Monitoring Ptaków Mokradeł Grzegorz Neubauer, Piotr Zieliński, Przemek Chylarecki, Arek Sikora, Zenon Rohde
mokradła: dlaczego są ważne? zajmują ok. 14% powierzchni kraju, w tym 30% torfowisk, bioróżnorodność - nie tylko ptaków - wyższa niż w przeważającym w Polsce krajobrazie kulturowym, zagrożone przez regulacje rzek, melioracje (np. w 2 poł. XX w. zmeliorowano ponad połowę powierzchni mokradeł w kraju Richling & Ostaszewska 2005) i inne formy degradacji, refugia dla szeregu gatunków cennych, mają niezaprzeczalne walory krajobrazowe siedliska mokradłowe mają szczególne znaczenie dla ochrony bioróżnorodności
narodziny programu dlaczego kolejny monitoring? dla szeregu gatunków średniolicznych, wskutek ich niskiej frekwencji, MPPL daje niedokładne oszacowania parametrów monitoring w konkretnych siedliskach dedykowany dla określonej grupy ptaków w przypadku ptaków związanych z mokradłami, często są to gatunki o niekorzystnym statusie ochronnym, zagrożone jako grupy, w całości bądź w większości, potrzeba rozpoczęcia monitoringu awifauny mokradłowej na poziomie krajowym
niby-pospolite gatunki o niskiej frekwencji w MPPL: remiz (1%)* trzcinniczek (5%) rokitniczka (7%) strumieniówka (7%) krwawodziób (1%) kszyk (5%) bąk (2%) podróżniczek (0) * Średnie dla lat 2005-06. Źródło: Chylarecki P. & Jawińska D. 2006. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych. Raport z lat 2005-2006. OTOP, Warszawa.
założenia i cel monitoringu ogólnopolski zasięg programu, populacje docelowe krajowe populacje ptaków (obszary sieci NATURA 2000 vs. reszta kraju), reprezentatywność powierzchni próbnych TRENDY ZMIAN wskaźników liczebności i rozpowszechnienia dla grupy 30-40 gatunków ptaków związanych z siedliskami mokradłowymi, informacja o przyczynach trendów zmian zmiany w siedliskach mokradłowych rejestrowane podczas programu
Metody wybór powierzchni próbnych dane Polskiego Atlasu Ornitologicznego (Sikora et al. 2007) z lat 1986-1993 (z uzupełnieniami do 2004) losowanie: pula 2057 powierzchni (~100 km 2 ), tylko powierzchnie dobrze zbadane - powyżej 80 gatunków (ok. 70% powierzchni kraju); 3 warstwy różniące się bogactwem awifauny mokradłowej - 50 gatunków docelowych (kaczki, perkozy, czaple, chruściele, siewkowce, wybrane wróblowce); asymetryczna alokacja powierzchni: warstwa 1 (16 i więcej gatunków wskaźnikowych) - 50% (20), warstwa 2 (11-15 gatunków wskaźnikowych) - 30% (12), warstwa 3 (0-10 gatunków wskaźnikowych) - 20% (8).
powierzchnie 1 rzędu: 10 10 km N=39 w 2007, N=45 w 2008 1.28% i 1.41% pow. kraju
powierzchnie 2 rzędu właściwe powierzchnie próbne - układ systematyczny (2007) 10 km x 10 km E 8 x (1 km x 1 km) H G F B C D 1 km A
przykładowa powierzchnia MW01 37 30 8 45 36 30 28 24
przykładowa powierzchnia LD03 20 19 12 28 29 18 19 22
przykładowe transekty: dopasowane do obecności siedlisk mokradłowych: bagien, dolin rzecznych, cieków, podmokłych łąk, zbiorników wodnych etc.
protokół kontroli terenowej 1 wizyta wytyczenie transektów, opis siedlisk liczenia ptaków (maj-czerwiec): godziny poranne, dobra pogoda, ptaki liczone w 4. strefach odległości (+ kategoria w locie ) nakłady czasowe na kontrolę jednej powierzchni 1 km 2 (2 x liczenie ptaków + opis siedlisk) szacowane na ok. 3 h, czyli 24-32 h prac w terenie dla jednej dużej powierzchni (100 km 2 ),
Wyniki po pierwszym roku (2007) - ważne pytania jak jest z trafianiem ile gatunków z interesującej nas grupy ma odpowiednią frekwencję? czy warstwy właściwie wskazują bogactwo gatunkowe? czy tereny Natury 2000 są bogatsze pod względem ptasim?
frekwencja (w dużych polach) 1. trafność wyboru powierzchni 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 54% 2007 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 mogłoby być lepiej
po 2007 wyniki dobre, ale mogą być lepsze niska liczba trafień zmiana układu właściwych powierzchni próbnych: 1-4 powierzchnie wskazywane przez obserwatora 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
frekwencja (w dużych polach) trafność wyboru powierzchni 1,0 0,9 0,8 0,7 73% 2008 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Różnica istotna statystycznie: test Wilcoxona: Z=4,56, P<0,0001, N=55 gatunków
frekwencja (w małych polach) trafność wyboru powierzchni pola małe 0,6 0,5 2007 2008 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Różnica istotna statystycznie: test Wilcoxona: Z=5,70, P<0,0001, N=55 gatunków
Jak połączyć dane z różnych powierzchni? Metoda łańcuchowa (chaining method) 2007 2008 2009 2007/08 4 pola 2008/09 8 pól
indeks indeks indeks Łańcuchowa metoda łączenia danych 1,1 2007-2008 (zmienne powierzchnie między latami) 1,0 0,9 1,1 2007-2009 0,8 2007 2008 1,0 0,9 1,1 1,0 2008-2009 0,8 0,9 0,7 2007 2008 2009 0,8 2008 2009
liczba wszystkich gatunków ptaków 2. bogactwo gatunkowe warstw wszystkie gatunki ptaków 85 80 75 70 65 60 W1 W2 W3 W1 W2 W3 2007 2008 GLM: F 2,36 =3,83, P=0,03 GLM: F 2,42 =0,81, P=0,45
liczba docelowych gatunków ptaków 2. bogactwo gatunkowe warstw gatunki docelowe 35 30 25 20 15 10 W1 W2 W3 W1 W2 W3 2007 2008 GLM: F 2,36 =10,10, P=0,0003 GLM: F 2,42 =4,46, P=0,02 warstwa najlepsza (1 - fiolet) podtrzymuje największe bogactwo awifauny związanej z mokradłami
liczba wszystkich gatunków ptaków Liczba wszystkich gatunków ptaków 3. obszary OSOP vs reszta kraju: liczba wszystkich gatunków ptaków 84 82 80 78 76 74 72 2007 Różnica między latami istotna dla powierzchni położonych poza OSOP 70 68 OSOP powierzchnie pozostałe 85 83 2008 GLM: F 1,38 =2.75, P=0.11 81 79 77 wszystkie gatunki ptaków: Na obszarach OSOP średnio 5,5% więcej 75 73 OSOP powierzchnie pozostałe GLM: F 1,43 =0.05, P=0.82
liczba docelowych gatunków ptaków liczba docelowych gatunków ptaków 3. obszary OSOP vs reszta kraju liczba docelowych gatunków ptaków 29 27 25 23 21 19 17 2007 Różnica między latami istotna dla obu typów powierzchni: pow. 2007 2008 OSOP 24 28 pozostałe 19 25 15 OSOP powierzchnie pozostałe 30 29 28 2008 GLM: F 1,37 =5.49, P=0.002 27 26 25 24 23 Docelowe gatunki ptaków: Na obszarach OSOP 25% więcej 22 21 20 OSOP pozostałe powierzchnie GLM: F 1,43 =2.70, P=0.11
3. obszary OSOP vs reszta kraju Dane MPPL potwierdzają, że obszary wyznaczone w ramach paneuropejskiej sieci Natura 2000 podtrzymują większe bogactwo gatunkowe ptaków lęgowych niż obszary znajdujące się poza ta siecią. Na losowo wskazanych powierzchniach próbnych ( ) w granicach obszarów Natura 2000 można spotkać o 10-13% gatunków ptaków więcej niż poza nimi. Chylarecki et al. (2006) dane MPM z lat 2007-08 potwierdzają ten wynik i wskazują, że na obszarach naturowych jest więcej gatunków z interesującej nas grupy gatunków docelowych, związanych z siedliskami mokradłowymi
wyniki 2007-08 stwierdzono 193 gatunki ptaków (82.4% krajowej awifauny lęgowej), na jednym transekcie średnio notowano 27 gatunków w 2007 i 33 w 2008 (w MPPL 34-35), na powierzchniach dużych stwierdzano 49-100 (średnio 75 ± 14) gatunków w 2007 i 48-111 (średnio 79 ± 14) w 2008, w obu latach stwierdzono wszystkie gatunki docelowe (N=50)
Frekwencje przykładowych gatunków docelowych: MPPL vs MPM Gatunek MPPL (2005-06)* MPM (2007-08) Kulik wielki 0.8% 12.1% Krwawodziób 1% 28.0% Rycyk 2% 27.4% Kszyk 5% 44.3% Remiz 1% 41.8% Strumieniówka 7% 56.2% Świerszczak 13% 64.1% Trzcinniczek 5% 63.6% Trzciniak 8% 81.5% Rokitniczka 7% 76.5% Łozówka 32% 87.0% * Chylarecki P. & Jawińska D. 2006. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych. Raport z lat 2005-2006. OTOP, Warszawa.
Przykładowe indeksy 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Kulik wielki Numenius arquata 2007 2008 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Błotniak stawowy Circus aeruginosus 2007 2008 Umiarkowany spadek: p<0.05 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Kokoszka Gallinula chloropus 2007 2008 Umiarkowany spadek: p<0.05 Trend niesprecyzowany 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Czajka Vanellus vanellus 2007 2008 Trend niesprecyzowany
Przykładowe indeksy 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Łozówka Acrocephalus palustris 2007 2008 Trend niesprecyzowany 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Trzciniak Acrocephalus arundinaceus 2007 2008 Trend niesprecyzowany 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus 2007 2008 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Remiz Remiz pendulinus 2007 2008 Silny spadek (p<0.01) Trend niesprecyzowany
Siewkowce: porównanie z latami 1980.* dane: Polski Atlas Ornitologiczny (1986-93) i MPM (2007-08), odpowiednio 2057 i 39-45 powierzchni 10 x 10 km, 3 warstwy różniące się bogactwem gatunków mokradłowych, rozpowszechnienie (area of occupancy, AOO), AOO skorelowane z wielkością populacji, 95% przedziały ufności oszacowane metodą bootstrap, * Chylarecki P. & Neubauer G. 2008. Status of meadow waders breeding in Poland: comparing 2007-08 with the late 1980s. IWSG Conference, Jastrzębia Góra.
area of occupancy Kulik wielki Numenius arquata 250 200 150 100 50 0 1985-93 2007 2008
area of occupancy Kszyk Gallinago gallinago 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1985-93 2007 2008
area of occupancy Rycyk Limosa limosa 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1985-93 2007 2008
area of occupancy Krwawodziób Tringa totanus 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1985-93 2007 2008
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 area of occupancy population index Czajka Vanellus vanellus 3500 3000 2500 2000 1500 1,20 1,00 0,80 Dane MPPL: 1000 500 0 1985-93 2007 2008 0,60 0,40 0,20 0,00 Spadek 40% w ciągu 8 lat
wnioski mokradła jako bogate siedlisko, warstwa 1 - wyższa liczba gatunków, wyższa liczebność, obszary OSOP wyższa liczba gatunków, wyższa liczebność, kontynuacja programu
zastosowania danych na poziomie krajowym: ocena trendów zmian rozpowszechnienia i liczebności zastosowania metodyki na poziomie regionalnym i lokalnym: użycie metodyki analogicznej do MPM do uzyskania podobnych wyników
Dziękuję za uwagę Podziękowania dla obserwatorów i innych osób które brały udział w MPM 2007-08: Jacek Betleja, Marcin Bocheński, Sławomir Chmielewski, Wojciech Chmieliński, Przemysław Chylarecki, Paweł Czechowski, Adam Dmoch, Andrzej Dombrowski, Artur Goławski, Jerzy Grzybek, Grzegorz Grzywaczewski, Sebastian Guentzel, Tomasz Iciek, Michał Jasiński, Grzegorz Jędro, Zbigniew Kajzer, Tomasz Kaleta, Zbigniew Kasprzykowski, Tomasz Królak, Stanisław Kuźniak, Wiesław Lenkiewicz, Łukasz Ławicki, Sławomir Michoń, Cezary Mitrus, Paweł Musiuk, Grzegorz Neubauer, Adam Olszewski, Michał Polakowski, Waldemar Półtorak, Tomasz Rafalski, Zenon Rohde, Sławomir Rubacha, Arkadiusz Sikora, Paweł Szewczyk, Marcin Urban, Przemysław Wylegała, Magdalena Zagalska-Neubauer, Piotr Zieliński Slajd tytułowy: dolina Omulwi (Kurpie), ostatni slajd: dolina Neru, powierzchnia LD03 (mapa slajd 10). Obie fot. GN.