowadzenie niezbędnych pomiarów i prac hydrograficznych (m.in. pomiary sondażowe na morzu i w portach dla potrzeb kartograficznych, pomiary magnetyzmu na akwenach wód polskich, wyznaczanie nabieżników i akwenów pomiarowych); wydawanie map i pomocy nawigacyjnych. Pierwsza mapa polska dla powszechnego użytku została opublikowana w 1927 roku. Była to mapa Zatoki Gdańskiej, w skali 1:75 000, oparta w całości o dane uzyskane z własnych pomiarów, prowadzonych od 1924 roku. Mapa ta była następnie wznowiona w 1934 roku a w roku 1938 opublikowano jej nowe wydanie. Kolejną mapę wydano w 1933 roku. Był to plan portu i redy Gdyni, w skali 1:10 000. Przy jej opracowywaniu, oprócz własnych danych, wykorzystano także plany fotogrametryczne Wojskowego Instytutu Geograficznego. Trzecią z kolei mapą był wydany w 1934 roku plan portu i redy Jastarni. Przy zbieraniu danych do tej właśnie mapy po raz pierwszy wykorzystano w naszej hydrografii echosondę. Następnie opublikowano plan redy i portu Hel. Tuż przed samą wojną wydano mapę generalną, w skali 1:500 000, obejmującą południową część Bałtyku. Oprócz tego BHMW opracowało mapę taktyczną, w skali 1:1 000 000 oraz mapę radionawigacyjną. (w 1939 roku wydano 6 różnych numerów map morskich) oraz publikacji nautycznych (w 1932 roku wydano locję, w 1938 roku - spis świateł i sygnałów nautycznych.) opracowanie wydawnictw nautycznych: locje (w 1933 roku zachodnia część Zatoki Gdańskiej, Wybrzeże Polskie i Wolne Miasto Gdańsk; w 1938 roku wybrzeże Niemiec i Danii) oraz spis latarń i sygnałów nawigacyjnych (pierwsze wydanie w 1932 roku). utworzenie i utrzymywanie systemu rozpowszechniania ostrzeżeń nawigacyjnych; wydawano systematycznie, dwa razy w roku, w języku polskim i francuskim, "Wiadomości Żeglarskich" (pierwszy numer ukazał się w 1921). Strona 3
II wojna światowa Okres wojny przerwał działalność Biura Hydrograficznego Marynarki Wojennej. Ewakuowało się ono wraz z Kierownictwem Marynarki Wojennej, w którego składzie było. Szef BHMW, kpt. mar A. Reyman, który ewakuował się wraz z KMW, znalazł się później na terenie ZSRR. Do Anglii dotarł dopiero w maju 1943 roku. Pozostałe elementy służby hydrograficznej na wybrzeżu, w wyniku działań wojennych zostały zlikwidowane. W odtworzonych strukturach Kierownictwa Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii nie przewidziano istnienia komórek hydrograficznych. Nie były one zresztą potrzebne, wobec wykorzystywania przez polskich marynarzy morskich map nawigacyjnych oraz wydawnictw nautycznych opracowanych przez służbę hydrograficzną Admiralicji Brytyjskiej. Należy nadmienić, iż podczas wojny, w Gdyni, Niemcy prawdopodobnie kontynuowali elementy działalności hydrograficznej, utrzymując magazyny map i instrumentów nawigacyjnych oraz korektę map. 1945 - aktualnie Po zakończeniu drugiej wojny światowej, w lipcu 1945 roku, rozpoczęto proces odtwarzania służby hydrograficznej. Tymi działaniami kierował, po powrocie z niemieckiej niewoli, oficer przedwojennego BHMW kmdr por. Karol Zagrodzki. Wśród pierwszych pracowników było też kilka osób z przedwojennej obsady służby. Formalne podstawy dla organizacji nowej służby zostały stworzone dzięki decyzjom (rozkazom) władz wojskowych; na podstawie rozkazu naczelnego dowódcy WP z lipca 1945 roku zostało powołane Dowództwo Marynarki Wojennej i Sztab Główny Marynarki Wojennej, w którego to składzie znalazł się także Oddział Hydrograficzny. Obowiązki szefa tego Oddziału powierzono właśnie komandorowi Zagrodzkiemu. W maju 1947, w związku z ogólną reorganizacją i redukcją sił zbrojnych, podjęto decyzje o zmianie w istniejącej organizacji służby hydrograficznej MW w miejsce Oddziału Hydrografii Sztabu Głównego Marynarki Wojennej powstało Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej (o stanie osobowym 29 wojskowych i 29 kontraktowych). Jako odrębna jednostka MW, BHMW otrzymało także swój numer: JW 5393. W strukturze organizacyjnej BHMW znalazły się między innymi: Wydział Kartograficzny, Wydział Pomiarowy, Sekcja Strona 4
Wydawnicza, Sekcja Instrumentów i Referat Zaopatrzenia (wobec wzrostu zadań zaopatrzenia okrętów w sprzęt nawigacyjny, zamieniony niedługo potem Wydział Zaopatrzenia, powołując jednocześnie także Składnicę Nawigacyjno-Hydrograficzną MW. Również i po wojnie Biuro spełniało rolę zarówno służby zabezpieczenia nawigacyjnego MW jak i państwowej służby hydrograficznej. Biuro od razu podjęło zadania hydrograficzne, wynikające z potrzeby wyznaczenia nowych szlaków żeglugowych i opracowania map nawigacyjnych dla polskich obszarów morskich (pierwsza powojenna mapa ukazała się w 1946 roku), których powierzchnia zwiększyła się znacznie w porównaniu z powierzchnią sprzed wojny. To także najpierw Marynarka Wojenne przejmowała administrowanie oznakowaniem nawigacyjnym pozostałym po Niemcach, a zarządzanym zaraz po wojnie przez Rosjan, później przekazując je administracji cywilnej. Przystąpiono także do opracowywania i wydawania "Wiadomości Żeglarskich" (najpierw jako dwutygodnik); pierwsza mapa powojenna (akwenu Zatoki Gdańskiej) ukazała się już w połowie 1946 roku. Od 1947, dzięki współpracy z Państwowym Instytutem Hydrologiczno-Meteorologicznym (PIHM), służba hydrograficzna rozpoczęła nadawanie przez radio komunikatów meteorologicznych i ostrzeżeń nawigacyjnych. W lipcu 1947 roku ukazał się spis latarń wybrzeża polskiego oraz tablice nawigacyjne. Szczegółowego i formalnego podziału kompetencji pomiędzy BHMW a cywilną administracją morską dokonano w 1948 roku (podział kompetencji i odpowiedzialności został zmodyfikowany jeszcze w 1955 roku). Siedziba BHMW początkowo znajdowała się w budynku przy ul. Waszyngtona 42 w Gdyni, a od grudnia 1948 roku została przeniesiona na Oksywie. BHMW jako odrębna jednostka nie istniało długo, bo zaledwie nieco ponad 3 lata. Na początku grudnia 1950 roku Biuro włączono ponownie do struktur organizacyjnych Sztabu Głównego Marynarki Wojennej; nadając przy tym nową nazwę - Szefostwo Hydrografii Sztabu Głównego Marynarki Wojennej (w 1957 zamienione na Szefostwo Hydrografii Marynarki Wojennej). Ten pierwszy etat BHMW przewidywał 29 wojskowych i 36 pracowników wojska. Nazwa "Szefostwo" funkcjonowało w strukturach wojskowych. Natomiast nazwę "Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej" utrzymano w zakresie realizacji i kontynuacji roli służby państwowej nazwa ta i herb BHMW zawsze występowała na wszystkich mapach i publikacjach oraz używana była w kontaktach międzynarodowych. Zadania okrętu hydrograficznego wykonywał, przydzielony najpierw czasowo, a od 1948 roku na stałe, ORP Żuraw. Był to, przygotowany do nowej roli, jeden z czwórki przedwojennych trałowców polskiej produkcji, które przetrwały wojnę i powróciły do Polski. Nazwa okrętu została w 1951 roku zmieniona na ORP Kompas, po uprowadzeniu okrętu przez część załogi do Ystad. Okręt ten pozostawał w służbie hydrograficznej do 1971 roku. Kolejnym okrętem hydrograficznym był ORP Bałtyk, na którym banderę podniesiono w 1954 roku. Była to przystosowana do roli okrętu hydrograficznego jednostka zbudowana w Stoczni Gdańskiej na podstawie projektu długiej serii burtowych trawlerów rybackich typu B-10. Okręt ten zapoczątkował szersze wychodzenie jednostek hydrograficznych poza Bałtyk, realizując kilka rejsów z ekipami badawczymi na Spitsbergen; w 1974 roku okręt ten zakończył swoją hydrograficzna działalność i został przekazany do innych zadań. Oba wymienione okręty podlegały pod względem służbowym szefowi Sztabu Głównego MW poprzez szefa Hydrografii MW. Strona 5
Pod koniec lat pięćdziesiątych i w kolejnych dekadach dokonywano kolejnych zmian organizacyjnych BHMW i całej służby hydrograficznej, dopasowując te struktury do zmieniających się zadań i wymagań. W trakcie tych zmian utworzono oddzielną jednostkę wykonawczą, przeznaczoną do realizacji zabezpieczenia nawigacyjno-hydrograficznego działań sił MW oraz wykonywania prac hydrograficznych na potrzeby bezpieczeństwa żeglugi. Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego WP z 4 maja 1959 roku, w Porcie Wojennem Gdynia utworzono Oddział Zabezpieczenia Hydrograficznego Marynarki Wojennej. Do zadań nowej jednostki należało: wykonywanie prac geodezyjnych; zabezpieczanie hydrograficzne trałowań bojowych; wykonywanie prac hydrograficznych; szkolenie marynarzy w specjalności hydrograf i obsługa brzegowych stacji radionamierzania Początkowo jednostka posiadała m.in. dwie łodzie sondażowe, sprzęt geodezyjny oraz dwie stacje systemu radionawigacyjnego RIM. W kolejnych latach jednostka wzbogacała się o sprzęt pomiarowy i jednostki pływające (w grudniu 1967 w skład jednostki weszły także okręty hydrograficzne: Kompas i Bałtyk, w 1971 roku nowo wybudowany okręt hydrograficzny ORP Kopernik, który pełnił swoją służbę do 2005 roku, a w 1982 roku podniesiono banderę na dwóch nowoczesnych okrętach hydrograficznych: ORP Heweliusz i ORP Arctowski, które to okręty wykonują zadania hydrograficzne do dziś. W 1987 roku jednostkę przekształcono w dywizjon Zabezpieczenia Hydrograficznego Marynarki Wojennej - dzh MW, w składzie którego znalazły się wszystkie hydrograficzne jednostki pływające oraz brzegowe grupy pomiarowe i sekcje systemów radionawigacyjnych. Okręty hydrograficzne wykonywały także, oprócz prac hydrograficznych dla potrzeb map i wydawnictw BHMW, wiele różnorodnych zadań badawczych, ratowniczych oraz zabezpieczających działanie Marynarki Wojennej, a także szereg zadań dla potrzeb gospodarki morskiej i badań naukowych (okręty uczestniczyły w wyprawach polarnych, zarówno na Antarktydę jak i do Arktyki, ORP Kopernik brał udział w badaniach sejsmicznych na Oceanie Spokojnym, wcześniej zaś, przez wiele lat prowadził szczegółowe badania dna morskiego i poszukiwania złóż ropy i gazu w polskiej Wyłącznej Strefie Ekonomicznej). Zgodnie z rozkazem powołującym do życia JW 5511, wprowadzono też zmiany w organizacji Składnicy Nawigacyjno-Hydrograficznej oraz utworzono Warsztaty Naprawcze Szefostwa Hydrografii Marynarki Wojennej. Wszystkie te wymienione nowo utworzone i przeformowane jednostki zostały podporządkowane Strona 6
szefowi Sztabu Głównego MW poprzez szefa Hydrografii. W kolejnych latach, jako elementy Służby Hydrograficznej Marynarki Wojennej pojawiły się: Oddział Kartograficzny Dowództwa Marynarki Wojennej (OK DMW), oddzielony od BHMW i funkcjonujący samodzielnie do 1995 roku, a także Wydział Hydrograficzny 8. Flotylli Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. OK DMW obejmował dwa wydziały: Kartograficzny i Informacji Nautycznej. Oddział organizacyjnie podlegał Szefowi Sztabu MW, merytoryczną kontrolę w tym czasie pełniło Szefostwo Hydrografii MW. OK DMW był odpowiedzialny za redagowanie i uaktualnianie wszystkich map i wydawnictw nautycznych BHMW. Na początki lat dziewięćdziesiątych, istotne przemiany objęły także Służbę Hydrograficzną Marynarki Wojennej. W 1991 roku Sejm RP uchwalił ustawę o hydrografii, która to przewidywała utworzenie jednolitej państwowej służby hydrograficznej utworzonej z jednostek i sił Służby Hydrograficznej Marynarki Wojennej oraz jednostek hydrograficznych podporządkowanych dotychczas Urzędom Morskim. Utworzono Biuro Hydrograficzne Rzeczypospolitej Polskiej (BH RP), podporządkowane Ministrowi Transportu i Gospodarki Morskiej, którego dyrektorem został kmdr rez. Apoloniusz Łysejko, wieloletni oficer Służby Hydrograficznej MW. Jednakże wybrany przez ustawodawcę model nie został praktycznie zrealizowany. Chociaż BH RP faktycznie powstało w 1991 roku i zebrało wszystkie siły pomiarowe z urzędów morskich, to przekazanie sił MW nie nastąpiło. Marynarka Wojenna dostrzegła niekorzystne aspekty nowego rozwiązania; analizy ekonomiczne wykazywały, iż przejście na model zabezpieczenia nawigacyjnego działań okrętów, wykonywanego przez instytucję zewnętrzną, spoza resortu obrony narodowej, jest dla marynarki kosztowniejszy. Ponadto, MW utraciłaby wówczas także okręty hydrograficzne, które wykonywały również inne niż hydrograficzne zadania. Ważnym czynnikiem była także potencjalna utrata wysoko specjalizowanego personelu, który przeszedłby do nowej instytucji. Funkcjonowanie równolegle cywilnej administracji morskiej (urzędów morskich) oraz niezależnego BH RP także prowadziła niekiedy do konfliktów i rozproszenia kompetencji w wielu sprawach, co stanowiło potencjalne zagrożenie systemu bezpieczeństwa na polskich obszarach morskich. Czynniki te doprowadziły do podjęcia i zrealizowania przez grupę posłów nowej inicjatywy ustawodawczej, w wyniku której Sejm RP przyjął Ustawę z dnia 17.11.1994 roku o zmianie ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz.U. Nr 7 z dnia 27.01.1995 r.), w której artykuł 3 stanowi co następuje: Zadania państwowej morskiej służby hydrograficznej i oznakowania nawigacyjnego w zakresie hydrografii i kartografii morskiej wykonuje Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej Realizując tę ustawę, resort Obrony Narodowej, w lipcu 1995 roku zreorganizował struktury Służby Hydrograficznej MW utworzone zostało Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej, wydzielone ze struktur Sztabu MW, podporządkowane zastępcy dowódcy MW RP - dowódcy Centrum Operacji Morskich. Obecnie BHMW podporządkowane jest Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych. Strona 7
Powojenną działalnością BHMW (Oddziału Hydrograficznego Sztabu Głównego MW, Szefostwa Hydrografii Sztabu Głównego MW, Szefostwa Hydrografii MW) kierowali: kmdr por. Karol ZAGRODZKI (1945-1953) kmdr por. Edward ŁĄCZNY (1953-1957) kmdr Celestyn SPYRA (1957-1981) kmdr Józef KUŚMIDER (1981-1990) kmdr Władysław KIERZKOWSKI (1990-2002) kmdr Czesław DYRCZ (2002-2004) kmdr Piotr PERNACZYŃSKI (2005-2010) kmdr Henryk NITNER (2011-2013) kmdr Andrzej KOWALSKI (2014- Strona 8