POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom XXV W arszawa, 31 I I I 1980 N r 10 Józef B anaszak Badania nad fauną towarzyszącą w zasiedlonych ulach pszczelich [Z 9 rysunkam i i 4 tabelam i w tekście] Ule zasiedlono przez pszczoły miodne (Apis mellifera L.), podobnie jak gniazda innych owadów społecznych, narażone są na inwazje wielu różnych organizmów. Sprzyjają temu warunki panujące w ulach, przede wszystkim podwyższona temperatura, wilgotność powietrza i obfitość pokarmu. Fauna ulowa, której wpływ jest bardzo różnorodny, reprezentowana jest głównie przez pajęczaki i owady. Dotychczasowe zainteresowanie tą fauną było zbyt małe w stosunku do jej roli w życiu rodziny pszczelej. Prace naukowe i podręczniki dotyczące tego zagadnienia omawiają głównie organizmy o w y raźnej szkodliwości, pozostałym współmieszkańcom poświęcano natomiast mało uwagi. Celem niniejszej pracy było poznanie składu gatunkowego organizmów zamieszkujących ule w Polsce, a także ocena ich roli w stosunku do gospodarzy. W zakres badań wchodziły wszystkie zwierzęta wykazujące związek z pszczołami, zarówno wyraźnie pasożytnicze i szkodliwe, jak też gatunki przypadkowo występujące w ulach. Z uw agi n a szeroki udział w zebranym m ateriale różnych grup system atycznych, jego popraw na identyfikacja była możliwa tylko dzięki uprzejm ej pom ocy specjalistów poszczególnych grup. M ateriał oznaczyli lub spraw dzili moje oznaczenia następujący specjaliści: prof, dr hab. W. B a z y l u k (Dermaptera), dr Cz. B ł a s z a k (Acari), dr A. Cm o l u c h (Heteroptera), doc. dr hab. Z. Cm o l u c h (Ourculionidae), dr A. D b a b e r -M o ń k o (Diptera), doc. dr hab. A. D z ia b a s z e w s k i (Aranei), dr M. K a k (Coleoptera), dr J. M a r t i n i (Psocopłera), dr W. M ik o ł a j c z y k (Diptera), dr J. T. N o w a k o w s k i (Diptera), doc. dr h a b. J. P a w ł o w s k i (Ooleoptera), doc. dr hab. B. P isa r sk i (Formicoidea), prof. dr hab. J. R a f a l sk i (Pseudoscor
128 J. Banaszak 2 piones, Opiliones), dr J. S a w o n ie w ic z (Ichneumonidae), dr K. S ę c z k o w s k a (Thysanoptera), dr H. S z c z e p a ń s k i (Chalcidoidea), doc. dr hab. A. S z e p t y c k i (Apterygota), prof, dr hab. A. S z u j e c k i (Staphylinidae). Za życzliwą i bezinteresow ną pom oc wszystkim składam bardzo serdeczne podziękowanie. Szczególne podziękowanie winienem P an u prof, drowi J. E a f a l s k i e m u za cenne rad y i wskazówki udzielane m i w czasie w ykonyw ania i pisania tej pracy. P B Z E G L Ą D PIŚM IEN N IC TW A Polska literatura pszczelarska ma stare tradycje, sięgające jeszcze XVI i X V II wieku. Już w tych czasach pojawiają się pierwsze publikacje, w których znajdujemy także wzmianki o chorobach pszczół i o niektórych szkodnikach. Do takich należy dzieło K ąckiego pt.,,nauka koło pszczół... z roku 1614, czy też anonimowego autora Traktat o pszczołach, wydany w Supraśli w roku 1789, w którym obok kilku chorób pszczół wymienione są mole, wszolinka, robactwo i inne. Krzysztof K l u k w IV tomie swojego słynnego dzieła Zwierząt domowych i dzikich... (1780) najwięcej miejsca poświęcił właśnie pszczołom (126 stron). W rozdziale O przypadkach, nieprzyjaciołach i chorobach pszczół obok trzech znanych sobie chorób pszczół dorosłych i czerwia (biegunka, rozpadnica, zgnilec złośliwy) wym ienia i omawia także wiele zwierząt atakujących ule: ssaki, ptaki, płazy, gady i owady (jak np. motylica pszczela). W it w ic k i (1829) do szkodników pszczół zalicza pająki, osy, szerszenie, żaby, jaszczurki, sikorki i kilka drobnych ssaków. Podobnie Cu n y (1872) sporo miejsca poświęca szkodnikom, wymieniając m.in.: mrówki, szerszenie, osy, pszczołojada Philanthus apivorum, wszolinkę, trupią główkę, woskownice, mniejszą i większą. W roku 1838 ukazuje się w tłumaczeniu P. L eśnlew icza praca Tomasza N u t t a, który nieprzyjaciół pszczół dzieli na atakujących same pszczoły (pająki, osy, szerszenie i in.) oraz na wnikające do uli i niszczące robotę i budowle pszczele (trupia główka, mole, mrówki i myszy). Z innych dziewiętnastowiecznych autorów, piszących o szkodnikach i pasożytach pszczół wymienić trzeba D olinow skiego (1854), Czapskiego (1863) i Cie siel sk ie g o (1888). Należy stwierdzić, że autorzy tego okresu, jak również wcześniejsi, przekazują nam sporo informacji o faunie ulowej, chociaż określają dość ogólnikowo, posługując się najczęściej określeniami potocznie używanymi, jak np. pająki, mrówki, osy itd., nie mówiąc o jakie konkretnie gatunki chodzi. Początek X X wieku przynosi sporo publikacji, w których jednak interesowano się głównie chorobami pszczół, mniej miejsca poświęcając ich pasożytom i szkodnikom. Jednakże zainteresowanie tym i zagadnieniami rośnie, czego przykładem może być praca Gu d e r s k ie j (1929). Autorka szczegółowo opisuje w niej, obok Nosema apis Z. i Malpighamoeba mellificae P r e l l. takie gatunki, jak: Mermis albicans S lee., Acarapis woodi R e n n ie, Braula coeca N itzch, garbatkę pszczelą Phora incrassata, larwy pierwotne oleić Meloe variegatus D o now. i M. proscarabaeus L., Trichodes apiarius L., Oalleria
3 Fauna uli pszczelich 129 mellonella (L.), Aćhroea grisella (F a b r.) i Stylops mellittae K. Niektórymi z tych. gatunków interesują się także: Cibo r o w sk i (1927), P iw o w arsk i (1931), a także K ozikow ski (1930, 1932) i W e b e r (1923). D em ianow icz (1936) natomiast pisze m.in. o nie stwierdzonym dotąd u nas gatunku roztocza, zewnętrznego pasożyta pszczoły miodnej Acarapis externus M org. W okresie powojennym nasza literatura pszczelarska wzbogaca się o szereg publikacji podręcznikowych (Men d r a la 1947, K ozikow ski 1950, K ir k o r 1953, J a n isz e w sk i 1954, K ostecki 1963). Autorzy tych publikacji sporo miejsca poświęcają organizmom szkodliwym i pasożytniczym, przede wszystkim jednak wymieniane są gatunki o wyraźnej szkodliwości, takie jak: Acarapis woodi, Braula coeca, motylice woskowe Galleria mellonella i Achroea grisella, Meloe variegatus i M. proscarabaeus. Są tu również informacje częściowo przestarzałe lub niesprawdzone na naszym terenie, podawane za autorami obcymi. W tym okresie ukazuje się też znaczna liczba artykułów popularnych, zamieszczanych głównie w miesięczniku Pszczelarstwo : A n d r z e je w sk i (1950), S id o r sk i (1951), Ch ło peck i (1951), K irkor (1954), Zam orski (1954), B ie r n a c k i (1959), K os (1961), S k ib a (1964) i inni, w których autorzy podają sporo nowych, częściowo własnych spostrzeżeń, główny nacisk kładąc na zwalczanie niepożądanych współmieszkańców pszczół. Obiektem specjalnych badań był sprawca choroby roztoczowej pszczół Acarapis woodi, który dzięki badaniom K irk o ra (1950,1954) jest w tej chwili stosunkowo najlepiej poznany. Badania nad całokształtem fauny ulowej prowadzili R o ln ik i S zmidt (1959). Autorzy ci wymieniają 40 gatunków pajęczaków i owadów, znalezionych w okolicach Poznania w ulach pasieki liczącej 45 pni. Niedawno ukazała się praca Ch m ielew sk ieg o (1971a), w której autor ten podaje 19 gatunków roztoczy ulowych z kilku stanowisk w Polsce. Wspomnieć też trzeba o doniesieniach K osteckiego i B anaszaka (1973) oraz B anaszaka (1974) z informacjami o kilkudziesięciu gatunkach towarzyszących rodzinom pszczelim. Jeśli chodzi o literaturę obcą, to badania w tym kierunku prowadził Ma (1949), wykazując 86 gatunków owadów szkodliwych lub pasożytniczych dla pszczół. Natomiast M orse i Ga r y (1961) stwierdzili w USA 51 gatunków z 6 rzędów, wnikających do uli. Najwięcej informacji o różnych pasożytach lub szkodnikach pszczół a także innych przedstawicielach fauny ulowej znaleźć można w pracach takich badaczy, jak: B orchert (1933 i in.), Or o si-p al (1934,1937,1938a, b, 1966a, b), B ojko (1939,1958). K asch ef (1959), A t a k ise v (1969a, b, c, 1971a, b), K u l ik o v (1962, 1965, 1966) i innych. Z pozycji o charakterze podręcznikowym należy wymienić opracowania T oum anoffa (1939), P aillota i in. (1944), a z najnowszych B orcherta (1966) oraz S v o b o d y i in. (1968). Stanowią one obszerne kompendia wiedzy o chorobach pszczelich, pasożytach i szkodnikach, wymieniono w nich także wiele innych znanych z uli organizmów. Ostatni z autorów podaje blisko 120 gatunków owadów i pajęczaków, towarzyszących rodzinom pszczelim.
J. Banaszak 4 M A TERIAŁ I M ETODY BADAŃ B adania były prow adzone w latach 1971-1974. M ateriał pobierano przez cały rok, z pasiek rozm ieszczonych w różnych częściach kraju, co pozwoliło uzyskać pełny obraz fauny ulowej w Polsce. Specjalną uwagę zwrócono n a rozmieszczenie poszczególnych g a tunków w w ybranych częściach ula (rys. 1): a) pod daszkiem i pod ociepleniem, b) n a ram kach i plastrach, c) n a dennicy. Ten sposób zbierania m ateriału pozwolił n a wyciągnięcie wniosków m.in. tak że odnośnie do roli różnych organizmów w stosunku do rodziny pszczelej. Rys. 1. Schem at ula z zaznaczeniem części objętych badaniem : 1 przestrzeń pod daszkiem i pod ociepleniem, 2 ram k i i p lastry, 3 dennica. Głównym źródłem m ateriału były osypy zimowe pszczół. Zimowla pszczół, trw ająca w naszych w arunkach klim atycznych od października do m arca, jest okresem, w którym na dennicach uli grom adzą się największe ilości m artw ych pszczół i śmieci. Osypy z dennic otrzym ywałem z pasiek dośw iadczalnych Rolniczych Zakładów Doświadczalnych, z pasiek Państw ow ych G ospodarstw R olnych oraz z pasiek pryw atnych. P róby zm iotków o trzym y w anych tą drogą przesiew ano n a biały papier przez sito o średnicy oczek 2,5 mm i w ybierano pod m ikroskopem stereoskopowym znajdujące się w przesiewie organizmy. Kiedy osyp był bardzo duży, używano fotoeklektora Tullgrena. W obu przypadkach przestrzegano zasady w ybierania możliwie w szystkich osobników z prób, co dało przybliżony obraz sto sunków ilościowych. Od reguły tej zm uszony byłem odstąpić jedynie w przypadku roztoczy, z uw agi n a ogrom ną często ich liczbę. W celu określenia liczebności roztoczy, pobierano przez cały rok w odstępach miesięcznych z dennic 20 uli w 4 w ybranych pasiekach, usy tu o
5 Fauna uli pszczelich 131 wanych w okolicy Poznania, zm iotki w ilości 5 g z każdego ula. W miesiącach letnich, kiedy n a dennicach najczęściej brak osypów, próby pobierano przez kilkakrotne przeciągnięcie po dnie ula zwilżonym tam ponem w aty. W dalszej kolejności, zakonserwowano w 75% etanolu roztocze wybierano z prób i liczono. Uzyskane w ten sposób dano były podstaw ą do określenia dynam iki w ystępow ania tych zw ierząt w ciągu roku. W okresie w egetacyjnym w ykonywano system atyczne przeglądy p ni w kilku w yb ranych pasiekach w pobliżu Poznania, a w szczególności w liczącej 30 p n i pasiece dośw iadczalnej Zakładu B adania Chorób Owadów Użytkowych In sty tu tu W eterynarii w Swarzędzu. M ateriał pozyskiwano badając również próbki pszczół j plastrów, nadsyłane przez praktyków pszczelarzy do Pracowni Chorób Pszczół Zakładu Higieny W eterynaryjnej w Swarzędzu, w latach 1973-1974. T rudne do zidentyfikow ania stadia larwalne i poczwarkowe pozostawiano do hodowli laboratoryjnej w celu otrzym ania osobników dojrzałych. W w arunkach laboratoryjnych prow adzono również hodowlę w ybranych mieszkańców uli dla uzyskania danych dotyczących ich bionomii, znaczenia dla pszczół itd. Zgrom adzony m ateriał zakonserwowano w 75% etanolu (Aranei, Opiliones, Pseudoscorpiones, Neuroptera, Formicoidea, Ueteroptera oraz wszystkie larwy) lub pozostawiono n a sucho w przypadku Diptera, Hymenoptera i Coleoptera. Z roztoczy sporządzono trw ałe Rys. 2. Rozmieszczenie pasiek objętych badaniem.
132 J. Banaszak 6 prep araty m ikroskopowe, zam ykając je w płynie Swanna z dodatkiem ohlorazolu E, po uprzednim prześw ietleniu w kw asie mlekowym. Cały m ateriał zebrany został na 105 stanow iskaoh, rozmieszczonych w różnych częściach k raju (rys. 2). Niżej podane pasieki rozum iane są jako odrębne stanow iska. Określono d a ty pobrania m ateriału, część ula, z której pochodzi próba, jak również liczbę badanych uli. 1. Szczecin, 6 IV 1971 z dennic 47 uli. 2. K ania koło S targardu Szczec. (Spółdz. Prod.), 16 I 1974 z dennio 22 uli, 19 II 1974 z dennic 20 uli, 5 V III 1974 n a plastrze. 3. Słupsk, 15 IV 1974 z dennio 7 uli. 4. Zaleskie koło Słupska, 30 I I I 1974 z dennic 8 uli. 6. Szczecinek, 10 IV 1974 z dennic 7 uli. 6. P rzeradz koło Szczecinka, 23 I I I 1974 z dennic 20 uh. 7. W ałcz, ul. Ogrodowa, 26 I 1974 z dennic 43 uli. 8. W ałcz, ul. R obotnicza, 27 I 1974 z dennic 71 uh. 9. Siemirowice koło L ęborka, 21 V II 1974 spod daszków 2 uh. 10. G dynia, 15 IV 1971 z dennic 7 uli. 11. G dańsk-o hw a, 28 I 1974 z dennic 40 uh, 12 I I 1974 spod daszków 10 uh. 12. Zajączki koło Ostródy (RRZD ), 7 I 1974, 5 II 1974, 13 I I I 1974 z dennio 36 uh, 5 I I 1974 spod daszków. 13. Siejnik koło Olecka (ZZD), 19, 27 I I I 1973 z dennic 65 uh. 14. Szepietowo kolo W ysokiego Maz. (RRZD ), 22 I 1974 z dennic 117 uli. 15. Zielona Góra, 12 IV 1971 z dennic 3 uh. 16. Przewóz koło Żar, 20 V III 1974 spod daszków 30 uli. P asieka stacjonująca w lesie. 17. Dzierżążno W ielkie koło Trzcianki, 4 IV 1972 z dennicy 1 ula. 18. Rom anow o G órne koło Czarnkow a, IV 1971 n a plastrze (spadły rój). 19. M iały koło Czarnkow a, 19 V I 1974 n a plastrze. 20. Lubosz koło Pniew, 15 I I I 1973 z dennic 28 uh. 21. S taw iany koło Skoków (PG R), 20 I I I 1973 z dennic 35 uli. 22. Rusiec koło Gołańczy, I I 1973 z dennicy 1 ula. 23. Porzęczewo koło G rodziska W lkp. (PG R), 12 I I I 1973 z dennic 84 uh. 24. Konarzewo kolo P oznania, 21 X II 1973 spod daszków 20 uli, 21 X II 1973, 15 I, 20 I I, 20 I I I 1974 z dennic 6 uli. 25. K onarzew o koło P oznania, ul. Dopiewska, 25 II 1973 z dennic 6 uh, 21 X II 1973 spod daszków i z dennic 10 uli. 26. Poznań, ul. B otaniczna, 26 I I I 1972 z dennic 10 uh. 27. Poznań, ul. Podgórska, 27 I I I 1973 z dennic 10 uh. 28. P oznań, ul. R olna, 5 X I I 1973 z dennicy 1 ula. 29. Poznań-Zieliniec, od 15 X I I 1973 do X II 1974 dokonyw ano system atycznych przeglądów 50 uh. 30. W ierzonka koło Poznania, 14 IX 1974 spod daszków 10 uh. 31. W ierzenica koło P oznania, 27 I, 1 IX i 21 IX 1974 spod daszków 4 uh. 32. Swarzędz, pasieka Zakładu B adania Chorób Owadów U żytkow ych IW, 30 uh. Od 20 I I I 1971 do X II 1974 przeprow adzano system atyczne przeglądy pni, b ad ając p rzestrzeń pod daszkam i, część gniazdow ą i dennicę. 33. Swarzędz, ul. D ziałki, 16 X I I 1973 spod daszków 4 uh. 34. Siekierki koło P oznania, 15 IV 1974 spod daszków 10 uh. 35. Pom arzanow ice koło P oznania (PG R), 19 I I I 1973 z dennic 15 uli. 36. Czerniejewo koło Gniezna (PG R), 28 I I I 1973 z dennic 18 uh. 37. Szczytniki Czem iejew skie kolo G niezna, 1 V I, 15 V I 1974 n a plastrach z 2 uh. 38. K ostrzyn koło P oznania, 16 I 1974 spod daszków 20 uh, 16 I, 21 II, 14 I I I, IV 1974 z dennic 5 uh.
7 Fauna uli pszczelich 133 39. K om orniki koło Środy W lkp., 7 VI 1974 spod daszków. 40. Miłosław koło W rześni, 29 V II 1974 n a plastrze. 41. Sokołowo koło W rześni (PGR), 9 V 1974 z dennio 10 uli. 42. Ostrowo Szlacheckie koło W rześni (PGR), 9 V 1974 z dennio 10 uli. 43. Ostrowo Szlacheckie koło W rześni, 29 I I I 1971 z dennicy 1 ula. 44. Szemborowo koło Słupcy, 30 IV 1974 n a plastrze. 45. Konin, I I I 1971 z dennicy I ula. 46. Konin, ul. Kolska, 4 IV 1971 z dennicy I ula. 47. Izabelin koło K onina, 4 IV 1971 z dennie 9 uli. 48. Międzylesie koło K onina, 15 V II 1973 na plastrze po spadłym roju. 49. Jarocin, 5 I I 1974 z dennicy 1 ula. 50. Sławoszew koło Jarocina, V 1973 z dennicy 1 ula. 51. Pudliszki koło G ostynia (PG R), 14 I I I 1973 z dennic 61 uli. 52. D om aniew koło K alisza, 18 V I 1974 n a plastrze. 53. Popów koło Kalisza, 8 V III 1974 n a plastrze. 54. Tym ieniec koło K alisza, 18 V I 1974 n a plastrze. 55. Morawin koło Ostrzeszowa, 3 I I 1974 z dennicy 1 ula. 56. Nowe Mosty koło G rudziądza, 12 I I 1974 z dennio 16 uli. 57. Świecie nad W isłą, 21 I I 1974 z dennic 20 uli, 23 I I I 1974 spod daszków. 58. L ubanie koło A leksandrowa K uj., 17 I I 1974 z dennic 53 uli. 59. Łowiczek koło A leksandrowa K uj., 27 I 1974 z dennic 5 uli. 60. Łowkowice koło A leksandrowa K uj., 27 I 1974 z dennic 6 uli. 61. Stawiec koło A leksandrowa K uj., 17 I I 1974 z dennic 52 uli. 62. U jm a D uża koło Aleksandrowa K uj., 27 I 1974 z dennic 8 uli, II 1974 spod daszków 80 uli. 63. Sieleo koło Janikow a, 20 V III 1974 n a plastrze. 64. Sęczkowo koło Radziejow a K uj., 12 II 1974 z dennicy 1 ula. 65. W arszaw a-u rsynów (AR), 15 I I 1974 z dennio 15 uli. 66. Płońsk, 31 I 1974 z dennic 20 uli. 67. K o ry ta koło Łęczycy (PGR), 12 I 1974 z dennicy 21 uli. 68. Kołacin koło Brzezin, 25 I I 1974 z dennic 40 uli. 69. Cielądz koło Raw y Maz., 25 I 1974 z dennic 32 uli. 70. W ieluń, 21 I I I 1974 z dennio 42 uli. 71. Radzice koło Opoczna, 10 I I I 1974 z dennic 60 uli. 72. Kozienice, 21 I I I 1974 z dennic 15 uli. 73. Kozienioe, ul. Mickiewicza, 21 I I I, 2 IV 1974 z dennic 30 uli. 74. Augustów koło Kozienic, 18 I I I 1974 z dennic 20 uli. 75. Brzeźnica koło Kozienic, 31 I I I 1974 z dennic 4 uli. 76. P ionki koło Kozienic, 2, 8 IV 1974 z dennic 30 uli. 77. G arb atk a D ługa koło Zwolenia, 31 I I I 1974 z dennic 20 uli. 78. Kielce, ul. Pom orska, 10 IV 1974 z dennic 22 uli. 79. Kielce, ul. Obrońców Stalingradu, 10 IV 1974 z dennic 8 uli. 80. K oprzyw nica koło Sandom ierza, 5 X II 1973 z dennicy 1 ula. 81. W łostów koło Sandom ierza, 23 I I I 1974 z dennicy 17 uli. 82. Pszozela W ola koło Bychaw y, 1 V 1971 z dennic 5 uli, 14 I I 1974 z dennic 22 uli. 83. W ólka T arnow ska koło Chełmna, 18 I 1974 z dennic 23 uli. 84. Koniowo koło Trzebnicy, 3 I I 1974 z dennic 20 uli. 85. Legnica, 2 I I I 1974 z dennic 5 uli. 86. Ubocze koło Lw ówka Śl., 6 I 1974 z dennic 12 uli. 87. Jelenia Góra, 17 X II 1973 - z dennic 15 uli, 24 X II 1973 - z dennic 30 uli, 29 I I I 1974 spod daszków 10 uli.
134 J. Banaszak 8 88. Trzebinia koło P ru dn ik a, 15 I I I 1974 z dennic 8 uli. P asieka stacjonująca w lesie. 89. Koszęcin koło Lublińca, 15 I I 1974 z dennic 15 uli. 90. N akło koło T arnow skich Gór, 17 I I 1974 z dennic 31 uli. 91. Pszczyna, 23 I I I 1974 z dennic 4 uli. 92. Dzięgielów koło Cieszyna, 26 I 1974 z dennic 40 uli. 93. L ipnica G órna koło Bochni, 15 I 1974 z dennic 50 uh. 94. L askow a kolo Lim anow ej, 10 I I 1974 z dennic 21 uli. 95. Cięcina koło Żywca, 24 I I I 1974 z dennic 5 uli. 96. K uków koło Suchej Beskidzkiej, 15 II 1974 z dennic 21 uh. 97. O raw ka koło Nowego T argu, 20 X II 1973 z dennic 7 uli. 98. Grobla koło N iska, 1 IV 1971 z dennicy 1 ula. 99. H u ta K om orow ska koło K olbuszowej, 11 I I I 1972 z dennie 5 uli. 100. Jarosław, 2 I 1974 z dennic 50 uli. 101. Czudec koło Strzyżow a, 7 IV 1971 z dennic 2 uli. 102. W ęglówka koło K rosna, 21 I I 1974 z dennic 10 uli. 103. D obra koło Sanoka, 27 I 1974 z dennic 35 uh. 104. Szczawne kolo Sanoka, 15 I 1974 z dennio 75 uli, 14 V III 1974 spod daszków. 105. K rasiczyn koło Przem yśla. O M Ó W IEN IE W YBRANYCH GATUNKÓW W przeglądzie poniższym uwzględniłem jedynie gatunki mające większe znaczenie dla pszczół oraz interesujące pod względem faunistycznym. Pełny wykaz gatunków ulowych przedstawia tabela I. Pseudoscorpiones Chelifer cancroides (L.) Gatunek ten spotykałem w różnych okresach roku i w całym ulu, chociaż najczęściej występował pod daszkami i pod ociepleniem. W całej Polsce pospolity, synantropijny. Występuje pod korą drzew, ale także w gniazdach niektórych ptaków (R a fa lsk i 1967). GTi. cancroides jest zn anym m ieszkańcem uli. Ponieważ jego pożywienie stan ow ią gryzk i i roztocze, a m oże te ż atakow ać larw y Galleria mellonella, Achroea grisella i Braula coeca (Or o si-p a l 1938b), uw ażany jest za pożądanego m ieszkańca u li, chociaż jako n ieliczn y w ulach n ie m a w iększego praktycznego znaczenia. Dactylochelifer latreittei (L ea c h) Tylko jedna deutonimfa w śmieciach na dnie ula (56). W ystępuje w południowej i środkowej Europie i na Kaukazie. W Polsce rzadki. Żyje w detrytusie, pod korą drzew i w gniazdach ptaków (R afa lsk i 1967). Z uli dotąd nie podawany.
T abela I. Zestawienie zebranego m ateriału ( gatunki najliczniejsze w ykazane w liczbie przekraczającej 1000 osobników, zakresy klas: I > 1000, II 501-1000, I I I 101-500, IV 11-100, V 1-10 osobników) Część ula Pow iązanie z gospodarzem Lp. G atunek Pseudoscorpiones 1 AUochernes wideri (C. L. K o c h ) 2 Ghetifer cancroides (L.) 3 Dactyloehelifer latreillei \ L e a c h ) 4 M itopus morio ( P.) Opitiones 5 Leiobunum rotundum ( L a t r.) 6 Phalangium opilio L. 7 Opilio parietinus (D e G e e r ) 8 D iety na sp. juv. Aranei 9 Pholcus opilionoides (S c h r.) 10 Tegenaria agrestis (W a l c k.) 11 Aculepeira ceropegia \W a l c k.) 12 Araneus diadematus C i.. 13 Nuctenea ixobola ( T h o r.) 14 Zygiella atrica (C. L. K ocu) 15 Zygiella x-notata (C l.) Stanowisko 32 9,30, 32, 47,62-56 9 32 104 9 2, 38 32 31, 38 38 32 32 32 24, 32 o3 th ro g S3 2 't cd c3 c3 5 i a w V y v rh r* S i CD ~ na 'zi o ft 1 V + 1 V + 31 IV + 4 V + 2 V + 3 V + 2 V + 1 V + 1 V + 3 V + 1 2 V + V cg 'ft O + + + + + -4-3 S3 OCD <8 ft 10 "et co g O 11 + +» "o O 12 + + + + + + + + + + +.+ + 5 przypadkowe i o niewyjaśnionej roli
T ab. I c.d. o> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 16 Packygnatha clercki Su n d. 32, 66 2 17 Lepthyphantes tenebricola (W id e r ) 30 1 18 Neriene clathrata (Su n d.) 87, 93 7 19 Neriene montana (Cl.) 24, 32 13 I 20 Erigowidae sp. juv. 74 1 21 Achaearanea tepidariorum (C. L. K och) 32 2 22 Enoplognatha ovata (Cl.) 32, 33, 104 7 + 23 Neottiwra bimaculata (L.) 32 1 24 Steatoda bipunctata (L.) 24, 25, 29, 31, 32, 33, 34, 38, 62, 87, 9 3,1 0 4 125 I II + + 25 Steatoda castanea (Cl.) 24 3 26 Theridion varians H ahn 32 7 27 Drassodes lapidosus (W alck.) 32 1 28 Eaplodras8us cognatus (W est r.) 32 1 29 Scotophaeus scutulatus (L. K och) 62 2 30 Olubiona pallidula (Cl.) 32, 33, 34 98 I 31 Glubiona phragm itis C. L. K och 31 1 32 Clubiona neglecta 0. P.-Cam br. 32 1 33 Euryolubiona reclusa ( 0. P.-Cam br.) 16 1 34 Philodromus aureolus (Cl.) 32 1 35 Salticus scenicm (Cl.) 32 1 A ta ri 36 Macrocheles m atrius (H u l l.) 27, 29, 32, 35, 58, 90 6 37 Macrocheles glaber (M u l l.) 32 3 38 Macrocheles muscaedomesticae (Scop.) 32 2 39 Maerochele8 nataliae B reg. et K orol. 2, 87 2 40 Arctoseiu8 hallophilus W il l. 32 2 41 Blatti8odu8 dendritieus (B e r l.) 23 1 42 Oyrtolaelaps mucronatus G-. et R. Ca n. 56 1 43 Alliplii8 siculus (O u d.) 32 1 Banaszak
44 Androlaelaps fahrenholzi (B e r l.) 32 7 45 H ypoaspis marginalia W il l. 35 1 46 Haemogama8us oudemansi H irst 32 1 47 Parasitus fucorum D e Gee r 32, 86 2 48 Amero8eius sp. 32 2 49 Bdella sp. 32 1 50 Gheyletus eruditus (Schr.) 13, 32, 67 9 51 Tetranychus sp. 32 1 52 Pyemotes ventricosus (N ew p.) 2 357 53 Aca,rapi8 woodi (Re n n ie ) * 54 Tyreophagus entomophagus (La b.) 32 8 55 Tyrophagus putrescentiae (Schr.) 32 * 56 Tyroglyphus farinae L atr. 32 57 Garpoglyphus lactis (L.) 2, 29, 32, 35, 87 52 58 Glycyphagus domesticus (D e Ge e r) 32 * 59 Glycyphagu8 destructor (Schr.) 32 «60 Scheloribates latipes (C. L. K och) 32 2 61 Scheloribates pallidulue (C. L. K och) 20, 32, 70 3 62 Biapterobates humeralis (H e r n.) 25, 32, 61 6 Gollembola 63 Willowsia buski (Lu b b.) 12, 32 14 64 Willow8ia nigromaculata (Lu b b.) 32 1 65 Entomobrya nivalis (L.) 11, 32 3 66 Orchesella cincta (L.) 32 1 Thysanura 67 Lepism a saccharina L. 9, 12, 31, 67 11 Dermaptera 68 Forficula auricularia L. 11, 16, 19, 21, 24, 27, 29, 30, 31, 32, 35, 84 41 69 GhetidureUa acanthopygia (Ge n e ) 2 1 Thysanoptera 70 Limothrip8 denticornia H al. 46, 47 2 71 Thrips major U z e l. 46 1 Y + + y + + i i i + + i + + + i + + + i + + + I + I + + + I + + + Y + + I + I + I + + Fauna uli pszczelioh 137
Tab. I c.d. 1 2 3 4 5 6 7 8 8 10 U 12 13 72 Copeognatha Lepinotus inquilinus v. H a g. 32 5 73 Oerobasis questfalica ( K o l b e ) 10, 32, 42, 47 15 74 Liposcelis bostrychophilus B a d. 10, 32, 47 4 75 Liposcelis subfuscus B r o a d. 2, 10, 32 4 76 Heteroptera Lyctocoris campestris F. 67 1 77 Xylocoris curtisans ( F a l l.) 12 2 78 Nabis pseudoferus R e m. 30 1 79 E im acerus apterus (F.) 32 1 80 Heterogaster urticae (F.) 87 1 Coleoptera 81 Quedius cruenlus a b. vixens R e t t. 32 1 82 Tachyporus hypnorum F. 61, 70 2 83 Aleochara villosa M a n n. 102 1 84 Hapalarea nigra G kav. 29, 71, 102 5 85 Atheta trinotata K r. 29 2 86 Canthari8 livida v a r. rufipes H b s t. 25, 13 6 87 Stegobium paniceum L. 1, 15, 32, 99 8 88 P tinus fu r L. 2, 15, 17, 26, 32, 41, 45, 57, 61, 64, 76, 88, 90, 102 55 89 Gyphon variabilis T h. 64 1 90 Dermestes lardarius L. 32, 48, 54, 69, 87, 104 35 91 jlaemophloeus ferrugineus S t. 8 1 92 Slilbus testaceu8 P a n z. 56 1 93 Rhizophagus bipustulatus (F.) 71, 90, 101 4 94 Rhizophagus dispar ( P a y k.) 90 1 95 Epurea unicolor (O l.) 32, 79 6 + I + I +. I + + + B anaszak
96 Meligetes lepidi M u l l. 32 97 Mycetophagus quadriguttatis M u l l. 32 98 Typhaea stercoraria (L.) 61 99 Cryptophagus scanicus L. 55,7% bada- 1 nych pasiek 100 Cryptophagus pseudodentatus B r. 25, 29 101 Cryptophagus scutellatus N e w. 90 102 Cryptophagus fum atus Marsch. 32 103 Cryptophagus acutangulus Gyll. 46, 61 104 Cartodere filiform is Gy l l. 32, 47, 82 105 Enicm us m inutus L. 28% bad. pasiek 106 Adalia bipunctata (L.) 38 107 Goccinella septem pundata L. 70 108 Aderus populneus (P anz.) 24, 32 109 Notoxus monoceros L. 13 110 Meloe variegatus D onow. 32, 50 111 Tenebrio molitor L. 22, 104 112 Tribolium madens Ch a r p. 2, 5, 36, 41, 42, 70, 73 113 Hylotrupes bajulus L. 31 114 Ceuthorrhynchus quadridens (P a n z.) 51 115 A pion flavipes (P ayk.) 32 Neuroptera 116 Chrysopa vulgaris S c h n. 11, 12, 24, 29, 32, 38, 62, 93 Lepidoptera 117 Galleria mellonella (L.) 118 Achroea grisella (F.) 119 Euoxa simulans H u f n. 32 120 Eurrhypara hortulata L. 11, 62 121 Phragmatobia fuliginosa (L.) 38 122 Acherontia atropos L. 105 5 7 1 578 2 1 1 2 16 557 1 1 2 1 2 2 22 1 1 1 167 * 1 4 4 1 y + + i i + + + I + i i + + + y + + + I III + + + I + + + + I + + + + co Fauna uli pszczelich 139
O Tab. I c.d. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Diptera 123 Braula coeca N it z c h 2, 3, 8, 28, 32, 57, 60, 61, 64, 81 47 124 Megaselia rufipes Me i g. 3, 18, 23, 32, 3 3,5 1,8 1,1 0 2 551 125 Drosophila funebris (F.) 13, 21, 23, 25, 26, 32, 35, 36, 51, 102 14 126 Heleomyza serrala (L.) 102 3 127 Tephrochlamys tarsalis (Ze t t.) 35, 41, 42, 67, 70 16 I + I I + + + I I 128 F a un ia scalaris (F.) 29 2 129 M uscina pabulorum (P all.) 11 2 130 M usca domestica L. 2 2 131 Pollenia rudis (F.) 11, 12, 62 4 132 Galliphora vicina K.D. 35 1 133 Protophormiaterranovae (R.D.) 32, 38 29 134 Huebneria affinis (F a ll.) 38 1 135 Bibio hortulanus L. 2 1 I
Hymenoptera 136 Eeterischmus truncator (F.) 32 137 Hemiteles sim ilis ig m e l.) 62 138 Aritranis fugitivus (G b a v.) 32 139 Gremnops deaertor (L.) 62 140 Dibrachys cavus (W a l c e.) 25 141 Tetrastichus galactopus (R e t z.) 24, 62 142 Stenomalina musoarum (L.) 32, 70 143 Vespa crabro L. 32 144 Vespa germanica L. 11, 14, 29, 32, 38, 72, 74, 80, 84, 86, 87, 90 145 Eumenes papilarius (Ch k i s t.) 29 146 Bombus paseuorum (Scop.) 32 147 P sithyrus rupesłris (F.) 32 148 Lasius niger L. 32 149 Lasius brunneus L a t k. 32 150 Leptothorax acervorum F. 68 4 3 1 2 5 23 2 1 53 4 16 1 * 14 1 y + + y + + I I I I + + + I + Fauna uli pszczelich 141
142 J. Banaszak 16 Zygiella x-notata (Cl.) Aranei Dwie samice znaleziono pod daszkami uli, 21 X II 1973 (24) oraz 26 IX 1974 (32). W Polsce wykazany tylko z wyspy Wolin, Wrocławia, masywu Ślęży, Rzeszowa i Kamiennej Góry. W Wielkopolsce stwierdzony po raz pierwszy. Spotykany na murach, płotach, ścianach budynków itp. (P ró sz y ń sk i i Staręga 1971). Kie podawany dotąd z uli. Przestrzeń pod daszkiem może być dogodnym schronieniem na okres zimowli. Steatoda bipunctata (L.) Jeden z najczęściej spotykanych w ulach pająków. Na 12 stanowiskach (24, 25, 29, 31, 32, 33, 34, 38, 62, 87, 93, 104) stwierdzono łącznie 125 okazów w różnym wieku. W ystępował przez cały rok, zawsze jednak tylko pod daszkami uli. W okresie zimowli pszczół spotykano średnio 3-5 osobników w jednym ulu, w lecie były rzadsze. Pospolity ten gatunek w środowiskach naturalnych żyje pod korą drzew lub w szczelinach skalnych. Najczęściej jednak spotykany jest w mieszkaniach, piwnicach, szopach itp. (P r ó sz y ń sk i i S taręga 1971). Ule zatem mogą stanowić dogodne miejsce życia dla tego gatunku. Najprawdopodobniej nie stanowi on zagrożenia dla pszczół, z uwagi jednak na stan higieniczny ula, jego obecność jest niepożądana. W dostępnej literaturze pszczelarskiej nie znalazłem inform acji o jego szkodliwości dla pszczół i występowaniu w ulach. Clubiona pallidula (Cl.) Podobnie jak Steatoda bipunctata, bardzo często spotykany w ulach. W 3 pasiekach (32, 33, 34) stwierdzono 98 okazów w różnym wieku. W ystępowały w różnych porach roku pod daszkami uli. Należy dodać, że prócz w y mienionych znaleziono jeszcze 77 okazów, które jako bardzo młode trudno było z całą pewnością zaliczyć do tego gatunku. W naturalnych warunkach C. pallidula żyje na drzewach i krzewach w lasach, parkach i ogrodach (P r ó sz y ń sk i i Staręga 1971). W literaturze pszczelarskiej nie znalazłem informacji o występowaniu tego pająka w ulach i o jego szkodliwości dla pszczół Blattisocius dendriticus (B e r l.) Acari Znaleziono tylko jedną samicę na dennicy ula w Porzęczewie (23). Jest to jedyne znane dotąd stanowisko w Polsce (B łaszak i B anaszak 1976).
17 Fauna uli pszczelich 143 Rzadki gatunek europejski, podawany tylko z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoch, a także z Indonezji (E va n s 1958). H ypoaspis marginalia W il l. Tylko jedną samicę złowiono na dennicy ula w Pomarzanowicach (35) jest to pierwsze stanowisko w Polsce (B łaszak i B anaszak 1976). Według K arga (1971) jest to rzadki gatunek, występujący w borach iglastych i na Bombus terrestris (L.) w Europie środkowej i północnej. E v ans i T ill (1966) wymieniają go z B. terrestris (L.) i B. Iwrtonim (L.) w Wielkiej Brytanii oraz z B. mucidus (Ge r st.) w Austrii. Haemogamasus oudemansi H ir st Znaleziono jeden okaz na dennicy ula w Swarzędzu (32), w kwietniu 1971. Gatunek nowy dla fauny Polski, nie podawany dotąd także z uli. Palearktyczny gatunek, znany jako fakultatywny pasożyt gryzoni, owadożernych i drobnych drapieżników. Żywi się również drobnymi owadami i innymi roztoczami, spotykany ponadto w zapasach żywności (B regetova 1955). P y emotes ventricosus (N e w p.) Gatunek ten występował w znacznej liczbie (357 okazów) w osypie pszczół pochodzącym z 22 uli jednej pasieki (2), pobranym 16 I 1974. Występuje w wielu krajach na całym świecie jako pasożyt wielu owadów (błonkówek, chrząszczy, motyli). Do ula może się dostać przeniesiony przez pszczelarza, przez same pszczoły lub przez Bermestes lardarius. Może być groźny dla pszczół, gdyż w ulu atakuje czerw. B orchert (1966) znajdował często plastry, na których gatunek ten występował w dużych ilościach, wysysając czerw. Roztocz ten jest również niebezpieczny dla człowieka, wywołuje zaczerwienienie, swędzenie i zapalenie skóry. Acarapis woodi (R e n n ie ) Gatunek ten wywołuje szeroko rozpowszechnioną w świecie chorobę roztoczową pszczół. Od czasu zanotowania pierwszego masowego pojawu na wyspie Wight u brzegów Anglii w roku 1904, rozprzestrzeniła się ona szybko prawie w całej Europie (oprócz Skandynawii i Półwyspu Bałkańskiego), w P o łudniowej Ameryce, Indiach, a ostatnio także w Afryce. W Polsce choroba ta została stwierdzona po raz pierwszy przez K lrkora (1950, 1953) w roku 1950 w próbach pszczół pochodzących z Kondratowa koło S y sy. A. woodi jest znany wyłącznie jako pasożyt pszczoły miodnej. Umieszcza się z reguły w I parze tchawek, gdzie zarówno postać dojrzała jak i larwy odżywiają się hemolimfą, którą wysysają nakłuwając ścianki tchawek. Liczba roztoczy w jednej tchawce może dochodzić do 75 (K lrkor 1953). Roztocze te mogą również lokować się u nasady skrzydeł, uszkadzając cienkie powłoki pokrywające stawy skrzydłowe. Ogniska choroby roztoczowej skupiają się w naszym kraju w województwach południowych (rys. 3).
144 J. Banaszak 18 Tyroglyplms farinae L a t r. Należy do najliczniejszych i najczęściej spotykanych roztoczy w ulach pszczelich. Stanowił 38 % ogółu zebranych roztoczy. Obserwacje moje są zbieżne z wynikam i badań Ch m ielew sk ieg o (1971a). Występuje powszechnie w całym kraju, głównie w różnych produktach spożywczych (nasiona zbóż i roślin oleistych) w przechowalniach. W pszczelarstwie jest znany przede wszystkim jako szkodnik pyłku, który za jego przyczyną rozpada się i przyjmuje ostry zapach. Bardzo licznie występuje też na martwych pszczołach, zjadając miękkie organy. Rys. 3. P rzyp ad ki choroby roztoczowej pszczół stw ierdzone w roku 1973. Carpoglyplius lactis (L.) W próbach zmiotków z dennic uli występował dość licznie, stanowiąc 7 % zebranych roztoczy. Występuje przede wszystkim w magazynach, gdzie atakuje suszone owoce, miód, przetwory owocowo-warzywne itp. Według B o r c h e r t a (1966) jest szkodnikiem pyłku, Ch m ie l e w s k i (1971a) uważa ten gatunek za typowego i częstego szkodnika miodu pszczelego przeprowadzona przez tego autora analiza miodu wykazała, że na 105 przebadanych prób, 20% było porażonych tym gatunkiem.
19 Fauna uli pszczelich 145 Olycyphagus domesticus (D e Ge e r ) Jeden z najliczniejszych i najczęstszych roztoczy ulowych, chociaż nie był gatunkiem dominującym, jak to podaje Ch m ielew sk i (1971a). Występuje w śmieciach na dnie ula, na martwych pszczołach, może też przebywać na plastrach z pyłkiem, zjadając go. Olycyphagus destructor (Schr.) Gatunek ten często spotykałem w zmiotkach z dennic uli, chociaż nie tak licznie jak 0. domesticus. W Polsce jest jednym z najczęstszych gatunków żerujących na różnycli produktach spożywczych. W ulu żyw i się różnym i odpadkam i organicznym i, a ta k że zgrom adzonym p yłk iem. Ch m ie lew sk i (1971a) znajdow ał go ta k że w zm agazynow anym m iodzie. Scheloribates latipes (C. L. K och) Znaleziono tylko dwa okazy w osypach (32). Występuje w całej Polsce. Gatunek łąkowo-leśny ( B a j s k i 1968). Jest żywicielem pośrednim kilku gatunków tasiemców z podrzędu Anoplocephalata, m.in. Moniezia expansa (B u d.) (B a j s k i 1959). W ulach nie był dotąd obserwowany. Lepisma saccharina L. Thysanura Gatunek ten stwierdzałem w różnych okresach roku na kilku stanowiskach (9, 12, 31, 67). Najczęściej występował pod daszkami uli, czasem w liczbie kilkunastu osobników w jednym ulu. Ż yje głów nie w m ieszkaniach, rzadko sw obodnie w przyrodzie pod k am ien iam i (Stach 1955). B orchert (1966) znajdował go przeważnie w śmieciach na dennicach zasiedlonych uli, a także w przechowalniach plastrów. Natomiast B olnik i S zm idt (1959) informują o grupowaniu się rybika głównie w strefie ramek, gdzie był obojętny dla pszczół. Obecność L. saccharina w ulu nie stanowi żadnego niebezpieczeństwa dla pszczół i czerwia, a jest niepożądana jedynie ze względów higienicznych. Według Syo body i in. (1968) gatunek ten może przenosić bakterie chorobotwórcze. Forficula auricularia L. Dermaptera Stwierdzałem go przez cały rok w różnych częściach uli, chociaż głównie przebywał pod daszkami. W ystępuje prawie w każdej pasiece.
146 J. Banaszak 20 Ten kosm opolityczny gatunek potrafi się przystosować do najróżnorodniejszych warunków. Żyje wśród liści, kwiatów i pod kamieniami, w ogrodach, na polach, suchych łąkach i w lasach (B a z y l u k 1956). Według P o u v r e a u (1973) występuje też w gniazdach trzmieli, gdzie może powodować straty w czerwiu. Owad ten jest wszystkożerny. W ulach pszczelich zjada różne martwe owady, lecz łowi też żywe, w tym larwy motylic. Może też zjadać pszczoły, ale tylko skaleczone albo po utracie żądła. Żywych i martwych pszczół nieuszkodzonych nie zjada podobnie jak czerwia ( B o r c h e r t 1966). Hodowane przeze mnie skorki zjadały m. in. gąsienice m otylicy woskowej, miodem pożywiały się mniej chętnie. Wygłodzone pożerały się wzajemnie, przy czym ofiarą padały osobniki słabsze lub uszkodzone. Zdaniem K u l ik o v a (1966), skorki zjadają komórki.skrajnych plastrów, żywiąc się miodem i pierzgą. Według S v o b o d y i in. (1968) skorki przechodząc od chorych rodzin pszczelich do zdrowych mogą przenosić cłioroby zakaźne. Ptinus fu r L. Coleoptera Gatunek ten stwierdzałem w różnych porach roku w wielu pasiekach (2, 15, 17, 26, 32, 41, 45, 57, 61, 64, 76, 88, 90, 102). Występował na dennicach uli, rzadziej pod daszkami. Pospolity w domach i magazynach, gdzie uszkadza różne produkty. Zaliczany jest do typowych współmieszkańców pszczół (B o r c h e r t 1941, 1966, K u l ik o v 1966, S v o b o d a i in. 1968 etc.). W ulach larwy i chrząszcze odżywiają się martwymi pszczołami, martwym czerwiem, pierzgą i woskiem. Kiszczą przy tym ścianki ula i materiał ociepleniowy. Mogą przenosić zarodniki zakaźnych chorób pszczół. Dermestes lardarius L. Osobniki dojrzałe lub larwy stwierdzałem we wszystkich częściach ula w ciągu całego roku. Zwykle spotkać można w ulu pojedyncze okazy, chociaż jego liczebność może znacznie wzrosnąć u słabych rodzin. Dla przykładu, w próbce plastra wielkości 10 x 10 cm, nadesłanej do badania po spadłej rodzinie pszczelej, stwierdzono 26 chrząszczy i larw. Ten kosmopolityczny i wszędzie w Polsce pospolity gatunek jest groźnym szkodnikiem futer, wędzonego i suszonego mięsa, zbiorów zoologicznych itp. (M r o c z k o w sk i 1954). Larwy i chrząszcze są częstymi mieszkańcami uli i magazynów z zapasami plastrów (B o r c h e r t 1941, 1966, R o l n ik i S z m id t 1959, S v o b o d a i in. 1968). W ulach występują wśród śmieci i martwych pszczół, zwykle w słabych rodzinach. Kie atakują pszczół ani czerwia. Mogą zjadać pyłek i pierzgę. Przechodząc od chorych rodzin do zdrowych mogą, powodować nowe infekcje.
21 Fauna uli pszczelich 147 Cryptophagus scanicus L. Najliczniejszy gatunek chrząszczy i jeden z najczęstszych gatunków ulowych w ogóle. Larwy oraz imagines spotykano w dużych ilościach lub masowo w okresie ziinowli pszczół (X -IY ) w śmieciach na dennicach uli. Pod daszkiem znaleziono jedynie dwa okazy. Gatunek ten stwierdzono w 55,7 % badanych pasiek. Ogółem zebrano 578 chrząszczy. Przedstawiciele rodziny Cryptophagidae żyją na kwiatach, wilgotnych łąkach, w piwnicach itp. B o r c h e r t (1941, 1966) oraz S v o b o d a i in. (.1968) nie wymieniają tego gatunku jako współmieszkańca pszczół. R o l n ik i S z m id t (1959) informują o licznych larwach, które spotykali i, jak to wynika z ich opisu, które należały prawdopodobnie do przedstawicieli rodzaju Cryptophagus H b s t. Natomiast S id o r o v (1967) pisze o masowym występowaniu larw i chrząszczy C. scanicus w śmieciach na dennicach uli, gdzie samice składają jaja i żerują larwy. Zarówno imagines jak i larwy żywią się w ulu różnymi organicznymi odpadkami, a dostawszy się na plastry pierzgą i miodem. Wiosną opuszczają ule. Zdaniem tego autora, gatimek ten może być przenosicielem spor Nosema apis Z a n d e r. Enicmus minutus L. Podobnie jak Cryptophagus scanicus należy do najliczniejszych i najczęstszych gatunków ulowych. Występował w 28 % zbadanych pasiek, zawsze na dennicach uli w okresie zimowli pszczół (I-IV). Ogółem stwierdzono 557 imagines. W jednym ulu spotkać można różne ilości: od pojedynczych do kilkunastu lub kilkudziesięciu osobników, np. w jednej z prób, pobranej z 8 uli, stwierdzono 187 chrząszczy. Wszędzie spotykany na pleśniejącym drewnie i innym materiale roślinnym. B orch ert (1941) znajdował go często na plastrach. Gatunek w ulu niepożądany głównie ze względów higienicznych. Aderus populneus (P a n z.) W odpadkach na dennicach uli znaleziono dwa okazy (24, 32). Gatunek związany z próchnem drzew liściastych. Żyje pod korą drzew, w gnijących liściach i w masie drzewnej. Rozprzestrzeniony w całej Europie, ale rzadki lub bardzo rzadki, w Polsce znany dotąd tylko z okolic Wrocławia i Legnicy oraz z Sudetów. Należy z a p ew n e do przypadkowych gości w ulu. Meloe variegatus D o n o w. Dwie larwy pierwotne (triungulinus) znaleziono w zmiotkach z dennic uli (32, 50). Z pszczelarskiego punktu widzenia najbardziej interesujący spośród europejskich gatunków rodzaju Meloe L. Uważa się go za prawdziwego pasożyta pszczoły miodnej (B o r c h e r t 1966, S v o b o d a i in. 1968). Ó r o s i-p a l (1937) udowodnił, że trójpazurkowce tego gatunku odżywiają się hemolimfą pszczół.
1 48 J. Banaszak 22 W tym celu przyczepiają się do różnych miękkich części okryw ciała pszczoły, głównie między segmentami odwłoka. Przyniesione do ula siedzą na ściankach, skąd przechodzą na inne robotnice, albo na matki pszczele. Pszczoły silnie zaatakowane przez trójpazurkowce zachowują się niespokojnie, wykonują nerwowe ruchy, przeczesują odnóżami ciało. Zdaniem B orcherta (1966), zakażenie może objąć do 10% rodziny. Na jednej pszczole obserwował on przeważnie 1-2 egzemplarze pasożytów. Lepidoptera Galleria mellonella (L.) Gąsienice spotykano przez cały rok we wszystkich częściach ula. Motyle obserwowano od maja do sierpnia, najczęściej pod daszkami uli. Gatunek ten należy do najpoważniejszych szkodników plastrów, węzy, pierzgi a także czerwia pszczelego. Jego zasięg pokrywa się z występowaniem pszczół. Żerujące gąsienice drążą w budowie woskowej korytarze, niszcząc przy tym czerw. W przypadku silnych rodzin pszczoły nie dopuszczają na plastry gąsienic, które wtedy przenoszą się do odpadów na dennicy, gdzie najczęściej budują oprzędy i przeobrażają się. Cały rozwój od jaja do pojawienia się motyla trwa do 150 dni, zależnie od temperatury. Długość życia samicy m otyla wynosi 12 dni, samca 26 dni. Achroea grisella (F.) Gatunek ten występował równie często jak poprzedni. Przez pszczelarzy mniej znany z uwagi na częste mylenie obu gatunków. Dlatego też celowe wydaje się zestawienie najbardziej charakterystycznych cech, różniących G. mellonella od A. grisella. Cecha G. mellonella A. grisella Długość ciała samiec 11 mm 9 mm samica 13 mm 11 mm Rozpiętość samiec 23 mm 17 mm samica 26 mm 23 mm Ubarwienie I para ciemniejsza, szaro-srebrzyste, skrzydeł lekko cętkowana, II bez wyraźnego jaśniejsza, kremowa, z ciemnymi kreskami rysunku
23 Fauna uli pszozelioh 149 Kształt skrzydła I pary Ślady żerowania gąsienic Larwy po dotknięciu prawie czworokątne mało widoczne, na powierzchni plastrów ciemne, nieregularne plamy, osnute pajęczyną poruszają się do przodu lub do tyłu owalne dobrze widoczne, w postaci prostych, długich chodników w plastrze udają nieżywe Acherontia atropos L. Jeden okaz tego interesującego gatunku stwierdził dr L. Ca i s, w lecie 1961 w Krasiczynie koło Przemyśla. Według informacji właściciela pasieki, z której okaz pochodził, m otyle te wielokrotnie znajdowano w ulach. Ten największy krajowy motyl nie jest trwałym elementem naszej fauny, lecz przylatuje z obszarów położonych nad Morzem Śródziemnym, docierając w Europie na północy po Finlandię, Szwecję i Szetlandy. W literaturze pszczelarskiej uważany jest na ogół zgodnie za szkodnika pszczół. Motyl ten wciska się bowiem do ula, aby rabować miód, niepokojąc przy tym bardzo pszczoły. Także w polskiej literaturze istnieją w zm ia n k i o trupiej główce jako szkodniku pszczół (L e ś n ie w s k i 1843, Cie s ie l s k i 1888, D e m ia n o w ic z 1936, K o z ik o w s k i 1936, W o y k e 1957). Ponieważ motyl te n w* naszym kraju jest rzadko spotykany, nie może być uważany za poważnego szkodnika pszczół. Z uwagi zaś na fakt, że A. atropos należy w Polsce do gatunków objętych ochroną, nie należy jej niszczyć. Diptera Braula coeca N itzc h Gatunek ten spotykałem wśród zmiotków z dennic uli w okresie zimowli pszczół, dość często obserwowałem go też na robotnicach, trutniach i matkach pszczelich. W osypach stwierdziłem B. coeca w 10 pasiekach (2, 3, 8, 28, 32, 57, 60, 61, 64, 81), gdzie zwykle znajdowało się od 1 do kilkunastu osobników. B. coeca występuje w Europie, Australii, prawdopodobnie też w Stanach Zjednoczonych ( B o ec h er t 1966). Gatunek ten jest biologicznie całkowicie związany z pszczołą miodną. Nie jest pasożytem pszczół, lecz szkodnikiem. Szkody wyrządzane przez wszolinkę polegają na odbieraniu pokarmu i systematycznym niepokojeniu, głównie matek pszczelich (S v o b o d a i in. 1968).
150 J. Banaszak 24 Megaselia rufipes M e i g. W kilku pasiekach (3, 18, 23, 32, 35, 51, 81, 102) znajdowałem w zmiotkach z dennic uli, często w znacznych ilościach (np. w próbie z 8 uli ze stanowiska nr 81 było 535 poczwarek i imagines), przedstawicieli rodziny Phoridae. Chodzi tu najprawdopodobniej o Megaselia rufipes, gatunek rozwijający się w martwym czerwiu i martwych pszczołach. W naszej literaturze pszczelarskiej i w licznych publikacjach obcych M. rufipes określany był mylnie jako Phora incrassata i uważany za pasożyta pszczół. Drosophila funebris (F.) Osobniki tego gatunku występowały często w zmiotkach z dennic uli (13, 21, 23, 25, 26, 32, 35, 36, 51, 102). Zdaniem B o r c h e r t a (1966) spośród wielu przedstawicieli rodziny DrosopMlidae w ulach najczęściej spotykana jest D. funebris. Mucha ta jest wszystkożerna, obsiada gnijące i fermentujące substancje roślinne. Larwy znajdowano też w gnijących środkach spożywczych. Samica składa w ciągu 2-6 tygodni około 400 jaj, z których po 3-4 dniach wylęgają się larwy, długości 8 mm. B o r c h e r t (1966) obserwował larwy tego gatunku w czerwiu opanowanym zgnilcem. Zdaniem tego autora D. funebris może być przenosicielem chorób zakaźnych pszczół. W przewodzie pokarmowym dojrzałych much, które siedziały na plastrach zgnilcowych, wykrywano spory Bacillus larvae W h it e. Dibrachys cavus (W alck.) Hymenoptera Z oprzędów zebranych spod daszków uli (25) 21 X II 1974 wyhodowałem pięć samic. Gatunek polifagiczny, pasożyt różnych przedstawicieli Coleoptera, Lepidoptera i Hymenoptera. Jest także naturalnym wrogiem Galleria mellonella (T o u m a n o f f 1939). R o l n ik i S z m id t (1959) z n a jd o w a li o p rzęd y G. mellonella zawierające poczwarki tego pasożyta. Vespa germanica L. W okresie zimowli pszczół znajdowałem często martwe okazy tego gatunku pod daszkami i na dennicach uli. Natomiast w lecie, zwłaszcza zaś jesienią, często stwierdzałem robotnice pod daszkami uli w ilościach 1-4 osobników, obserwowałem również nierzadko wciskające się do gniazda. Czasem znajdowały się w podkarmiaczkach wstawionych do ula. Gatunek w Polsce pospolity. Gniazda zakłada w ziemi, w starych dziuplach, w otworach w murach itp. (P u ł a w s k i 1967). Osy już w starożytności uważane były za szkodniki pszczół. Z dawnych polskich autorów o szkodnictwie os pisali: L e ś n ie w s k i (1843), Ci e s ie l s k i
25 Fauna uli pszczelich 151 (1888) i inni. Szkodliwość os uznają wszyscy autorzy współczesnych podręczników pszczelarstwa (K ir k o r 1953, B orchert 1966, S voboda i in. 1968 etc.). V. germanica odwiedza ule głównie z powodu miodu, ale może także łowić pszczoły, przy czym atakuje zwłaszcza siedzące na ziemi przed ulem. Ofiary swe rozgryza żuwaczkami i zanosi do gniazda. Osa nie używa żądła przeciw pszczołom (B orchert 1966). W literaturze wymienianych jest kilka gatunków os mających znaczenie dla pszczół: V. vulgaris L., V. saxonica F., V. rufa L., V. media R etz. U nas R olnik i S zmidt (1959) wymieniają V. vulgaris, która zdaniem autorów zakładała także gniazda pod daszkami uli. Lasius niger L. Od kwie nia do października obserwowałem liczne lub bardzo liczne (do 50 sztuk w jednym ulu) robotnice pod daszkami uli lub na dennicach (32). Hurtnica zwyczajna należy do najpospolitszych naszych mrówek, żyje w ziemnych kopcach lub w pniach drzew. W literaturze pszczelarskiej mrówki od dawna uchodziły za szkodniki pszczół. Szkodliwość L. niger, a dotyczy to również innych gatunków wnikających do uli, polega na rabowaniu miodu. Są też doniesienia, że atakują czerw lub jaja, a nawet pszczoły ( B orchert 1966). CH A RA K TERY STY K A JAKOŚCIOW A I ILOŚCIOW A Zgromadzony materiał pochodzi z 2028 uli ze 105 pasiek, rozmieszczonych na obszarze całego kraju. Ogółem nie licząc ośmiu najpospolitszych gatunków (tab. I) zebrano 3231 okazów, które należą do 150 gatunków. Pełny wykaz stwierdzonych w ulach gatunków przedstawiono w tabeli I. Fauna ta jest reprezentowana przez 15 rzędów, których liczebność obrazuje rys. 4, i należy do dwóch gromad stawonogów: pajęczaków (Arachnida), obejmujących 41,3% wszystkich gatunków i owadów (Insecta) 58,6%. Przedstawicieli innych grup system atycznych nie stwierdzono. Liczebność poszczególnych gatunków w zebranym materiale wahała się w bardzo dużych granicach, od pojedynczych osobników do kilkuset lub nawet kilku tysięcy okazów tego samego gatunku. Z uwagi na taką rozpiętość, wszystkie gatunki rozdzielono na pięć klas dominacji, których zakres przedstawia się następująco: I gatunki reprezentowane przez więcej niż 1000 osobników, II gatunki, których liczebność zawarta jest w granicach 501-1000 osobników, II I 101-500 osobników, IY 11-100 osobników, Y 1-10 osobników. W I klasie dominacji znalazło się 8 gatunków: Acarapis woodi, Tyrophagus putrescentiae, Tyroglyphus farinae, Glycypliagus domesticus, G. destructor, Galleria
152 J. Banaszak 26 mellonella, Acłiroea grisella i Lasius niger. Większość z wymienionych gatunków ma zarazem największe znaczenie dla pszczół, wśród nich pasożyt A. woodi oraz znane szkodniki plastrów i węzy motylice woskowe (O. mellonella i A. grisella). Podanie liczebności tych gatunków jest możliwe tylko w dużym przybliżeniu. Niektóre spośród nich, zwłaszcza roztocze, mogą występować w pewnych przypadkach w liczbie kilku lub kilkunastu tysięcy w jednym ulu, inne zaś prowadzą skryty tryb życia, jak A. woodi, żyjący w tchawkacli pszczoły lub larwy m otylic woskowych, żerujące w plastrach. Coteoptera 13,3 V. (35) Opili-ones 3,6 U ( 4 ) Rranei 13,3 '/. (26) CoLiembola 1,6 I* ( 4 ) Rcan <3, o % (27) p ri-» Z -Ij Psocoptera 1,61 ( 4 ) Hymen opiera 10,0 %(15) nocrncccr Dnnnunnnnn rnonaaunaa annonuodłi. ncnnacidanr Pseu doscorpion i da 1,3% (3) Otptera 5,6 (13) i Bermaptera. 1,3% (2 ) Lepidoptera <i,0% (6) - - =_j Thysanaptera 1,3 % (2) H eteroptera 3,3% (5) ihysanura 0,6 7. (1) Neu ropier a 0,61, fi) Rys. 4. D om inacja poszczególnych rzędów staw onogów w ulach. W naw iasach podano liczbę gatunków.
27 Fauna uli pszczelich 153 Do II klasy dominacji zaliczono tylko Megaselia rufipes (551 okazów) oraz dwa gatunki chrząszczy: Cryptophagus scanicus, reprezentowany przez 578 okazów i Enicmus minutus, stwierdzony w liczbie 557 osobników. III klasę dominacji reprezentują trzy gatunki: Pyemotes ventricosus 357 okazów, Chrysopa vulgaris 167 okazów, Steatoda bipunctata 125. Znacznie liczniejsza okazała się IV klasa dominacji, w której znalazło się 20 gatunków, a dominowały wśród nich: Clubiona pallidula, Ptinus fur, Dermestes lardarius i Vespa germanica. Zdecydowanie najwięcej gatunków występowało w liczbie 1-10 osobników łącznie 116, z czego aż 58 gatunków znaleziono tylko w pojedynczych okazach. Jeśli chodzi o liczebność gatunków w obrębie poszczególnych rzędów, to przedstawia się ona następująco. Najwięcej gatunków stwierdzono wśród chrząszczy 35, wśród nich dwa dominujące: Enicmus minutus i Gryptophagus scanicus stanowią 85,8 % wszystkich zebranych Goleoptera. Mniej liczno były cztery następne: Ptinus fur, Dermestes lardarius, Tribólium madens i Gartodere filiformis, należące do IY klasy dominacji. Pozostała większość (28) to gatunki V klasy, z których 15 występowało pojedynczo. W gromadzie pajęczaków największą liczbę gatunków stwierdzono spośród pająków 29. Najczęstszymi przedstawicielami tej grupy były: Steatoda bipunctata i Glubiona pallidula, należące do III i IY klasy dominacji. Podobnie jak prawie wszystkie pozostałe pająki, znajdowano je pod daszkami uli, gdzie występowały średnio w liczbie 2-3 osobników w jednym ulu. Dominowała zdecydowanie S. bipunctata, stanowiąc 12,9% wszystkich zebranych pająków, podczas gdy do G. pallidula należało 33,7% (nie wliczając młodych okazów). Zdecydowana większość (26) to gatunki zaliczone do V klasy dominacji. Eoztocze cechowała największa rozpiętość liczebności różnych gatunków, zawierających się w klasach Y, IV, III i I. W jednym ulu znajdowano od kilku osobników do kilku tysięcy. Spośród 27 stwierdzonych gatunków roztoczy najliczniej reprezentowano były rodziny: Acaridae (Tyrophagus putrescentiae, Tyroglyplms farinae), stanowiące 58,8 % wszystkich zebranych roztoczy, liczne były też Glycyphagidae (Glycyphagus domesticus, G. destructor) 28,1 % oraz Garpoglyphidae (Garpoglyphus lactis) 6,7%. Przedstawiciele pozostałych rodzin (Ascaidae, Gamasellidae, Evifididae, Dermanyssidae, Parasitidae, Ameroseidae, Bdellidae, Cheyletidae, Tetranychidae, Oribatulidae i Geratozetidae) stanowili łącznie tylko 4,2%. Dane te przedstawiono na rys. 5. Nie uwzględniono tutaj rodziny Scutacaridae z Acarapis woodi, trudnym do bliższego liczbowego określenia i należącym do I klasy dominacji. Ogniska występowania tego pasożyta, stwierdzone w roku 1973, obrazuje rys. 3. Hymenoptera stanowią 10% ogółu gatunków. Poza Lasius niger występowały przeważnie nielicznie. Tylko cztery z nich zaliczono do IV klasy dominacji: Tetrastichus galactopus, Lasius brunneus, Vespa germanica i Bombus pascuorum. Podobnie jak błonkoskrzydłe, muchówki znajdowano w niewielkich ilościach. Liczniej występowały: B r aula coeca, Drosophila funebris i Protophormia