Zbigniew Marek SJ Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum w Krakowie ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE NAUCZANIA RELIGII W SZKOLE Umowy zawarte między Rządem RP i Konferencją Episkopatu Polski regulują zasady prowadzonego przez Kościół katolicki szkolnego nauczania religii. Zapewniają one Konferencji Episkopatu Polski wyłączne prawo do zatwierdzenia zarówno programów, jak też podręczników do nauczania religii w szkole. Na Konferencji Episkopatu Polski spoczywa jedynie obowiązek przekazania właściwemu ministrowi wykazu zatwierdzonych do użytku szkolnego programów i podręczników. Same procedury związane czy to z zatwierdzaniem programów, czy też podręczników do nauczania religii w szkole opisane zostały w Regulaminie zatwierdzania programów nauczania i podręczników w szkolnym nauczaniu religii dzieci i młodzieży 1. Za podstawę wszczęcia takich procedur przyjmuje się ich zgodność z zatwierdzoną przez Konferencję Episkopatu Polski Podstawą programową katechezy Kościoła katolickiego w Polsce 2. Prawo do zatwierdzania zarówno programów, jak też podręczników do nauczania religii o zasięgu ogólnopolskim posiada przewodniczący Komisji Wychowania Katolickiego. Te same prawa posiada biskup diecezjalny, gdy idzie o programy i podręczniki o zasięgu lokalnym na terenie diecezji. 1 Regulacje zatwierdzania programów i podręczników szkolnych podane są w dokumencie: Regulamin zatwierdzania programów nauczania i podręczników w szkolnym nauczaniu religii dzieci i młodzieży, uchwalonym przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski w dniu 20 września 2001 r., [w:] W trosce o dobre podręczniki. Vademecum dla autorów i recenzentów podręczników katechetycznych, red. P. Tomasik, Kraków 2003. 2 Por. W trosce o dobre podręczniki, dz. cyt., par. 1, pkt 2,3. 7
Z powyższego wynika, że jakakolwiek analiza samych programów nauczania religii wymaga wcześniejszego zajęcia się samą Podstawą programową katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, gdyż w niej zawarte są główne założenia modelu szkolnego nauczania religii przyjętego przez Kościół katolicki. 1. Polskie dokumenty katechetyczne Wdrażana w Polsce od dnia 1.09.1999 r. reforma systemu edukacji szkolnej 3 przyspieszyła decyzje o rewizji obowiązującego od 1971 r. Programu ramowego nauczania religii. Decyzję taką podjęła Konferencja Episkopatu Polski powierzając, biskupowi Kazimierzowi Nyczowi, jednocześnie przewodniczącemu Komisji Wychowania Katolickiego, zadanie opracowania nowego programu nauczania religii. Program ten miał uwzględniać kierunki wprowadzanej w Polsce reformy systemu edukacji szkolnej 4. Już we wstępnej fazie prac uznano za niezbędne opracowanie dokumentów 5, które stanowiłyby podstawę merytoryczną takiego programu, a jednocześnie wypełniały oczekiwania formułowane w dokumentach katechetycznych Kościoła powszechnego 6. Efektem prac zespołu powołanego przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski było wypracowanie dwóch dokumentów: Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce 7 oraz Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce 8, które zostały przyjęte i zatwierdzone przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 20.06.2001 r. Dyrektorium 3 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, Dz.U. 1999 nr 14; por. także: Ministerstwo Edukacji Narodowej, Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne, Warszawa 2000, s. 8-11. 4 Por. J. Szpet, W drodze do nowego programu katechetycznego, Katecheta 44 (2000), nr 7-8, s. 93-94; Z. Marek, W drodze do nowego programu katechetycznego, Katecheta 44 (2000), nr 11, s. 58-59. 5 Por. S. Dziekoński, Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce, Warszawa 2003. 6 Chodzi o Ogólną instrukcję katechetyczną (DCG) z 1971 r. oraz Dyrektorium ogólne o katechizacji z 1997 r. 7 Kraków 2001. 8 Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001. Odtąd używać będziemy skrótu: PPK. 8
katechetyczne jest dokumentem poddającym teologicznej refleksji formy katechetyczno-duszpasterskiej działalności Kościoła w Polsce. Z kolei Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce reguluje prawne podstawy umożliwiające tworzenie nowych programów nauczania religii. Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce jest oficjalnym dokumentem Konferencji Episkopatu Polski. Dokument zawiera wykładnię norm obowiązujących przy tworzeniu programów szczegółowych nauczania religii w Polsce 9. Poza tym nawiązuje on do Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów 10. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, jak też Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce stanowią integralną całość. Samo ich rozdzielenie podyktowane zostało racjami formalnymi, a nie merytorycznymi. Przemawiały za tym przede wszystkim względy praktyczne, pośród których nie bez znaczenia są różni ich adresaci. I tak Dyrektorium katechetyczne poprzez opisywanie sytuacji katechezy w Polsce kierowane jest przede wszystkim do Kościoła katolickiego w Polsce, w szczególności zaś do odpowiedzialnych za dzieło katechizacji. Natomiast Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce reguluje obecność i działanie Kościoła w środowisku szkolnym. Nie można go uważać na program nauczania religii 11, a jedynie za dokument porządkujący zakres treściowy katechezy prowadzonej na terenie szkoły. Dokument ten adresowany jest przede wszystkim do twórców programów nauczania religii 12. W tym też znaczeniu stanowi on instrument umożliwiający nadanie jednolitego kształtu nauczaniu religii (katechezie) prowadzonemu przez Kościół w polskiej szkole. 9 Takim programem jest np. Program nauczania religii Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Kraków 2001. 10 Por. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, dz. cyt., nr 14; por. także: Ministerstwo Edukacji Narodowej, Reforma systemu edukacji, dz. cyt., s. 8-11 oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej, Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne. Projekt. Materiały do dyskusji, Warszawa 2000. 11 Por. P. Tomasik, Terminologia w programach nauczania religii w szkole, Katecheta 45(2001), nr 6, s. 8. 12 Por. PPK 8. 9
Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce z chwilą zatwierdzenia przez Konferencję Episkopatu Polski stała się wykładnią norm określających cele i zadania stawiane przed szkolnym nauczaniem religii przez Kościół w Polsce. W dokumencie tym określono przede wszystkim specyfikę prowadzonej w środowisku szkolnym nauki religii (katechezy). Działalność ta uważana jest za akt całego Kościoła, który ożywiany mocą Ducha Świętego ukazuje światu jedyność i powszechność posłania Jezusa Chrystusa 13. Jej celem jest udzielanie człowiekowi pomocy w odkrywaniu jedynego Boga, istnieniu jednego planu zbawienia wyzwalającego w człowieku wiarę w jedynego Zbawiciela Jezusa Chrystusa. 10 2. Założenia Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce Zarówno Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, jak też Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce są odpowiedzią na postulaty pochodzące z lat siedemdziesiątych minionego stulecia 14 opracowania krajowych dokumentów katechetycznych. Dokumenty takie miały podjąć bardziej szczegółową refleksję teologiczno-duszpasterską nad działalnością katechetyczną w poszczególnych krajach. Przedmiotem tej refleksji w polskich dokumentach jest przede wszystkim poszukiwanie takich form posługi duszpastersko-katechetycznej, które będą uwzględniały nową sytuację katechetyczną i zostaną do niej dostosowane 15 po to, aby poprzez przekaz treści religijnych wspierać procesy dojrzewania dzieci i młodzieży do pełnego człowieczeństwa. Wreszcie refleksja taka pomogła w uszczegółowieniu i dostosowaniu do potrzeb Kościoła w Polsce wytycznych zawartych w dokumentach Kościoła powszechnego. Zauważono przy tym, że o skuteczności osiągania wytkniętych ce- 13 PPK 7. 14 Por. Ogólna instrukcja katechetyczna (1971), adhortacje: Evangelii nuntiandi (1975) oraz Catechesi tradendae (1979), Katechizm Kościoła Katolickiego (1992) i Dyrektorium ogólne o katechizacji (1997). 15 Por. K. Nycz, Wstęp, [w:] Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001, nr 10. Odtąd używać będziemy skrótu: PDK.
lów w dużej mierze decydować będzie zgodne współdziałanie z katechezą szkolną innych środowisk wychowawczych, w szczególności zaś rodziny i parafii 16. Za szczególne miejsce takiej działalności uznano w prezentowanych dokumentach parafię, która obok rodziny uważana jest za główne środowisko przekazywania wiary Kościoła 17. Wskazano też, że głównym zadaniem katechezy parafialnej jest podejmowanie działań katechetycznych o charakterze inicjacji chrześcijańskiej ściśle powiązanej z sakramentami wtajemniczenia. Z tego też powodu z katechezą parafialną połączono zadanie wprowadzania katechizowanych w życie i działalność wspólnoty Kościoła lokalnego. Zauważono też, że istotą współpracy różnych środowisk katechetycznowychowawczych winna być troska o to, aby w procesach tych nie dochodziło do powtarzania, czy też dublowania przekazywanych treści, lecz do uzupełniania tego wszystkiego, czemu nie jest w stanie podołać katecheza w szkole. Za charakterystyczny element Podstawy programowej katechezy Kościoła katolickiego w Polsce należy uznać układ treściowy dokumentu. Został on oparty na tak zwanej podwójnej zasadzie wierności: wierności Bogu i wierności człowiekowi 18. Pojęciem zasada wierności zaczęto posługiwać się w terminologii katechetycznej na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia 19 ze względu na jego podmiotowe ujmowanie katechezy. W takim rozumieniu pierwszym z podmiotów katechezy jest Bóg, a drugim człowiek. Poza tym zasada ta przypomina, że Bóg jako podmiot katechezy jest równocześnie jej treścią. W ujęciu tym chodzi o podkreślenie, że wszelkie głoszenie zbawczego orędzia musi skupiać się na zbawczych inicjatywach Boga, na Jego myśleniu o człowieku i pragnieniu obdarowania go pełnią 16 Por. PDK 82, 97. 17 Por. PDK 13. 18 Por. Dyrektorium ogólne o katechizacji, nr 145. Odtąd używać będziemy skrótu: DOK; Por. T. Panuś, Zasada wierności Bogu i człowiekowi i jej realizacja w polskiej katechizacji. Studium w świetle Ramowego programu katechizacji funkcjonującego w latach 1971-2001, Kraków 2001. 19 Zasada ta została użyta w języku katechetycznym podczas Międzynarodowego Kongresu Katechetycznego w Rzymie w 1971 r.; por. R. Murawski, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi, Katecheta 18(1974), nr 5, s. 196. Od 1971 r. jest ona przywoływana we wszystkich dokumentach katechetycznych. 11
szczęścia. Dlatego też w założeniach podwójnej zasady wierności poprawne mówienie o drugim podmiocie katechezy człowieku winno odwoływać się do relacji łączących go z Bogiem 20. Wyjaśnia się przy tym, że katecheza zmierza do odsłaniania przed człowiekiem znaczenia jego relacji z Bogiem, jako że ich efektem powinno być przejmowanie daru Bożego życia, które uczy Jego myślenia, działania i kochania. Związki łączące objawiającego się człowiekowi Boga oraz powierzenie się człowieka Bogu nazwano komunią, której przeżywanie jest doświadczeniem nowego życia łaski 21. Znaczenie podwójnej zasady wierności dla katechetycznej posługi słowa wyjaśnione zostało w Dyrektorium ogólnym o katechizacji 22. Oczekuje się, że uwzględnianie jej założeń przeciwdziałać będzie wprowadzaniu sztucznych podziałów między treści zbawczego orędzia i metody ich przekazywania. Ponadto oczekuje się, że wprowadzanie do praktyki katechetycznej założeń tej zasady będzie wspierać rozwój życia religijnego poprzez uczenie, jak należy odpowiadać Bogu na Jego zbawcze działanie 23. W takim też znaczeniu uważa się samą zasadę za rodzaj drogowskazu, który ułatwia katechezie wypełnianie właściwych jej funkcji: wtajemniczenia, wychowania i nauczania 24. 20 Por. R. Murawski, Katecheza korelacji, Communio 3(1983), nr 1, s. 100; A. Hajduk, Katecheza i liturgia, Kraków 1999, s. 35-40. 21 DOK 116; por. J. Charytański, Katecheza wierna Bogu i człowiekowi, Życie i Myśl 29(1979), nr 11, s. 46-57; Z. Marek, Zbawcze orędzie w posłudze katechetycznej, [w:] Katecheza Kościoła w świetle Dyrektorium ogólnego o katechizacji, red. A. Hajduk, Kraków 1999, s. 112. 22 Por. DOK 149. 23 Por. DOK 149 i 145 24 Szerzej: A. Hajduk, Z. Marek, Zasada wierności Bogu i wierności człowiekowi w polskiej katechezie, Seminare 17(2001), s. 33-46. 12