Ks. Tomasz Lelito Strategia katechetycznego nauczania o Kościele w polskich warunkach

Transkrypt

1 Ks. Tomasz Lelito Strategia katechetycznego nauczania o Kościele w polskich warunkach W polskich warunkach katechetycznych istnieją trzy zasadnicze miejsca środowiska, w których i poprzez które Kościół realizuje swoją misję nauczania religii i wychowywania w wierze. Są nimi: rodzina, parafia i szkoła. Komplementarne traktowanie tych środowisk w odniesieniu do celów katechetycznych związanych z katechezą o Kościele, przy zachowaniu świadomości o różnicach, jakie pomiędzy tymi środowiskami zachodzą, daje Kościołowi możliwość bardziej skutecznej katechezy. Niniejsza część rozdziału zostanie poświęcona charakterystyce tych środowisk z uwzględnieniem walorów każdego z poszczególnych miejsc katechezy dla skuteczniejszego przekazywania treści nauczania o Kościele i wychowywania do życia eklezjalnego Katecheza rodzinna Rodzinie, jako pierwszemu i podstawowemu środowisku wychowawczemu, poświęca się wiele miejsca w nauczaniu Kościoła. Mocny impuls do zwrócenia uwagi na rolę i znaczenie rodziny w życiu Kościoła dał Sobór Watykański II. Nauczanie soborowe zwraca uwagę na mocny związek, jaki zachodzi pomiędzy rodziną a samym Kościołem. Chrześcijańska rodzina, odpowiedzialna za wychowanie swoich dzieci, tworzy dla nich pierwsze środowisko doświadczenia Kościoła i stopniowo do niego wprowadza (por. GE 3). Poprzez fakt, że początkiem rodziny chrześcijańskiej jest sakrament małżeństwa, ukazujący związek miłości pomiędzy Chrystusem a Kościołem, rodzina stanowi odzwierciedlenie prawdziwej natury Kościoła (por. GS 48). W sposób szczególny rola rodziny chrześcijańskiej w życiu wspólnoty Ludu Bożego została ukazana w Lumen gentium. Dokument podkreśla, że rodzina stanowi niejako Kościół domowy, gdzie rodzice słowem i przykładem powinni być dla swoich dzieci pierwszymi zwiastunami wiary i pielęgnować właściwe każdemu z nich powołanie [ ] (LG 11). Rodzinie jako Kościołowi domowemu została poświęcona znaczna część adhortacji Familiaris consortio 1. Papież rozwija w niej wątki soborowego nauczania o znaczeniu i roli chrześcijańskiej rodziny w życiu Kościoła, jej wychowawczej funkcji oraz zadaniach, jakie wynikają z postrzegania rodziny jako Kościoła domowego (por. FC ). 1 Jan Paweł II. Adhortacja apostolska Familiaris consortio. 22 listopada W: Adhortacje apostolskie Ojca świętego Jana Pawła II. Kraków 1996 s

2 Rodzina jako podstawowe i nieodzowne środowisko, w którym dzieci wzrastają w wierze, rozwijają ją, włączają się w życie Kościoła, została także doceniona przez katechezę. Dokumenty katechetyczne zarówno Kościoła powszechnego jak i Kościoła w Polsce jednoznacznie wskazują na wartość tzw. katechezy rodzinnej. Jan Paweł II w Catechesi tradendae zauważa, że katecheza rodzinna wyprzedza każdą inną formę katechezy, towarzyszy jej oraz poszerza ją (CT 68). W podobny sposób o katechezie wypowiadają się Dyrektorium ogólne o katechizacji oraz Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce. Rodzina chrześcijańska zdaniem Dyrektorium ogólnego o katechizacji posiada szczególną wartość katechetyczną, ponieważ może w swoim środowisku przekazywać te same wartości, które przekazuje Kościół w odniesieniu do całej swej wspólnoty. Ponadto ma możliwość towarzyszenia w duchu wiary w najważniejszych momentach życia człowieka wzrastającego w rodzinie i przepajać je wartościami religijnymi. Dyrektorium ogólne podkreśla także, że katecheza rodzinna ma wymiar pouczającego świadectwa, które posiada charakter okazjonalny, dotyczący ważnych wydarzeń rodzinnych, a zarazem stały i codzienny (por. DOK 255). O uprzywilejowanym miejscu, jakim jest dla katechezy rodzina chrześcijańska, pisze również polskie dyrektorium, wskazując na rodzinę nie tylko jako na miejsce wychowania w wierze i świadectwa, ale również wtajemniczenia w życie chrześcijańskie. Dlatego też, jak zauważa dokument powołując się na Catechesi tradendae, katecheza w rodzinie jest tak szczególna i potrzebna, że nie można jej zastąpić żadną inną formą (PDK 126). Pojęcie katechezy rodzinnej, jej cel i natura, modele i formy wyrażają istotną rolę, jaką spełnia ta forma katechezy w społeczności kościelnej. Katecheza rodzinna to jeden ze sposobów realizacji przez rodziców chrześcijańskich swego powołania, polegającego na podjęciu posługi wychowawczej względem swoich dzieci w środowisku rodzinnym. Postawa ta ma uzasadnienie eklezjalne, ponieważ wynika ze zobowiązań złożonych w czasie sakramentu małżeństwa 2. Zasadniczym celem katechezy rodzinnej jest rozwijanie wiary i doprowadzenie do dojrzałej wiary. Główny cel katechezy jest realizowany w środowisku rodzinnym poprzez wdrażanie celów szczegółowych. Cele szczegółowe, które bezpośrednio związane są z wymiarem eklezjalnym katechezy, dotyczą m.in. umożliwiania podstawowych doświadczeń religijnych, kształtowania mentalności wiary, rodzinne przeżywanie roku liturgicznego, wprowadzanie w życie wspólnoty kościelnej, inicjacja sakramentalna Por. G. Gatti. Katecheza rodzinna. W: Słownik katechetyczny s Por. E. Osewska. Katecheza rodzinna. W: Katechetyka szczegółowa. Red. J. Stala. Tarnów 2003 s. 21

3 Ważne z punktu widzenia katechezy o Kościele jest rozumienie natury katechezy rodzinnej. Rodzina jest naturalnym środowiskiem wzrastania i wychowania. Wychowanie religijne, na które zwraca uwagę katecheza rodzinna, współbrzmi z całym procesem wychowawczym, który odbywa się w środowisku rodzinnym, co zapewnia mu stały charakter i dzięki temu charakteryzuje się wysokim stopniem skuteczności 4. Zadaniem katechezy dzieci jest nie tyle przekazywanie wiedzy, lecz stworzenie odpowiedniego środowiska do rozwoju religijnego, czemu służą zarówno zamierzone jak i niezamierzone działania o charakterze religijnym, zwracanie uwagi na religijny sens przeżywania czasu i ważnych wydarzeń w życiu oraz nadawanie domowi rodzinnemu religijnej atmosfery poprzez eksponowanie w nim religijnych znaków. Wychowanie rodzinne w takim klimacie utrwala na poszczególnych etapach wzrastania świadomość religijną i uczy właściwego przeżywania wiary, prowadząc do dojrzałości w tej sferze 5. Natura katechezy rodzinnej wskazuje także jej eklezjalny zakres. Poprzez świadectwo i przykład rodziców dochodzi do głębszego rozumienia tajemnicy Kościoła oraz uczestnictwa w życiu wspólnoty eklezjalnej. Dzieje się to poprzez rozwijanie świadomości życia w Kościele oraz przez świadome i pełne uczestnictwo w liturgii Kościoła 6. Katecheza rodzinna we współczesnym świecie stanowi dla Kościoła ogromną pomoc w realizacji jego posłannictwa, ale równocześnie zobowiązuje Kościół do ciągłego poszukiwania odpowiednich modeli tej katechezy, które zapewnią jej większą skuteczność i adekwatność w zmieniających się warunkach kulturowo-społecznych i religijnych 7. J. Stala i E. Osewska proponują następujące modele katechezy rodzinnej odpowiadającej warunkom współczesnego życia: a) model interwencyjny (pomocy) polega na podporządkowaniu rodziny w dziele katechizacji innym instytucjom wychowawczym, czyli parafii lub szkole, których zadania w wymiarze religijnego wychowania dopełnia; b) model organizacji rodziny, gdzie katecheza rodzinna jest związana z rytmem codziennego życia rodzinnego i z niego czerpie okazję do katechizacji. Klimat religijny przenika życie rodzinne i je tworzy; c) model eklezjalny, w którym katechezę rodzinną przenika ścisły związek i współpraca pomiędzy rodziną a parafią. Katecheza rodzinna wg ujęcia tego modelu z jednej strony 4 Por. E. Osewska, J. Stala. W kierunku katechezy rodzinnej. Kielce 2003 s Por. U. Dudziak. Rodzina pierwszym miejscem katechezy. W: Miejsca katechezy. Rodzina. Parafia. Szkoła. Red. S. Kulpaczyński. Lublin 2005 s Por. Osewska, J. Stala. W kierunku katechezy rodzinnej s Por. J. Stala. Katecheza rodzinna w świetle posoborowego nauczania Kościoła. W: Recepcja wskazań Soboru w życiu i działalności Kościoła w Polsce. Niektóre wyzwania 40 lat po Soborze Watykańskim II ( ). Część I. Red. K. Półtorak. Szczecin 2006 s

4 tkwi w realiach codzienności, ubogacając jej treść i wzmacniając ją, z drugiej uczestniczy w życiu Kościoła, ponieważ realizuje funkcję profetyczną (prorocką), kapłańską i pasterską (służebną); d) model dynamicznej współpracy polegający na uwzględnieniu różnych sytuacji rodzinnych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rodziny, które nie mają uregulowanych związków małżeńskich według zasad Kościoła; e) model: matka katechetka, który ma zastosowanie w sytuacjach, gdy rodzina zaniedbuje lub nie ma możliwości wywiązać się z obowiązku katechezy rodzinnej. Wówczas w miarę możliwości funkcję rodziców w odniesieniu do katechezy rodzinnej przejmują tzw. duchowe matki, które gromadząc w swoich domach małe grupy dzieci z takich rodzin, troszczą się o ich wychowanie religijne 8. Modele katechezy rodzinnej stanowią cenną propozycję, które wskazują zarówno na sposób postrzegania przez Kościół rodziny jako swoistej wspólnoty Kościoła domowego i podstawowego środowiska wychowawczego, jak i troskę, aby ta katecheza w rodzinie miała rzeczywiście miejsce. Jednak w wielu przypadkach katecheza rodzinna, niezależnie od wielości wypracowanych modeli i metod, adekwatnych do realiów współczesnego życia, nie jest realizowana nawet w rodzinach charakteryzujących się głęboką religijnością i przywiązaniem do Kościoła 9. Dlatego ważne jest, aby Kościół i katecheza zwróciły uwagę na te elementy w swojej duszpastersko-katechetycznej działalności i planowaniu. Aby katecheza rodzinna nie pozostawała w sferze teorii katechetycznej, potrzebna jest ścisła współpraca Kościoła z rodziną oraz korelacja działań wychowawczych pomiędzy tymi środowiskami 10. Współpraca Kościoła z rodziną, która ma na celu dobre uformowanie rodziców zdolnych do podejmowania zadań związanych z katechezą rodzinną, przejawia się przede wszystkim w katechezie samych rodziców. Uwrażliwianie na katechezę rodzinną poprzez katechezę rodziców powinno dokonywać się m.in. z racji katechizacji przedślubnej, z okazji przygotowania dzieci do przyjęcia sakramentów, w ramach różnych okazjonalnych spotkań formacyjnych organizowanych przez parafię oraz w grupach i ruchach religijnych działających przy parafii Charakterystyka pięciu modeli katechezy rodzinnej została zamieszczona w następującym źródle: E. Osewska, J. Stala. Katecheza rodzinna. W: Wokół katechezy posoborowej. Red. R. Chałupniak, J. Kochel, J. Kostorz, W. Spyrka. Opole 2004 s Por. J. Stala. Współpraca rodziny, szkoły i parafii w dziele wychowania. W: Dydaktyka katechezy. Część I. Red. J. Stala. Tarnów 2004 s Por. Tamże s Por. K. Misiaszek. Katecheza rodziców w korelacji z chrześcijańską formacją dzieci i młodzieży. W: Rodzina Szkoła Kościół. Korelacja i dialog. Red. P. Tomasik. Warszawa 2003 s ; Por. także. Osewska. Katecheza rodzinna s

5 Kościół szanuje autonomię, którą posiada rodzina w jej funkcji związanej z wychowywaniem potomstwa 12. W wychowaniu religijnym potrzebna jest jednak ścisła współpraca i wzajemna pomoc. Rodzina ma prawo oczekiwać od Kościoła pomocy w religijnym wychowywaniu dzieci. Ta pomoc jest oferowana rodzinie m.in. poprzez duszpasterskie inicjatywy w ramach działalności parafialnej oraz posługę Kościoła, realizowaną w ramach szkolnego nauczania religii. Rodzina zaś powinna się liczyć ze wskazaniami Kościoła, które wyznaczają rodzicom program katechetycznej troski w odniesieniu do rodziny. Te wymagania w sposób zwięzły zostały ujęte w polskim dyrektorium katechetycznym, które zaznacza, że rodzice chrześcijańscy powinni w sposób szczególny zatroszczyć się o to, by ich dzieci: - zostały ochrzczone zaraz po urodzeniu; - zostały przygotowane do I Komunii świętej i sakramentu pokuty; - przyjęły we właściwym czasie sakrament bierzmowania; - uczęszczały na szkolne lekcje religii i uczestniczyły w parafialnym duszpasterstwie katechetycznym; - brały udział w praktykach religijnych i uczestniczyły w życiu liturgicznosakramentalnym Kościoła; - kierowały się w życiu zasadami chrześcijańskimi (PDK 128). Powyższe wymagania oscylują wokół eklezjalnych celów, związanych z katechezą rodzinną, bowiem ich treść odnosi się głównie do troski rodziców o liturgiczno-sakramentalne wdrożenie dzieci w życie Kościoła. Nieocenioną rolę w wiązaniu dzieci i młodzieży z sakramentalnym i liturgicznym życiem Kościoła poprzez katechezę rodzinną odgrywa przykład samych rodziców. Przykład chrześcijańskiego życia, który otrzymuje swój wyraz m.in. w praktykowaniu wiary we wspólnocie eklezjalnej, utrwala w dzieciach przekonanie o wartości Kościoła, jego ważności w życiu, potrzeby udziału w sakramentach świętych, konieczności poświęcania czasu Bogu oraz przekładaniu praktyk religijnych na codzienne życie 13. Osobną kwestię w katechezie rodzinnej stanowi religijne zaangażowanie rodziców w okresach przygotowania dzieci do sakramentów pokuty i pojednania, Eucharystii i bierzmowania 14. Aby dobrze wykorzystać te szczególne wydarzenia w życiu rodzinnym, 12 Por. J. Stala. Aspekty formalne katechezy rodzinnej. W: W poszukiwaniu kształtu katechezy. Red. B. Klaus. Tarnów 2000 s Por. S. Dziekoński. Korelacja wychowania w rodzinie, parafii, szkole potrzeba i możliwości. W: Rodzina Szkoła Kościół. Korelacja i dialog. Red. P. Tomasik. Warszawa 2003 s Por. Tamże s

6 potrzebny jest mądry dialog i współpraca pomiędzy środowiskami wychowawczymi, która przebiega na linii rodzina parafia szkoła. Zakres tej współpracy określa między innymi Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, która widzi w katechezie rodzinnej nieodzowny środek w dążeniu do pełnego przygotowania do życia chrześcijańskiego (PPK s. 32). Wskazując zaś na rolę katechety szkolnego, który inicjując spotkania z rodzicami, reprezentuje nie tylko szkołę, ale również Kościół (parafię) i scala trzy środowiska wychowawcze (szkołę, parafię i rodzinę) w religijnym wychowaniu uczniów. Katecheza rodzinna stanowi wielką nadzieję Kościoła, ponieważ buduje w środowisku rodzinnym, poprzez religijny klimat, wspólnotę domowego Kościoła. Ten specyficzny profil chrześcijańskiej rodziny wyraża naturę Kościoła, do niego prowadzi i z nim wiąże. Dlatego Kościół, doceniając znaczenie katechezy rodzinnej, musi zwracać szczególną uwagę na ten wymiar katechizacji, dostrzegając w nim te wartości, bez których niemożliwe jest przekazanie w całościowy sposób tajemnicy Kościoła oraz wychowanie do świadomego i pełnego uczestnictwa w jego życiu Katecheza parafialna Spośród miejsc i środowisk, w których Kościół prowadzi katechizację, parafia zajmuje pierwszoplanową pozycję (por. CT 67). Uprzywilejowanie parafii w katechetycznym posługiwaniu wynika zarówno z natury parafii jak i istoty katechezy. Refleksja teologiczna, w oparciu o nauczanie Soboru Watykańskiego II, wskazuje, że parafia jest miejscem urzeczywistniania się wspólnoty Kościoła Bożego przez słuchanie Słowa Bożego, życie wiarą i miłością braterską oraz liturgię 15. W tym duchu na temat znaczenia parafii dla katechezy wypowiada się Dyrektorium ogólne o katechizacji, które stwierdza, że parafia jest niewątpliwie najbardziej znaczącym miejscem, w którym formuje się i żyje wspólnota chrześcijańska. Jest ona powołana, by być domem rodzinnym, braterskim i przyjmującym, w którym chrześcijanie stają się świadomi tego, że są Ludem Bożym. [ ] Jest ona ponadto zwyczajnym środowiskiem, w którym rodzi się i wzrasta wiara. Stanowi więc bardzo odpowiednią przestrzeń wspólnotową do tego, by realizowana w niej posługa słowa była równocześnie nauczaniem, wychowaniem i żywym doświadczeniem (DOK 257). Parafia stanowi naturalne środowisko dla katechezy, którą literatura katechetyczna określa mianem katechezy parafialnej. Ks. K. Misiaszek podkreśla jednak, że nie można 15 Por. R. Kamiński. Działalność zbawcza Kościoła w teorii i praktyce pastoralnej. Lublin 2007 s

7 rozumieć katechezy parafialnej jako odrębnego rodzaju formacji chrześcijańskiej lub uzupełnienia katechezy szkolnej czy rodzinnej. Termin katecheza parafialna oznacza integralnie rozumianą katechezę Kościoła, wraz ze wszystkimi założeniami, celami, zadaniami i treściami, które katechezę określają. Katecheza ta obejmuje wszystkich wierzących, a miejscem jej realizacji jest wspólnota parafialna 16. Szczególną cechą katechezy parafialnej, wynikającą z faktu jej umiejscowienia w ramach wspólnoty ludzi wierzących, czyli parafii, jest jej funkcja związana z wyakcentowaniem w katechezie wymiaru eklezjalnego oraz wtajemniczającego w życie chrześcijańskie 17. Bez udziału parafii w katechezie nie jest możliwe pełne wtajemniczenie chrześcijańskie, wychowanie liturgiczne oraz rozwijanie poznania wiary 18. Ważny argument za potrzebą katechezy parafialnej, zorientowanej eklezjalnie i sakramentalnie, wypływa z jej relacji do katechezy szkolnej. Ks. M. Zając zauważa, że katecheza szkolna bardziej kładzie nacisk na nauczanie prawd wiary, natomiast katecheza parafialna zdąża w kierunku formacji dojrzałej wiary 19. Zarówno katecheza parafialna jak i katecheza szkolna dążą do jak najlepszego przygotowania dzieci i młodzieży do przyjęcia sakramentów, jednak w sposób zasadniczy różnią się od siebie. Nie oznacza to jednak, że te dwie formy należy traktować zupełnie oddzielnie i niezależnie od siebie, ponieważ jak zaznacza ks. R. Murawski są to dwie różne formy tej samej katechezy Kościoła, realizowanej w różnych miejscach i różnych uwarunkowaniach 20. Katechezę parafialną należy postrzegać jako dopełnienie szkolnego nauczania bez jego zbędnego powtarzania oraz ubogacenie go w sposób pełniejszy o funkcję wtajemniczenia chrześcijańskiego (por. PDK 13). W polskich warunkach katechetycznych oznacza to przede wszystkim skupienie się katechezy parafialnej na przygotowaniu dzieci i młodzieży do świadomego przyjęcia sakramentów świętych i w konsekwencji pogłębienia życia liturgiczno-sakramentalnego oraz związania życia osobistego katechizowanych z życiem Kościoła. W takim tonie o roli katechetycznego zaangażowania parafii mówi Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, które stwierdza, że parafia jest przede wszystkim uprzywilejowanym miejscem dla katechezy przygotowującej do przyjmowania sakramentów świętych (PDK 107). 16 Por. K. Misiaszek. Katecheza parafialna. W: Wokół katechezy posoborowej. Red. R. Chałupniak, J. Kochel, J. Kostorz, W. Spyrka. Opole 2004 s Por. Tamże s Por. M. Zając. Parafia miejscem katechezy. W: Miejsca katechezy. Rodzina, parafia, szkoła. Red. S. Kulpaczyński. Lublin 2005 s Por. Tenże. Katecheza parafialna s R. Murawski. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce. W: Katecheza wobec wyzwań współczesności. Red. R. Czekalski. Płock 2001 s

8 Jeszcze wyraźniej potrzebę i obowiązek katechezy parafialnej ujmuje II Polski Synod Plenarny: w związku z powrotem religii do szkół duszpasterze i inne osoby odpowiedzialne za dzieło ewangelizacji w parafiach nie mogą czuć się zwolnieni z prowadzenia katechezy parafialnej. Funkcją tej katechezy powinno być pogłębienie procesu wtajemniczenia chrześcijańskiego dokonującego się w rodzinie i szkole przez przygotowanie do sakramentów: Komunii świętej, pokuty i bierzmowania, współpracy z łaską chrztu na co dzień, głębokiego przeżywania liturgii we wspólnocie parafialnej oraz kształtowanie postawy więzi z parafią i Kościołem partykularnym 21. Wyrazem troski o realizację zadań katechezy parafialnej w polskim Kościele są założenia Podstawy programowej katechezy. Zakładają one katechezę parafialną na każdym etapie edukacyjnym i określają zadania z nią związane. Dla dzieci przedszkolnych, które katecheza wprowadza w życie religijne, podstawa programowa przewiduje możliwość katechezy parafialnej związanej z przygotowaniem do wczesnej Komunii świętej. Ponadto wskazuje, że parafia powinna dostarczać okazji do udziału dzieci w wydarzeniach parafialnych tj. różnego rodzaju nabożeństwach i wydarzeniach okolicznościowych (por. PPK. S. 21). Katecheza parafialna zaadresowana dla klas 1-3 skupia się wokół sakramentów pokuty i Eucharystii. Wskazania podstawy programowej zakładają, że katecheza parafialna w kontekście przygotowań do sakramentów będzie się wyrażać poprzez organizację spotkań pastoralnych i angażowanie rodzin w formację pastoralno-liturgiczną m.in. przez udział w liturgii, celebracje obrzędowe i zaangażowanie w grupy liturgiczne. Katecheza parafialna powinna posiadać również profil pogłębienia katechumenalnego wydarzeń sakramentalnych, w których dzieci uczestniczą. Dokument zachęca, aby cała wspólnota parafialna włączyła się w organizację dni skupienia i rekolekcji, pielgrzymek, nabożeństw pokutnych czy nabożeństwa w rocznicę Pierwszej Komunii świętej (por. PDK s ). Drugi etap edukacyjny, obejmujący klasy 4-6, poprzez katechezę parafialną również mocno wpisuje się w eklezjalny i liturgiczny wymiar katechezy. W tym okresie zadaniem katechezy parafialnej jest ukazać miejsce, rolę i zadania dzieci w parafii m.in. poprzez zaangażowanie w grupy religijne, działające na terenie parafii. Ważnym wymiarem katechezy, który stanowi nawiązanie do poprzedniego etapu edukacyjnego, jest dalsze pogłębianie życia sakramentalnego i liturgicznego we wspólnocie parafialnej (por. PPK s. 48). p. 61 s II Polski Synod Plenarny ( ). Szkoła i uniwersytet w życiu Kościoła i narodu. Poznań

9 Okres gimnazjum jest związany z przygotowaniem młodzieży do sakramentu bierzmowania. Ponieważ przygotowanie do tego sakramentu jest skorelowane z nauczaniem szkolnym, gdzie ma miejsce głównie przekaz wiedzy, parafia ma przede wszystkim realizować funkcję wtajemniczenia. Podstawa programowa określa również warunki organizacyjne: katecheza parafialna w tym okresie ma odbywać się w parafii własnej w budynku parafialnym lub kościelnym, ma trwać trzy lata, ma mieć charakter spotkań ogólnych i celebracji liturgicznych. Odpowiedzialność za prowadzenie spoczywa na księżach, katechetach i animatorach kościelnych grup (por. PPK s ). Podstawa programowa katechezie parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych wyznacza dwa główne zadania: zapoznanie i wprowadzenie w kościelne ruchy religijne i stowarzyszenia oraz formację w kontekście sakramentu małżeństwa i budowania we własnej rodzinie Kościoła domowego (por. PPK s ). W ścisłej relacji do założeń podstawy programowej powstał Program katechezy parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych 22. Program katechezy parafialnej dla młodzieży ma na celu pomóc katechizowanym w odkrywaniu swego powołania, ukazać istotę wspólnoty ogólnie i w odniesieniu do małżeństwa, oraz wspierać młodych w odkrywaniu własnych zadań, związanych z życiem we wspólnocie oraz w kształtowaniu umiejętności koniecznych do życia we wspólnocie 23. Aby można zrealizować te cele, program wyznaczył cztery bloki tematyczne: a) rola wspólnoty w życiu człowieka; b) wzrost dojrzałości chrześcijańskiej; c) rola więzi w konstytuowaniu wspólnoty; d) wspólnota małżonków w Chrystusie 24. Dokument wskazuje, że katecheza parafialna dla młodzieży ponadgimnazjalnej powinna korespondować z nauczaniem w szkole i trwać trzy lata 25. Istotną cechą katechezy parafialnej jest jej stały, permanentny charakter. Oznacza to, że katecheza parafialna powinna być zaadresowana nie tylko do dzieci i młodzieży szkolnej, ale również do dorosłych 26. W czasach współczesnych impuls do ponownego podjęcia katechezy dorosłych dał Sobór Watykański II, który poprzez odnowioną wizję Kościoła spowodował nowe zainteresowanie rolą człowieka dorosłego we wspólnocie chrześcijańskiej 22 Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Rada do Spraw Rodziny Konferencji Episkopatu Polski. Program katechezy parafialnej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Kraków Por. Tamże s Por. Tamże s Por. Tamże s Por. R. Czekalski. Katecheza w świetle dokumentów II Polskiego Synodu Plenarnego. W: Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce. Red. S. Dziekoński. Warszawa 2003 s

10 i świecie, i w konsekwencji sprowokował także pogłębioną teologiczno-pastoralną refleksję, zarówno w wymiarze teoretycznym jak i praktycznym, nad powrotem do człowieka dorosłego jako głównego adresata katechezy 27. Głębokiemu zainteresowaniu katechezą dorosłych dają konkretny wyraz dokumenty Kościoła. Ogólna Instrukcja Katechetyczna stwierdza, że jest ona docelową formą katechezy, ku której skierowane są w pewien sposób zawsze również konieczne wszystkie pozostałe formy (DCG 20). Jan Paweł II w Catechesi Tradendae podkreśla, że jest to najznakomitsza forma katechezy, której Kościół nie można pomijać (por. CT 43). W całości katechezie dorosłych jest poświęcony dokument Międzynarodowej Rady do spraw Katechezy z 1990 roku, zatytułowany Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej. Niektóre linie i uwarunkowania 28. W tych dokumentach możemy odnaleźć uzasadnienie dla tej formy katechezy poprzez ukazanie roli, jaką człowiek dorosły pełni we wspólnocie Kościoła i świata. Warto wyróżnić motywy obecnego zainteresowania się katechezą dorosłych. We współczesnym świecie zauważa się pozytywne przemiany i dążenia, które domagają się dojrzałości człowieka, także w sferze wiary. Obok nich zauważa się także zagrożenia wynikające z negatywnych zjawisk społecznych i kulturowych jak sekularyzm, laicyzacja życia, gwałcenie praw i godności osoby, niszczenie rodziny. Stwarza to zagrożenia dla człowieka, mogącego poczuć się w tej sytuacji zagubionym i samotnym. Niemniej jednak ten kontekst kulturowo-społeczny i religijny stanowi wyzwanie dla katechezy dorosłych, która ma kształtować człowieka wierzącego, odpornego na wspomniane zagrożenia 29. Istotnym motywem dla katechezy dorosłych jest posoborowe postrzeganie roli i znaczenia osoby dorosłej w łonie samego Kościoła, które zakłada dowartościowanie dorosłych świeckich jako odpowiedzialnych za Kościół i ich misję we współczesnym świecie 30. Istotą katechezy parafialnej adresowanej do dorosłych jest fakt, że dorośli mogą mieć największy udział zarówno w dziele ciągłej odnowy Kościoła jak i jego wzrostu. Dokona się to jednak wówczas, gdy założeniem katechezy parafialnej będzie nie tyle chęć włączania do Kościoła, ile troska o budowanie Kościoła 31. Odpowiedzią na postulaty związane z koniecznością adresowania katechezy parafialnej do dorosłych jest katecheza w ramach grup, ruchów i stowarzyszeń, które działają 27 Por. S. Łabendowicz. Katecheza dorosłych Kościoła posoborowego w świetle dokumentów i literatury katechetycznej. Radom 2007 s Międzynarodowa Rada do spraw Katechezy. Katecheza dorosłych we wspólnocie Kościoła. Niektóre linie i uwarunkowania. Città del Vaticano Kraków Por. K. Misiaszek. Katecheza dorosłych w dokumentach Kościoła. W: Katecheza dorosłych we wspólnocie Kościoła. Red. K. Misiaszek. Warszawa 2002 s Por. E. Alberich. Katecheza dorosłych. W: Słownik katechetyczny s Por. K. Misiaszek. Katecheza dorosłych i rodzinna. W: Katechetyka szczegółowa s

11 na terenie parafii. Jak zauważa B. Klaus, katecheza powinna umożliwiać pozytywne doświadczenie Kościoła. Katecheza nie tylko realizuje się w Kościele i uczy o Kościele, ale sama w sobie jest doświadczeniem Kościoła 32. Doświadczenie Kościoła, jego wspólnotowego charakteru, może dokonywać się tylko we wspólnocie eklezjalnej. W tym kontekście zwraca się uwagę na fakt, że odnowiona na ostatnim soborze wizja Kościoła oraz docenienie aktywnej obecności w jego życiu osób świeckich wpłynęło nie tylko na podkreślenie roli i znaczenia grup, ruchów i stowarzyszeń religijnych, ale również poprowadziło do zauważenia wielkiego znaczenia adresowanej do nich katechezy 33. Grupy, ruchy i stowarzyszenia, ze względu na swój charakter, odpowiadają różnorodnym zapotrzebowaniom współczesnego człowieka. Z jednej bowiem strony uzupełniają braki czy pomagają przezwyciężać zagrożenia i trudności wynikające z relacji w wymiarze horyzontalnym do drugiego człowieka i otaczającego świata, z drugiej zaś dają szansę na uporządkowanie i głębokie doświadczenie relacji w wymiarze wertykalnym, gdzie prawdziwe potrzeby duchowe znajdują swoje właściwe odniesienia do Boga 34. Katecheza, której zadaniem jest formowanie dojrzałego chrześcijanina we wszystkich przejawach jego egzystencji powinna uwzględniać integralnie te potrzeby. Podkreślając rolę i znaczenie katechezy w grupach, ruchach i stowarzyszeniach, należy dostrzec także tą wartość, jaką jest swoista użyteczność tych wspólnot dla Kościoła. Ich działalność bowiem w obrębie poszczególnych parafii, z którymi są integralnie związane, ma znaczenie ściśle eklezjalne. Eklezjalność danej wspólnoty to jej zgodność we wszystkich wymiarach swego funkcjonowania z duchem i naturą Kościoła 35. Warto jednak pamiętać, aby eklezjalności grup nie redukować tylko do podejmowania przez daną grupę czynów typowo kościelnych, czynności czysto zewnętrznych, co nadałoby eklezjalności charakter czysto instrumentalny. Grupa zaznacza H. Wrońska może być nazwana eklezjalną, jeśli jest autentycznym pośrednikiem Kościoła i w sposób widzialny może to być doświadczone 36. Katecheza adresowana do grup, ruchów i stowarzyszeń religijnych, wpisująca się w ich eklezjalność, winna mieć na względzie świadomość, że jej wysiłki powinny być 32 B. Klaus. Wychowanie do życia w Kościele na katechezie. W: Katecheza otwarta na Boga i człowieka. Red. B. Połeć. Tarnów 2006 s Por. P. Bignardi. Katecheza wspólnotowa w grupach, ruchach i stowarzyszeniach. W: Słownik katechetyczny s Por. H. Wrońska. Katecheza w stowarzyszeniach, ruchach i grupach. W: Miejsca katechezy. Rodzina, parafia, szkoła. Red. S. Kulpaczyński. Lublin 2005 s Por. W. Śmigiel. Małe grupy religijne w parafii. W: Efektywne zarządzanie parafią. Red. M. Sobota. Warszawa 2004 s H. Wrońska. Katecheza a małe grupy szkolne i parafialne. Lublin 2007 s

12 zauważalne w życiu tych wspólnot i ich członków. Jan Paweł II w Christifideles laici 37 wylicza następujące widzialne owoce tej eklezjalności: ożywienie modlitwy i kontemplacji w życiu grupy religijnej; umiłowanie liturgii i sakramentów; działalność na rzecz wzrostu powołań do chrześcijańskiego małżeństwa, do sakramentu kapłaństwa i życia konsekrowanego; uczestnictwo w przedsięwzięciach i działaniach Kościoła; zaangażowanie w dziedzinie katechezy; chrześcijańska obecność w różnych środowiskach społecznych; duch wyrzeczenia i powrót do ubóstwa jako do źródła wspaniałomyślnej miłości wszystkich ludzi; nawrócenie na drogę chrześcijańskiego życia lub powrót do wspólnoty ochrzczonych tych, którzy niegdyś utracili zmysł wiary (por. ChL 30). Owoce eklezjalności zrzeszeń katolickich wymienione przez Jana Pawła II można uznać owocami dobrej katechezy, realizowanej wśród tych zrzeszeń, dlatego taka katecheza powinna nie tylko ich oczekiwać w życiu tych konkretnych wspólnot, lecz przede wszystkim tak zaplanować swoje wysiłki, aby mogły się one urzeczywistnić. W życiu parafii zauważalne są anonimowość i autorytaryzm oraz brak dynamiki żywych wspólnot 38. Przeciwwagą dla takiego stanu są grupy, ruchy i stowarzyszenia religijne, które ożywiają wspólnoty parafialne 39. Ks. R. Kamiński zauważa, że odnowa współczesnych parafii może dokonać się poprzez ożywianie małych wspólnot już istniejących w parafii oraz powoływanie do życia nowych wspólnot 40. Zadaniem stojącym przed katechezą dorosłych realizowaną w grupach, ruchach i stowarzyszeniach jest budowanie wspólnoty w duchu wiary, wzmacnianie przynależności do niej i odnoszenie jej do wspólnoty Kościoła. W ten sposób uczestnictwo w danej grupie będzie nie tylko odpowiedzią na potrzebę bycia we wspólnocie, ale przede wszystkim pozwoli doświadczyć szerszej wspólnoty, jaką jest Kościół 41. Innym zadaniem dla katechezy może być także pobudzanie uczestników grup i ruchów tradycyjnych o profilu ascetyczno-modlitewnym do działalności apostolskiej, wyrażającej się nie tylko w modlitwie i ascezie, ale również w czynnym uczestnictwie w życiu całej wspólnoty parafialnej 42. Potrzeba katechezy parafialnej jawi się jako szczególne pilna. Ważnym jednak warunkiem jest to, aby katecheza parafialna nie miała charakteru sporadycznego, 37 Jan Paweł II. Adhortacja apostolska Christifideles laici. 30 grudnia W: Adhortacje apostolskie Ojca świętego Jana Pawła II. Kraków 1996 s Por. R. Kamiński. Parafia miejscem duszpasterstwa. W: Teologia Pastoralna. T. 2. Red. R. Kamiński. Lublin 2002 s Por. Wrońska. Katecheza a małe grupy szkolne i parafialne s Kamiński. Parafia miejscem duszpasterstwa s Por. Wrońska. Katecheza w stowarzyszeniach, ruchach i grupach s Kamiński. Parafia miejscem duszpasterstwa s

13 ograniczonego tylko do katechezy przygotowującej do sakramentów świętych, lecz stawała się regularną, obejmującą zarówno dzieci, młodzież oraz dorosłych, oraz korzystała ze wszelkich możliwości, które niesie z sobą wspólnotowe życie parafii. Tylko taka strategia duszpasterska pozwoli trwale związać życie katechizowanych z życiem Kościoła Katecheza szkolna Dyrektorium ogólne o katechizacji katechezę szkolną określa jako nauczanie religii, które, ze względu na specyficzne uwarunkowania kulturowo-społeczne, jakie niesie ze sobą szkoła oraz na relację zróżnicowania i komplementarności w stosunku do katechezy dzieci i młodzieży, zasługuje na szczególną uwagę (por. DOK 73). Na podstawie tego dokumentu można stwierdzić, że nauczanie religii w szkole jest oryginalną formą posługi słowa, realizowaną przez Kościół w warunkach szkolnych, która na wzór innych przedmiotów szkolnych w sposób systematyczny i zorganizowany, poprzez nauczanie prawd wiary chrześcijańskiej, pomaga uczniom w głębszym zrozumieniu orędzia chrześcijańskiego w kontekście ich życia (por. DOK 74-75). Dzięki tej posłudze Kościół ma możliwość dotrzeć ze swym orędziem nie tylko do wierzących, ale również doświadczających wątpliwości w dziedzinie religijnej oraz do niewierzących (por. DOK 75). Szkoła jako miejsce nauczania religii posiada dla Kościoła w Polsce szczególne znaczenie. Powojenna historia Kościoła w Polsce to arena zmagania się Kościoła o prawo do katechizacji najpierw w szkole, a potem także i w parafii 44. Po przemianach ustrojowych, od roku 1990, katecheza powróciła do polskich szkół. Postawiło to przed polskim Kościołem zadanie organizacji nauczania religii w nowych warunkach i na zasadach, które określą jej zadania, naturę i relację do państwowego systemu edukacyjnego 45. Po dziesięciu latach obecności nauczania religii w ramach szkoły, Kościół, mając do dyspozycji zarówno doświadczenie katechizacji w nowej rzeczywistości, jak i pogłębioną refleksję katechetyczną i pastoralną, określił w Dyrektorium katechetycznym Kościoła katolickiego w Polsce sposób, w jaki ma ona funkcjonować. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, określając dokładnie różnicę i komplementarność, jakie zachodzą pomiędzy tą formą posługi słowa a katechezą, 43 Por. Zając. Parafia miejscem katechezy s Zob. J. Doppke. Przemiany katechizacji w Polsce. W: Katechizacja w szkole. Red. M. Majewski. Lublin 1992 s Por. K. Nycz. Szkoła miejscem katechezy. W: Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce. Red. S. Dziekoński. Warszawa 2003 s

14 opisało naturę i funkcje szkolnego nauczania religii. Podstawą komplementarności szkolnego nauczania religii i katechezy jest podmiot działający, którym jest Kościół, przy czym katecheza szkolna posiada podwójną podmiotowość. Nauczanie religii w szkole ma za swój podmiot zarówno Kościół jak i szkołę (por. PPK 82). Szkoła jako instytucja oświatowa stanowi podmiot dla nauczania religii z tej racji, że jest miejscem nauczania religii jako jednego z przedmiotów szkolnych i poprzez to nauczanie religii powinno spełniać cele wyznaczane przez szkołę. Stanowi to o pewnym zakresie podporządkowania katechezy szkole. Szkoła, realizując własne cele i zadania, włącza katechetę w odpowiedzialność za realizację planu wychowawczego i dydaktycznego szkoły, nakazuje systematyczność i organizację lekcji religii na wzór innych przedmiotów szkolnych oraz podporządkowuje to nauczanie rygorom nadzoru pedagogicznego 46. Pomimo tego faktu Kościół, realizujący swoją misję na terenie szkoły, posiada znaczą autonomię we wpływaniu na kształt szkolnego nauczania religii, która wyraża się w fakcie, że programy nauczania i pomoce dydaktyczne nie podlegają zatwierdzeniu przez nadzór pedagogiczny, lecz winny być jedynie podane do wiadomości. Oznacza to, że nadzór merytoryczny nad nauczaniem religii w szkole sprawuje Kościół. To Kościół zatwierdza materiały dydaktyczne i kieruje katechetów do podjęcia pracy w szkole (misja kanoniczna), a także w ramach prac programowych określa, które cele i zadania szkoły winny być realizowane na lekcjach religii. Tak ujęta lekcja religii umożliwia współdziałanie szkoły i Kościoła, a jednocześnie szanuje wzajemną autonomię obu tych podmiotów nauki religii (PPK 82). Polskie dyrektorium podaje także istotną informację, odnoszącą się do relacji pomiędzy nauczaniem religii a katechezą, stwierdzając, że nauczanie religii ma charakter katechetyczny, wyrażający się organicznym związkiem szkolnego nauczania religii ze wszystkimi działaniami katechetycznymi Kościoła, oraz, że ta forma katechezy powinna na miarę swych możliwości wypełniać wszystkie funkcje katechezy, zwłaszcza w zakresie nauczania i wychowania, oraz być pogłębieniem intelektualnym i przygotowaniem dla katechezy inicjacyjnej (PPK 83). Szkolne nauczanie religii, jak zauważają niektórzy katechetycy, nie pozwala na integralne realizowanie wszystkich podstawowych funkcji katechezy, czyli wychowania, nauczania i wtajemniczenia. Ks. K. Matysek stwierdza, że katecheza szkolna może zrealizować jedynie dwie funkcje, a mianowicie wychowania i nauczania, natomiast ze względu na szkolne uwarunkowania, jest niemożliwe pogłębienie wiary i wtajemniczenie Por. J. Szpet. Przyszłość lekcji religii w polskiej szkole. Poznań 2002 s Zob. Matysek. Katecheza szkolna s

15 Podobnie o nauczaniu religii w szkole jako o tej formie katechezy, która nie może realizować inicjacji chrześcijańskiej pisze Ks. K. Misiaszek. Szkoła nie jest miejscem, które mogłoby gwarantować pełne uczestnictwo w liturgii oraz rzeczywiste doświadczenie życia sakramentalnego 48. Te oczywiste braki katechezy szkolnej związane są ze specyfiką szkolnego nauczania i nie tyle pomniejszają wartość nauczania religii w szkole, co zmuszają Kościół do rozwijania i uskuteczniania innych form katechezy, przede wszystkim katechezy parafialnej i rodzinnej. Szkoła jest tym miejscem ułatwiającym przede wszystkim przekaz nauki wiary i wychowania chrześcijańskiego, co w konsekwencji prowadzi do Boga. Ks. Czekalski zauważa, że nawet w szkole nie można zbyt łatwo rezygnować także z wtajemniczającej funkcji Kościoła 49. W realizacji tej funkcji w ramach szkolnego nauczania religii pomagają modlitwa, celebracja czy słowo Boże, które powinny być w nauczaniu obecne 50. Pomimo różnych ograniczeń, szkolne nauczanie religii w katechetycznej strategii Kościoła w Polsce zajmuje istotne miejsce. Jak wskazuje ks. K. Nycz, jest to niepowtarzalna forma, poprzez którą Kościół zaznacza swoją obecność oraz uczestniczy w tak ważnym środowisku wychowawczym, jakim jest szkoła. Poprzez katechezę szkolną Kościół jest obecny w szkole, ale również szkoła staje się obecna w Kościele 51. Obecność Kościoła w szkole i wzajemna współpraca w nauczaniu i wychowywaniu kolejnych pokoleń, jest okazją do realizacji ewangelizacyjnej funkcji katechezy. Przemiany stylu życia, postępujący proces sekularyzacji oraz laicyzacji, rozluźnienie więzi z Kościołem i szybko zmieniające się warunki życia wymagają od katechezy odczytania tych problemów i zaradzania im. Ponieważ szkolne lekcje religii gromadzą nie tylko ukształtowanych religijnie uczniów, ale również wątpiących, obojętnych religijnie czy niewierzących, katecheza szkolna ma szansę poprzez ewangelizację wpływać na każdego z nich 52. Ks. J. Szpet w jednym ze swych artykułów wylicza osiągnięcia Kościoła wynikające z obecności religii w szkole. Są nimi m.in.: wzrost frekwencji na katechezie; wzrost liczebny i jakościowy kadry katechetów; mocniejsze zaangażowanie świeckich w dzieło katechizacji; obecność katechety jako świadka Kościoła w gronie pedagogicznym; powstanie dokumentów katechetycznych i profesjonalnych pomocy dydaktycznych do nauczania religii; wzrost czasu 48 Zob. Misiaszek. Katecheza parafialna s Zob. R. Czekalski. Korelacja nauczania religii w szkole z katecheza parafialną. W: Rodzina Szkoła Kościół. Korelacja i dialog. Red. P. Tomasik. Warszawa 2003 s Tamże. 51 Por. Nycz. Szkoła miejscem katechezy s Por. J. Przybyłowski. Wyzwania pastoralne w dokumentach katechetycznych Kościoła katolickiego w Polsce. W: Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce. Red. S. Dziekoński. Warszawa 2003 s

16 poświęconego edukacji religijnej; poprawa warunków lokalowych; zwiększenie się systematyczności katechezy i wzrost wiedzy religijnej wśród katechizowanych 53. Szkolne nauczanie religii odsłania także braki, które można zauważyć w całym dziele katechizacji. Katecheza w szkole osłabiła związek katechizowanych z Kościołem (parafią) i niewystarczająco wprowadza w życie religijne i sakramentalne, a nauczyciele religii nie zawsze mają świadomość, że działają w imieniu Kościoła 54. Te braki skłaniają do ciągłej refleksji nad tą formą katechezy i wprowadzania takich rozwiązań, które będą przeciwdziałać niewłaściwym tendencjom, pojawiającym się w przestrzeni szkolnego nauczania religii. W środowisku katechetycznym często ścierają się dwie skrajne koncepcje, które bądź absolutnie negują potrzebę i sens szkolnego nauczania religii, bądź zawężają dzieło katechetyczne Kościoła tylko do tej formy 55. Taka optyka w patrzeniu na rolę i funkcję szkolnego nauczania religii nie docenia tej formy obecności Kościoła w życiu współczesnych ludzi, ani nie pozwala na integralne postrzeganie katechezy Kościoła, która jest realizowana w różnych, wzajemnie dopełniających się formach. Dyrektorium ogólne o katechizacji stwierdza bowiem, że katecheza jest zawsze taka sama, ale miejsca katechizacji nadają jej szczególne cechy charakterystyczne. Ważne jest, aby wiedzieć, jaka jest rola każdego z nich w odniesieniu do katechezy (DOK 254). 53 Zob. J. Szpet. Katecheza w szkole po dziesięciu latach doświadczenia, postulaty. W: Kościół katechizujący i katechizowany. Red. J. Dec. Wrocław 2003 s Pot. Tamże s Zob. K. Nycz. Szkoła miejscem katechezy s