ZNACZENIE MIEJSCA GNIAZDOWEGO I PRZEBIEG USAMODZIELNIANIA SIĘ MŁODYCH BIELIKÓW Z WIGIERSKIEGO PARKU NARODOWEGO

ZNACZENIE MIEJSCA GNIAZDOWEGO I PRZEBIEG USAMODZIELNIANIA SIĘ MŁODYCH BIELIKÓW Z WIGIERSKIEGO PARKU NARODOWEGO Paweł Mirski, Dariusz Anderwald, Piotr Pieczyński, Dorota Zawadzka Abstrakt. W celu zbadania przebiegu usamodzielniania się młodych bielików, pięć osobników z Wigierskiego Parku Narodowego (trzy w 2017 i dwa w 2018 roku) śledzono za pomocą loggerów GPS GSM. Po wyjściu z gniazda ptaki te nadal spędzały dużo czasu w strefie o promieniu 500 metrów wokół niego, większość nawet powyżej 30% jeszcze na początku października. Przed dyspersją areały osobników z sąsiadujących ze sobą gniazd nie pokrywały się, podczas gdy areały osobników z kolejnych lęgów tej samej pary pokrywały się znacząco. Młode bieliki opuściły rewir rodziców między 2 września, a 12 marca następnego roku. Większość spędziła pierwszą jesień i zimę w promieniu około 200 km od gniazda, z wyjątkiem ptaka, który poleciał na Węgry. Wiosną i latem dwa osobniki w drugim roku kalendarzowym przebywały do 280 km od gniazda, podczas gdy trzeci udał się w rekordowo długą wędrówkę nad Morze Peczorskie (2128 km w linii prostej), by jesienią powrócić w szerokość geograficzną zbliżoną miejscu wyklucia. Słowa kluczowe: Haliaeetus albicilla, dyspersja, telemetria, ochrona strefowa, Wigierski Park Narodowy Abstract. The importance of nest-site and the process of reaching independence in juvenile White-tailed Eagles from Wigry National Park. In order to study the process of reaching independence by juvenile White-tailed Eagles, five individuals from Wigry National Park were fitted with GPS loggers (three in 2017, two in 2018). After fledgling birds continued to spent most of the time in the 500 m radius buffer around the nest, most of them even more than 30% at the beginning of October. Before dispersal, home ranges of individuals from neighbouring nests did not overlap, while ranges of individuals from consecutive broods of the same pair overlapped greatly. Young White-tailed Eagles left parents territory between September 2nd and 12th March, next year. Most spent autumn and winter in the 200 km radius from the nest, except for one individual which flew to Hungary. In spring and summer of second calendar year, two individuals were staying inside 280 km radius from natal nests, while one went for exceptionally long trip at Pechora Sea (2128 km straight line) and in the autumn came back to a similar latitude as its natal nest. Key words: buffer zones, dispersal, Haliaeetus albicilla, telemetry, Wigry National Park 134 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania

Wstęp Bielik Haliaeetus albicilla jest jednym z nielicznych przykładów intensywnej odbudowy i wzrostu populacji drapieżnika stojącego na szczycie piramidy troficznej. Krajowa populacja tego gatunku oceniana na ok. 1000-1400 par (Chodkiewicz i in. 2015), wykazuje w dalszym ciągu wzrost (Zawadzka i in. 2009, 2017, Mizera 2015), choć w wielu obszarach pojemność środowiska może wydawać się już wysycona. Bieliki osiągają dojrzałość płciową w wieku około pięciu lat (Mizera 1999), choć obecnie rozpoczynają rozród często jeszcze później, z uwagi na trudności w znalezieniu odpowiadających i jednocześnie wolnych terytoriów (Kuze 2017). Ten długi okres usamodzielniania się młodych bielików ma istotne znaczenie dla poznawania terenu oraz poszukiwania obszarów zasobnych w pokarm i odpowiednich do gniazdowania, co w konsekwencji rzutuje na rozmieszczenie przestrzenne tego gatunku. Poznanie przebiegu dyspersji bielików może być też istotne dla zrozumienia czynników, dzięki którym bieliki odniosły sukces w odbudowie populacji, do przewidywania dalszych jej trendów, ale także zrozumienia czynników wpływających na kształtowanie się zmienności genetycznej tego gatunku w skali całego zasięgu (Nemesházi i in. 2018). Badania nad przemieszczaniem się bielików, w tym również nad dyspersją, prowadzono za pomocą obrączkowania (Whitfield i in. 2009, Struwe-Juhl, Grünkorn 2007), telemetrii (Nygard i in. 2010, Mee i in. 2016, Kroone i in. 2017, Saurola 2017) oraz molekularnych metod szacowania dystansu na podstawie pokrewieństwa (Nemesházi i in. 2018). Najwięcej publikowanych informacji pochodzi z Wysp Brytyjskich i Skandynawii, gdzie behawior dyspersji może być ograniczony powierzchnią lądu, a przewidywania oparte na tych badaniach mogą nie sprawdzić się w przypadku większych przestrzeni kontynentalnej Europy. W dodatku przebieg dyspersji u bielików może zmieniać się w czasie wraz z rosnącym zagęszczeniem populacji, a także w gradiencie szerokości geograficznej, która odzwierciedla ogólną surowość klimatu w Europie. Polska populacja tego gatunku jest trzecią co do wielkości w Europie (BirdLife 2015), ale badania telemetryczne nad bielikiem prowadzone były do tej pory na niewielką skalę (Mirski 2017, Mirski i in. 2017). Pomimo ogólnie dobrej sytuacji gatunku, bielik jako szczytowy drapieżnik nadal pozostaje gatunkiem nielicznym, o wysokim statusie ochronnym. Badania z wykorzystaniem telemetrii GPS umożliwiają lepsze poznanie wielu aspektów biologii tego ptaka, które są niezbędne do zarządzania jego populacją i podejmowana działań ochronnych. Z tego powodu podjęto niniejsze badania nad ekologią przestrzenną młodocianych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego, których celem było w szczególności zbadanie przebiegu dyspersji polęgowej i procesu usamodzielnia się bielików od momentu wyjścia piskląt z gniazd. Metodyka Badania prowadzono w Wigierskim Parku Narodowym (opis terenu badań w Mirski i in. 2017), gdzie w bliskiej odległości gniazdują trzy pary bielików. W 2017 roku loggery GPS GSM (o masie 40 gram, producent: Ecotone) zostały założone młodym z dwóch gniazd, sąsiadujących ze sobą o niecałe 2 kilometry, na krótko przed wylotem (Mirski i in. 2017). Gniazda zlokalizowane były na półwyspie Wysoki Węgieł, który dzieli jezioro Wigry na dwie części. W gnieździe przy południowej części zamontowano logger na osobnika HALB02, a przy północnej części na osobniki HALB03 i HALB04. Kolejne dwa urządzenia zamontowano 13 czerwca 2018 roku na duże pisklęta (fot. 1) w gnieździe przy północnej stronie jeziora (HALB05, HALB06). Lokalizacje były zbierane w zmiennym interwale, w zależności od stop- Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 20. Zeszyt 54 / 4 / 2018 135

nia naładowania baterii. Wszystkie śledzone osobniki przeżyły w całym raportowanym okresie. Lokalizacje z czerwca i lipca pochodziły z gniazda lub bezpośredniej okolicy. Dopiero z początkiem sierpnia ptaki zaczęły opuszczać okolicę gniazda, dlatego wcześniejsze dane zostały pominięte w analizach. Okres uwzględniony w analizach wynosił 466 dni w przypadku ptaków HALB02, HALB03, HALB04 oraz 105 dni w przypadku ptaków HALB05 i HALB06. Fot. 1. Pisklę bielika z Wigierskiego Parku Narodowego w odpowiednim wieku (55-60 dni) do założenia loggera GPS (fot. P. Mirski) Photo 1. White-tailed Eagle chick from Wigry National Park at the age (55-60 days) suitable for mounting GPS logger Zebrane dane analizowano w programie R 3.5.1. Mapy przygotowano w programie ArcGIS 10.3. Datę rozpoczęcia dyspersji przyjęto dla ostatniej lokalizacji zarejestrowanej w promieniu 10 km od gniazda przed dyspersją. Dystans dyspersji pomierzono 10 i 30 dni po dacie rozpoczęcia dyspersji, jak również dla najdalszej od gniazda lokalizacji zarejestrowanej w całym badanym okresie. W przypadku osobnika HALB03 po 30 dniach od dyspersji, urządzenie chwilowo milczało, wynik podano więc dla najbliższej możliwej daty 22 dni po dyspersji. Kierunek dyspersji podano jako orientację linii łączącej pierwszą i ostatnią lokalizację w dniu dyspersji. W celu prześledzenia przestrzennych interakcji między juwenalnymi bielikami z sąsiednich gniazd i powtarzalności tych zachowań między pisklętami z kolejnych lęgów tej samej pary na podstawie lokalizacji GPS wyznaczono zasięg areałów osobniczych. Areały te wyznaczono metodą akde 95% (autocorrelated kernerl density estimation) w pakiecie ctmm (Calabrese i in. 2016) dla danych z okresu od 1.08 w roku założenia loggera do daty dyspersji. W celu określenia roli gniazda w okresie postpisklęcym, w pakiecie recurse (Bracis i in. 2018) w programie R obliczono ilość czasu spędzoną w strefie o promieniu 500 m od gniazda w badanym okresie. Wielkość ta odpowiada zasięgowi okresowej strefy ochronnej. Wyniki tej analizy zsumowano dla całego tygodnia i podano w odniesieniu do kolejnych tygodni w roku. Wyniki W okresie postpisklęcym młode bieliki przez dłuższy czas przebywały w rewirach swoich rodziców. Wyniki wskazują, że areały osobnicze juwenalnych osobników z gniazda nad 136 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania

północną częścią jeziora Wigry (HALB03-06) prawie nie pokrywały się z areałem osobnika z gniazda nad południową częścią jeziora, mimo że gniazda te są zlokalizowane względem siebie o mniej niż 2 kilometry, a ptaki jeszcze w sierpniu oddalały się na większy dystans (ryc. 1). Terytorializm wśród juwenalnych osobników szczególnie dobrze widać na wschodnim krańcu półwyspu Wysoki Węgieł, gdzie lokalizacje GPS osobników z dwóch różnych gniazd nigdy nie pokrywały się przestrzennie, mimo że czasem dzieliła je odległość jedynie 100 metrów. Rewiry rodzeństw z 2017 i 2018 roku na północy tego półwyspu nakładają się w przeważającej mierze. Ryc. 1. Areały osobnicze juwenalnych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego przed rozpoczęciem dyspersji; kolory linii i punktów odpowiadają poszczególnym osobnikom Fig. 1. Home ranges of juvenile White-tailed Eagles from Wigry National Park before dispersal; colours of lines and points match different individuals Juwenalne bieliki różniły się ilością czasu spędzanego w otoczeniu gniazda. Nawet dobrze lotne młode jeszcze w sierpniu większość czasu spędzają w bezpośredniej okolicy gniazda (ryc. 2). Z wyjątkiem jednego ptaka, który opuścił rewir wcześnie, reszta spędzała istotną część (>30%) czasu w otoczeniu gniazda aż do początku października. Ptak, który opuścił rewir rodziców dopiero w marcu, przebywał w strefie wokół gniazda jeszcze na początku lutego. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 20. Zeszyt 54 / 4 / 2018 137

Ryc. 2. Udział czasu spędzony przez młode bieliki w strefie 500 metrów od gniazda w kolejnych tygodniach roku; pomarańczowa czcionka odpowiada tygodniom, w których na wynik mogła mieć wpływ niska częstotliwość zbierania danych, czerwona oznacza przerwę w zbieraniu danych Fig. 2. Ratio of time spent by young White-tailed Eagles inside 500 meters buffer zone arounds their nests in consecutive weeks of the year; orange font indicates weeks, in which low frequency sampling could infl uence the result; red font indicates weeks with missing data Przebieg dyspersji młodych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego był bardzo zmienny (tab. 1). Osobniki, które wykluły się w 2017 roku, przebywały dłużej w rewirach rodziców niż ptaki wyklute w 2018 roku. Data i kierunek dyspersji rodzeństwa HALB03 i HALB04 były bardzo zsynchronizowane, choć dokładne godziny i przebieg trasy wskazują, że ptaki nie odleciały z rewiru rodziców razem (ryc. 3). Większość bielików opuściła rewir rodziców jesienią (we wrześniu i październiku), ale jeden z osobników spędził w nim całą jesień i zimę, a opuścił go dopiero na przełomie zimy i wiosny. Cztery z pięciu śledzonych ptaków nie oddaliły się znacząco podczas swojej pierwszej jesieni i zimy (tab. 1), poruszając się krótkimi skokami, zmieniając od czasu do czasu żerowiska (ryc. 3). Dyspersja przebiegała dynamicznie głównie przez pierwsze dni po opuszczeniu rewiru rodziców. Różnice w odległości od gniazda po 10 i 30 dniach niewiele się różniły. 138 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania

Ryc. 3. Główne obszary przebywania młodocianych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego po opuszczeniu gniazd; jasnozielonym kolorem zaznaczono ważniejsze obszary chronione Fig. 3. Main areas of residence of young White-tailed Eagles from Wigry National Park after dispersal; main areas of nature conservation are marked with light green colour Tylko jeden z ptaków podjął od samego początku dalekie i kierunkowe przemieszczenie, pokonując w ciągu ośmiu dni trasę o długości prawie 900 kilometrów (przez Białoruś i Ukrainę), żeby dotrzeć do Węgier do Parku Narodowego Hortobagy i nad jezioro Cisa (ryc. 4). Ptak ten wrócił jednak w kwietniu (inną drogą przez Beskid Niski), aby kolejne miesiące spędzić w północno-wschodniej Polsce, na Litwie i Obwodzie Kaliningradzkim. Zaskakująco dalekie przemieszczenie podjął wiosną, w drugim roku życia bielik HALB03, który w końcu kwietnia wyruszył z Podlasia, przez Białoruś, kraje bałtyckie, zachodnią Rosję, aż nad Morze Peczorskie (ryc. 4). Cała trasa wędrówki liczyła około 3300 km i trwała 35 dni, w tym na 11 dni ptak zatrzymał się w słynnym rezerwacie Darwina nad zbiornikiem Rybińsk. Odległość przemieszczenia od gniazda wyniosła aż 2128 km i jest to najdalsze, udokumentowane przemieszczenie tego gatunku spośród wszystkich bielików znakowanych w Polsce (Mizera T., inf. ustna). Bielik ten spędził tam całe lato, aby dopiero z początkiem października rozpocząć wędrówkę powrotną i po miesiącu zatrzymać się w okolicy Mińska na Białorusi. Wszystkie zaopatrzone w loggery osobniki przeżyły w raportowanym okresie czasu. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 20. Zeszyt 54 / 4 / 2018 139

Tab. 1. Data, kierunek i odległość dyspersji pięciu juwenalnych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego Table 1. Date, direction and distance of dispersion of five juvenile White-tailed Eagles from Wigry National Park; I column individual, II column dispersal date, III column dispersal direction, III-V columns distance from the nest site (km): 10 and 30 days after dispersal and maximal in reported period Odległość od gniazda (km) Osobnik Data opuszczenia rewiru Kierunek dyspersji po 10 dniach po 30 dniach maksymalna HALB02 2018-03-12 W 173 172 221 HALB03 2017-10-30 S 95 98 2128 HALB04 2017-10-30 SSE 723 730 754 HALB05 2018-09-02 SE 168 173 189 HALB06 2018-10-06 NW 75 102 131 Ryc. 4. Trasy przemieszczeń młodych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego od jesieni 2017 do jesieni 2018 Fig. 4. Movement paths of young White-tailed Eagles from Wigry National Park from autumn 2017 to autumn 2018 140 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania

Dyskusja Telemetria młodych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego dostarczyła kilku bardzo ciekawych informacji. W okresie usamodzielniania się areały osobnicze ptaków z sąsiednich gniazd nie nakładały się na siebie, podczas gdy areały młodych z lęgów w 2017 i 2018 roku pokrywały się w przeważającym stopniu. Jest to najprawdopodobniej wynikiem silnego terytorializmu rodziców, którzy w tym czasie dokarmiają jeszcze swoje potomstwo, ale poruszają się ściśle w granicach swoich rewirów, jeśli sąsiadują one z terytoriami innych osobników tego gatunku. Juwenalne osobniki oczekując na powrót rodziców z pokarmem, przesiadują w miejscach, w pobliżu których polują ptaki dorosłe, albo latają za nimi. Potwierdzają to miejscowe, bezpośrednie obserwacje młodych bielików, goniących ptaki dorosłe i żebrzących o pokarm (półwysep Wysoki Węgieł, 22.09.2018 r.; Zawadzka D., niepubl). Przywiązanie do terytorium, a wręcz do okolic samego gniazda jest najczęściej bardzo silne i trwa prawie do momentu rozpoczęcia dyspersji. Młode bieliki w Wigierskim Parku Narodowym uzyskują lotność na przełomie czerwca i lipca, ale jeszcze przez kilka tygodni są pokarmowo całkowicie zależne od rodziców. W sierpniu większość ptaków spędza przy gnieździe ponad połowę czasu, a niektóre ptaki spędzają tam nawet 80% czasu jeszcze w końcu września (ryc. 2). Obserwacje z fotopułapek przy gniazdach bielików potwierdzają, że w niektórych z nich jeszcze we wrześniu ptaki dorosłe zostawiają w gniazdach pokarm dla piskląt (Mirski P., niepubl.). W zasadzie wszystkie osobniki z wyjątkiem HALB02 odwiedzały obszar w promieniu 500 metrów od gniazda, aż do ostatecznego opuszczenia rewiru rodziców (tab. 1, ryc. 2). Bielik HALB02 spędził w rewirze rodziców wyjątkowo dużo czasu, a okolicę gniazda przestał odwiedzać dopiero w pierwszej połowie lutego, choć przez kolejny miesiąc jeszcze przebywał w rewirze. Bardzo możliwe, że w lutym dorosłe ptaki szykując się do kolejnych lęgów przeganiały młodocianego osobnika, co zmusiło go do zaprzestania odwiedzania gniazda, a w końcu do opuszczenia rewiru. Ptak ten spędził w rewirze rodziców 32 tygodnie od wyjścia z gniazda, a pozostałe śledzone bieliki od 9 do 18 tygodni. Z wyjątkiem rekordzisty HALB02, wyniki te są zbliżone do innych dostępnych danych: z Finlandii (5-23 tygodni, Balotari-Chiebao 2016) i Japonii (8-11 tygodni, Shiraki 2002). Ptaki z reintrodukcji w Irlandii, które wypuszczane były wypuszczane w sierpniu i dokarmiane w okolicy, podejmowały dyspersję głównie wiosną następnego roku (Mee i in. 2016). Prawdopodobnie więc czynnikiem decydującym o terminie rozpoczęcia dyspersji może być dostępność pokarmu, albo wręcz moment, w którym dorosłe ptaki przestają dokarmiać swoje potomstwo. Możliwe, że moment ten zależy od liczby piskląt w lęgu. Wskazują na to pośrednie obserwacje: jedyne młode w lęgu HALB02 pozostawało w terytorium rodziców najdłużej, inne śledzone przez nas pisklęta pochodziły z lęgów z dwoma młodymi i ich termin dyspersji był znacznie krótszy, podczas gdy najszybciej, bo jeszcze w lipcu rewir rodziców opuściły trzy młode śledzone telemetrycznie na Śląsku (Siekiera J., inf. ustna). Kierunek przemieszczeń podczas rozpoczęcia dyspersji był bardzo zmienny (tab. 1), podobnie jak w przypadku innych ptaków z osiadłych populacji europejskich (Probst, Pichler 2017). Kierunkowe przemieszczenia na południe wykazywały jednak młode ptaki z Kazachstanu (Bragin i in. 2018), Rosji (Babushkin i in. 2017), a także dorosłe ptaki z Kamczatki (Ueta 1998) i Niziny Zachodniosyberyjskiej (Ptchelintsev 2017). Podobne, kierunkowe przemieszczenia na południe wykazywało tylko część młodych bielików z Finlandii (Saurola 2017), ale już nie z wyspy Smøla w Norwegii, położonej w podobnej szerokości geograficznej (Nygård i in. 2010). Wiosną i latem w drugim roku życia, bieliki z wszystkich europejskich populacji Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 20. Zeszyt 54 / 4 / 2018 141

stają się bardziej mobilne. Ptaki ze wspomnianej wyspy w Norwegii udawały się nawet ponad 800 km w kierunku północnym (samice na ogół dalej niż samce), po czym jesienią wracały w pobliże miejsca urodzenia. Podobnie większość ptaków z Finlandii podróżowała latem kilkaset km na północ (Saurola 2017). Ptaki reintrodukowane do Irlandii poruszały się głównie w obrębie tej wyspy, ale jeden z nich poleciał wyraźnie dalej, w kierunku północno-wschodnim na Orkany, pokonując dystans 910 km w linii prostej (Mee i in. 2016). Raczej osiadłe okazały się bieliki reintrodukowane do Szkocji, które stwierdzano w promieniu od 18 do 200 km od miejsca wyklucia lub wypuszczenia (Whitfield i in. 2009). Młode bieliki z Austrii przemieszczały się również głównie w promieniu kilkuset kilometrów do Niemiec, Polski, Czech, Słowacji, Węgier i Chorwacji (Probst, Pichler 2017). Dwa ptaki w drugim roku życia w Rosji wiosną powróciły w pobliże miejsca wyklucia (0-60 km od gniazd), ale jeden z nich w międzyczasie eksplorował również żerowiska położone aż do 560 km na północ od rodzinnego gniazda (Babushkin i in. 2017). Ptaki z Japonii i Kazachstanu były śledzone zbyt krótko, by zobaczyć jak zachowują się osobniki w drugim roku życia z azjatyckich populacji (Ueta i in. 1998, Bragin i in. 2018). Podsumowując, dotychczasowe badania wskazują na dwa główne typy zachowań przestrzennych bielików w drugim roku życia: stopniową eksplorację w różnych kierunkach i stosunkowo niewielkim promieniu od gniazda (kilkadziesiąt kilkaset km), albo długie kierunkowe przemieszczenia na północ i powrót jesienią do szerokości geograficznej zbliżonej do miejsca wyklucia. Bieliki z Wigierskiego Parku Narodowego wydają się realizować obie strategie. Młody samiec HALB02 całą wiosnę i lato spędził w promieniu około 200 kilometrów od rodzinnego gniazda (ryc. 3), podobnie samica HALB04, która po powrocie z pierwszej zimy spędzonej na Węgrzech, poruszała się w promieniu do 280 km od gniazda, w podobnych szerokościach geograficznych (ryc. 3). Inaczej jednak postąpił samiec HALB03, który podjął daleką wędrówkę na północny wschód, by jesienią wrócić na wysokość 54 równoleżnika, czyli takiej, jak miejsce jego wyklucia (ryc. 4). Wędrówka tego osobnika (ponad 2100 km w linii prostej) jest jednym z najdalszych stwierdzonych przemieszczeń bielików i prawdopodobniej najdalszym, udokumentowanym telemetrycznie przemieszczeniem w Europie. Regularnie migrujące młodociane bieliki z Rosji pokonywały dystans 1100 km (Babushkin i in. 2017), a z Kazachstanu 1056-1518 km (Bragin i in. 2018). Dłuższe wędrówki (około 2700 km w linii prostej) podejmowały tylko dorosłe osobniki podczas migracji z Kamczatki na wyspę Hokkaido w Japonii (Ueta i in. 1998). Podziękowania Badania zostały dofinansowane ze środków funduszu leśnego w ramach projektu Badanie zachowań i dyspersji polęgowej młodocianych bielików za pomocą lokalizatorów GPS/ GSM w Wigierskim Parku Narodowym Etap II. Literatura Babushin M.V., Kuznetsov A.V., Demina O.A. 2017. White-tailed eagle on the Rybinsk reservoir: abundance, ecology, migration and wintering sites. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 14-16. Balotari-Chiebao F., Villers A., Ijäs A., Ovaskainen O., Repka S., Laaksonen T. 2016. Post-fledging movements of white-tailed eagles: Conservation implications for wind-energy development. Ambio 45: 831-840. BirdLife International 2015. Haliaeetus albicilla (White-tailed Sea-eagle). European Red List of Birds. 142 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania

Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Bracis C., Bildstein K., Mueller T. 2018. Revisitation analysis uncovers spatio-temporal patterns in animal movement data. Ecography. doi: 10.1111/ecog.03618 Bragin E.A., Poessel S.A., Lanzone M.J., Katzner T.E. 2018. Post-fledging movements and habitat associations of Whitetailed Sea Eagles (Haliaeetus albicilla) in Central Asia. The Wilson Journal of Ornithology 130: 784-788. Calabrese J.M., Fleming C.H., Gurarie E. 2016. ctmm: an r package for analyzing animal relocation data as a continuous time stochastic process. Methods in Ecology and Evolution 7: 1124-1132. Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł., Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008-2012. Ornis Polonica 56: 149-189. Krone O., Treu G., Grünkorn T. 2017. Satellite Tracking of White-Tailed Sea Eagles in Mecklenburg- Western Pomerania and Brandenburg. W: Hötker H., Krone O., Nehls G. (red.) Birds of Prey and Wind Farms. Springer, Cham: 207-225. Kuze J. 2017. Temporary nests built by the tagged newly territorial adult white-tailed eagle. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 60-61. Mee A., Breen D., Clarke D., Heardman C., Lyden J., McMahon F., O Sullivan P., O Tolle L. 2016. Reintroduction of White-tailed Eagles Haliaeetus albicilla to Ireland. Irish Birds 10: 301-314. Mirski P. 2017. Spatial ecology of White-tailed Eagle in North-Eastern Poland. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 83. Mirski P., Anderwald D., Lewandowski S., Pieczyński P., Zawadzka D. 2017. Przemieszczenia juwenalnych bielików z Wigierskiego Parku Narodowego po opuszczeniu gniazd. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie, 53, 4: 56-66. Mizera T. 1999. Bielik. Monografie przyrodnicze. Lubuski Klub Przyrodników, Świebodzin. Mizera T. 2015. Bielik Haliaeetus albicilla. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa: 431-437. Nemesházi E., Szabó1 K., Horváth Z., Kövér S. 2018. Genetic structure confirms female-biased natal dispersal in the white-tailed eagle population of the Carpathian Basin. Acta Zoologica Academiae Scientiarum Hungaricae 64: 243-257. Nygård T., Bevanger K., Dahl E.L., Flagstad Ø., Follestad A., Hoel P.L., May R., Reitan O. 2010. A study of white-tailed eagle Haliaeetus albicilla movements and mortality at a wind farm in Norway. W: Climate Change and Birds. British Ornithologists Union, Peterborough: 1-4. Probst R., Pichler C. 2017. The White-tailed Eagle in Austria: distribution, numbers, productivity and migration. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 91-92. Ptchelintsev V.G. 2017. Movements of the mature White-tailed Eagle specimens. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 89. Saurola P. 2017. Movements of Finnish sub-adult White-tailed Eagles tracked by satellites 2009-2017. W: The collection of Abstracts and Short Notes of the SEAEAGLE 2017 conference. Eagle Club Estonia, Roosta: 94-95. Shiraki S. 2002. Post-fledgling movements and foraging habitats of immature White-tailed Sea Eagles in the Nemuro Region, Hokkaido, Japan. Journal of Raptor Research 36: 220-224. Struwe-Juhl B., Grünkorn T. 2007. Results of colour-ringing White-tailed Sea Eagles Haliaeetus albicilla in Schleswig-Holstein: site fidelity, movements, dispersal, age of first breeding, age structure and breeding of siblings. Vogelwelt 128: 117-129. Ueta M., Sato F., Lobkov E.G., Mita N. 1998. Migration route of White-tailed Sea Eagles Haliaeetus albicilla in northeastern Asia. Ibis 140: 684-686. Whitfield D., Duffy K., McLeod D.R.A., Evans R.J., MacLennan A.J., Reid R., Sexton D., Wilson J.D., Douse A. 2009. Juvenile Dispersal of White-Tailed Eagles in Western Scotland. Journal of Raptor Research 43: 110-120. Zawadzka D., Mizera T., Cenian Z. 2009. Dynamika liczebności bielika Haliaeetus albicilla w Polsce. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 20. Zeszyt 54 / 4 / 2018 143

Stud. i Mat. CEPL w Rogowie 22 (3): 22-31. Zawadzka D., Zawadzki G., Zawadzki J., Sołtys A. 2017. Dynamika populacji i parametry rozrodu bielika w Puszczy Augustowskiej. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie, 53 (4): 68-80. Paweł Mirski 1,2 *, Dariusz Anderwald 1,3, Piotr Pieczyński 4, Dorota Zawadzka 1,5 1 Komitet Ochrony Orłów; 2 Uniwersytet w Białymstoku, Instytut Biologii; 3 SGGW Leśny Zakład Doświadczalny w Rogowie; 4 Wigierski Park Narodowy; 5 Uniwersytet Łódzki, Instytut Nauk Leśnych Filia w Tomaszowie Maz. *p.mirski@uwb.edu.pl 144 Paweł Mirski i inni Rola miejsca gniazdowego i przebieg usamodzielniania