Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 1

Nowiny Psychologiczne 4, 2006 Andrzej Margasiński * Akademia im. Jana Długosza Częstochowa Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 1 W artykule zaprezentowano nową wersję Modelu Kołowego D.H. Olsona i współpracowników. Autorzy opisują w nim rodzinę przy użyciu trzech podstawowych wymiarów: spójności, elastyczności i komunikacji. Przyjęto założenie, iż pomiędzy nasileniem spójności i elastyczności a dobrym funkcjonowaniem rodziny istnieje zależność krzywoliniowa, tzn. zbyt niskie i zbyt wysokie nasilenie tych zmiennych związane jest z problemowym funkcjonowaniem rodziny. Oparty na Modelu Kołowym pakiet FACES IV zawiera sześć skal pomiarowych: Spójności, Elastyczności, Niezwiązania, Splątania, Sztywności i Chaotyczności, przyporządkowanych do obszarów Zrównoważenia i Niezrównoważenia. Dodatkowo dołączono do niego Skalę Komunikacji Rodzinnej i Skalę Zadowolenia z Życia Rodzinnego. Na podstawie analizy skupień wyodrębniono sześć typów rodzin. Zgodnie z głównym założeniem Modelu rodziny cechujące się wyższymi wskaźnikami w obszarach Zrównoważenia i Skali Komunikacji Rodzinnej funkcjonują lepiej od rodzin osiągających niskie wyniki w obszarze Zrównoważenia i Skali Komunikacji Rodzinnej oraz wysokie w obszarze Niezrównoważenia. Pomimo konieczności dalszego rozszerzania prób normalizacyjnych wydaje się, że nowy Model Kołowy i FACES IV stanowią istotny krok naprzód zarówno jako model teoretyczny, jak i rozbudowane narzędzie badawcze, dające możliwości badania dysfunkcyjnych i zdrowych systemów rodzinnych. Stworzono niewiele całościowych koncepcji teoretycznych opisujących rodzinę i oferujących zarazem narzędzia do empirycznych pomiarów. Taką propozycją był Circumplex Model of Marital and Family Systems (Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych) D. H. Olsona i współpracowników wraz z kwestionariuszem FACES III i baterią innych narzędzi pomiarowych. W FA- CES III wyróżniono dwa podstawowe wymiary rodziny: spójność i adaptacyj- * Adres do korespondencji: a.margasiński@ajd.czest.pl 1 The author extends his warm thanks to D.H. Olson for making FACES IV available. Autor wyraża serdeczne podziękowanie D.H. Olsonowi za udostępnienie FACES IV.

70 Andrzej Margasiński ność oraz komunikację jako cechę elementarną, umożliwiającą kształtowanie się pozostałych zmiennych. Na bazie FACES III opracowano typologię obejmującą 16 typów rodzin należących do trzech kategorii: zrównoważonych, pośrednich i skrajnych. Historia Modelu Kołowego Od czasu ukazania się pierwszej wersji modelu Olsona upłynęło już 28 lat (Olson, Sprenkle i Russell, 1979). Polskim czytelnikom model ów przybliżył M. Radochoński (1987), wnikliwie przeanalizował M. Zwoliński (1992), wykorzystano go też w badaniach M. Braun-Gałkowskiej (1992), A. Margasińskiego (1996), E. Kornackiej-Skwary (2004) i in. Można przypuszczać, iż prostota i funkcjonalność Modelu Kołowego i kwestionariusza FACES III spowodowała ich dużą popularność i szerokie zastosowanie w badaniach. Jak wykazuje w sporządzonej przez siebie bibliografii E. Kouneski (2000), na bazie Modelu powstało na świecie ok. 1200 prac empirycznych, mimo iż zarówno sam Model Kołowy, jak i kwestionariusz FACES III nie były pozbawione wad. David H. Olson wraz z licznymi uczniami i współpracownikami z ogromną konsekwencją od blisko 30 lat pracuje nad udoskonaleniem Modelu. W 2000 roku poszerzono go o grafikę trójwymiarową (Olson, 2000), nie był to jednak przełom w jego rozwoju. W 2004 roku ukazała się całkowicie zrewidowana wersja Modelu (Gorall, Tiesel i Olson, 2004; Olson i Gorall, 2004), latem 2006 roku (Olson i Gorall, 2006) pojawiła się jego ostatnia wersja graficzna, prezentowana w niniejszym artykule. FACES IV to praktycznie zupełnie nowe narzędzie badawcze. Krytyka wcześniejszej wersji Modelu Kołowego i FACES III Jedną z tez krytycznych wobec Modelu Kołowego Systemów Małżeńskich i Rodzinnych było stwierdzenie, że nie jest on de facto modelem kołowym w takim sensie, w jakim rozumiał to Guttman (1954), ale raczej opartym na dwóch wymiarach, na których wartości zmiennych mogą się wahać od niskich do wysokich (Eckblad, 1993; Thorslund, 1991). Według Ecklbada, jeżeli dwa czynniki w jakiejkolwiek grupie są całkowicie negatywnie powiązane (r = 1), lokują się na przeciwnych biegunach, 180 stopni względem siebie. Jeśli nie ma między nimi żadnego powiązania, są usytuowane ukośnie, 90 stopni względem siebie. Im większa dodatnia korelacja, tym bliżej siebie czynniki te są usytuowane na wykresie kołowym. W graficznym odzwierciedleniu takiego modelu poszczególne zmienne układają się w sposób kołowy w tym sensie, że zmienne, których wartości są najbliższe x, mieszczą się najbliżej x. Podstawą modeli kołowych jest zatem istnienie korelacji pomiędzy poszczególnymi zmiennymi, co można przedstawić na wykresie w postaci koła, a nie sama możliwość takiego graficznego przedstawienia danego modelu.

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 71 W zrewidowanej wersji Olson i Gorall (2004) uznali ten zarzut, niemniej dla zachowania ciągłości historycznej zaproponowali, by Model Kołowy (nazwa pisana z dużych liter) oznaczał Model Kołowy Systemów Małżeńskich i Rodzinnych, podczas gdy te same dwa słowa pisane małymi literami odnosiły się do modeli kołowych w ogóle. Jednocześnie w związku ze zmianą podejścia do wymiaru adaptacyjności, zastąpionego w FACES IV pojęciem elastyczności, zmieniła się nazwa narzędzia. Skrót FACES obecnie oznacza: Flexibility and Cohesion Evaluation Scales, czyli Skale Oceny Elastyczności i Spójności (dawniej: Family Adaptability and Cohesion Scales). Inny zarzut wysuwany wobec Modelu Kołowego Systemów Małżeńskich i Rodzinnych dotyczy definicji pojęć spójności i elastyczności oraz prawdziwości hipotezy o ich wpływie na funkcjonowanie rodzin (Cluff, Hicks i Madsen, 1994; Lee, 1988). W Modelu Kołowym minimalnym nasileniem spójności jest całkowite niezwiązanie (disengagement), natomiast za nasilenie maksymalne uznano splątanie (enmeshment). Część badaczy i teoretyków uważa, że wysoka spójność i splątanie to nie to samo, a zatem splątanie jest błędnie umiejscowione na graficznej ilustracji Modelu Kołowego jako maksimum spójności (Barber i Buehler, 1996; Green i Werner, 1996, za: Gorall, Tiesel i Olson, 2004; Werner, Green, Greenberg, Browne i McKenna, 2001). Autorzy ci twierdzą, że spójność jest pojęciem, które powinno odzwierciedlać stopień, w jakim członkowie danej rodziny chcą być ze sobą i wzajemnie się wspierać. Splątanie natomiast oznacza, że członkowie danego systemu rodzinnego chcąc nie chcąc muszą być ze sobą z takich lub innych przyczyn. Pomimo wątpliwości w Modelu Kołowym spójność rozpatruje się jako kontinuum niezwiązanie splątanie, choć autorzy FACES IV sygnalizują, że aktualnie prowadzone badania mają za zadanie rozstrzygnąć, czy spójność rzeczywiście jest jednolitym pojęciem, obejmującym zarówno silne więzi emocjonalne, jak i splątanie, czy też należy traktować tę zmienną jako odrębny wymiar. Wymiar elastyczności Modelu Kołowego także był przedmiotem krytyki. Doherty i Hovander (1990) krytykowali wszystkie próby pomiaru spójności i elastyczności. Autorzy ci zwracali uwagę na szczególne trudności z konceptualnymi i operacyjnymi definicjami elastyczności, które obejmują zarówno pewne schematy dotyczące przywództwa (pojęcie to nie jest bliżej sprecyzowane, z kontekstu można zakładać, że chodzi o psychologiczną rolę głowy rodziny ) w rodzinie, jak i style rozwiązywania konfliktów. Te dwie składowe według nich również należałoby rozpatrywać jako dwa oddzielne wymiary. Jak wspomniano powyżej, obydwie składowe tworzą wymiar elastyczności w koncepcji Modelu Kołowego. Olson i współpracownicy sygnalizują, że celem obecnie prowadzonych prac jest zbadanie zawartości narzędzi badawczych zaprojektowanych do pomiaru spójności i elastyczności, stosowanych w ramach Modelu Kołowego, oraz sprawdzenie tego, czy sposób rozwiązywania konfliktów i zmiany wynikające z przejmowania przywództwa należy rozpatrywać jako jedną, czy też dwie odrębne zmienne.

72 Andrzej Margasiński Innym ważnym założeniem Modelu była hipoteza o krzywoliniowej zależności pomiędzy funkcjonowaniem rodzin a nasileniem spójności i elastyczności. Zarówno zbyt małe, jak i zbyt duże nasilenie obu zmiennych uznawane jest przez autorów Modelu za niesprzyjające dobremu funkcjonowaniu systemu rodzinnego. Liczne grono badaczy (za: Kouneski, 2000) udowodniło jednak istnienie liniowej zależności pomiędzy spójnością i elastycznością a funkcjonowaniem rodzin, nie wykazano natomiast przewidywanej zależności krzywoliniowej. Olson (1993, 2000) uznał tę liniową zależność pomiędzy wymiarami Modelu Kołowego ocenianymi za pomocą FACES a jakością funkcjonowania rodzin. Krzywoliniową zależność otrzymano natomiast przy zastosowaniu obserwacyjnej Skali Oceny Klinicznej (Clinical Rating Scale CRS) (Thomas i Olson, 1993; Thomas i Ozechowski, 2000). A zatem podczas gdy wyniki skal opartych na samoopisie wykazywały zależność liniową pomiędzy stopniem spójności i elastyczności a funkcjonowaniem rodzin, ocena dokonana przez zewnętrznych obserwatorów tych samych par i rodzin przy użyciu CRS wykazywała zależność krzywoliniową. Sprzeczności pomiędzy wynikami badań opartych na samoocenie członków rodziny a wynikami badań z zastosowaniem obserwacji rodzin z zewnątrz Olson i Gorall (2004) wyjaśniają na dwa sposoby. Po pierwsze, możliwe jest, że wymiary spójności i elastyczności zdefiniowane tak, jak w Modelu Kołowym rzeczywiście wykazują krzywoliniową zależność z jakością funkcjonowania rodzin, ale zależności tej nie da się wychwycić przy użyciu narzędzi badawczych opartych na samoobserwacji, co może wynikać z niedoskonałości owych narzędzi lub z faktu, że respondenci z określonych rodzin nie potrafią albo nie chcą obiektywnie ocenić ich funkcjonowania. Ta niedoskonałość narzędzia badawczego jest podstawą stanowiska przyjętego przez zwolenników udoskonalenia skal FACES i samego Modelu Kołowego, którzy stwierdzili, iż poprzednie wersje FACES wykazywały zależność liniową, ponieważ nie były w stanie uwidocznić skrajnych (minimalnych i maksymalnych) wartości spójności i elastyczności (Olson, 2000). Po drugie, możliwe jest, że zależność liniowa pomiędzy wymiarami Modelu Kołowego a jakością funkcjonowania rodzin rzeczywiście istnieje i udaje się ją wychwycić przy użyciu narzędzi samoopisowych. Wyniki uzyskane przy zastosowaniu skal obserwacyjnych, takich jak CRS, mogą być natomiast rezultatem tego, iż obserwatorzy dokonujący oceny, będąc zwolennikami Modelu Kołowego, postrzegają badane rodziny w sposób, który potwierdza założenia tego modelu (Lee, 1988). Wyjaśnienie, które autorom Modelu Kołowego wydaje się najbliższe, związane jest z teorią społecznego konstruktywizmu, zgodnie z którą można przyjąć, że w subiektywnej rzeczywistości zewnętrznych obserwatorów rodzin owa zależność jest krzywoliniowa, podczas gdy w subiektywnej rzeczywistości respondentów członków tych rodzin liniowa. Wyjaśnienie to jest właściwie syntezą dwu poprzednich, ale eliminuje supozycję, jakoby punkt widzenia re-

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 73 spondentów był mniej lub bardziej prawdziwy niż zewnętrznych obserwatorów. Zwolennicy tego poglądu wysuwają tezę, że obydwa wyniki są rzeczywiste, a ich pozorna sprzeczność wynika tylko i wyłącznie z odmiennych punktów widzenia interpretatorów. Być może to, co w rzeczywistości jest mierzone, nie tyle odzwierciedla rzeczywisty stan splątania lub sztywności układów rodzinnych, co pragnienie respondentów, aby dobrze wypaść w tych charakterystykach. Różne części danego układu reprezentują różne punkty na osiach kontinuów spójności i elastyczności, zatem pojedyncza ocena może nie być miarodajna. Rodziny mogą także zmieniać swój poziom spójności i elastyczności, co utrudnia dokonywanie ocen opartych na samoobserwacji. Według społecznych konstruktywistów rodziny postrzegają liniowo zależność pomiędzy jakością swojego funkcjonowania a nasileniem spójności i elastyczności (zdaniem członków rodzin im większa wartość tych dwóch zmiennych, tym lepiej), podczas gdy obserwatorzy (byli nimi terapeuci rodzinni) postrzegają ją jako krzywoliniową (zarówno zbyt małe, jak i zbyt duże nasilenie stwarza problemy). Te dwa punkty widzenia reprezentują dwie różne rzeczywistości; obydwie realnie istnieją i reprezentują rozumienie dynamiki rodzin w kategoriach A i B, a nie albo A, albo B. Podstawy nowej wersji Modelu Kołowego Przytoczone zastrzeżenia legły u podstaw opracowania nowej wersji Modelu Kołowego i kwestionariusza FACES. Autorzy chcieli stworzyć zestaw skal, które: poprzez samoocenę osób badanych umożliwiałyby wgląd w pełne spektrum wymiarów spójności i elastyczności, byłyby narzędziami adekwatnymi do zrewidowanej wersji Modelu Kołowego, byłyby rzetelne i trafne, byłyby użytecznym narzędziem do badaniach rodzin zarówno w celach naukowych, jak i w pracy klinicznej (Gorall, Tiesel i Olson, 2006). Ważnym krokiem w udoskonaleniu narzędzia była praca badawcza nad tym, dlaczego za pomocą FACES nie udaje się wychwycić maksimum spójności i elastyczności. Próbę wyeliminowania tej niedoskonałości podjęła J. Tiesel (1994), koncentrując się na pytaniach do kwestionariuszy, zaprojektowanych do uwidoczniania minimalnych i maksymalnych wartości obu zmiennych. Pytania skonsultowano ze 154 członkami American Association for Marriage and Family Therapy (AAMFT). Mieli oni ocenić, w jakim stopniu poszczególne pytania były reprezentatywne dla badania tych wymiarów, a także scharakteryzować sylwetkę członka rodziny, który odpowiadałby opisom zawartym w poszczególnych pozycjach, czując się splątany (maksimum spójności) bądź niezwiązany (minimum spójności) lub postrzegając chaotyczność (maksimum elastyczności) bądź sztywność

74 Andrzej Margasiński (minimum elastyczności) w swej rodzinie. Praca ta zaowocowała skonstruowaniem czterech skal, z których każda miała za zadanie uwidocznić minimalną lub maksymalną wartość spójności bądź elastyczności. Dalsze badania wykazały, że skale te są zarówno rzetelne, jak i trafne. Stwierdzono także, że umożliwiają dokładne zróżnicowanie rodzin z problemami i funkcjonujących prawidłowo. Stosując owe cztery skale, Craddock (2001) potwierdził podstawową hipotezę związaną z tymi narzędziami: członkowie rodzin o skrajnej spójności i elastyczności wykazywali wyższy poziom stresu i byli mniej zadowoleni z życia niż członkowie rodzin o umiarkowanym nasileniu tych zmiennych. Franklin, Streeter i Springer (2001) zbadali te same cztery skale, stosując analizę czynnikową i korelacyjną, a wyniki generalnie potwierdziły ich dużą trafność. Cztery skale opracowane przez Tiesel, uwidoczniające ekstrema (czyli poziomy nasilenia przyporządkowane obszarom Niezrównoważenia) wy miarów spójności i elastyczności, weszły do ostatecznej wersji kwestionariusza FACES IV. Założono, że optymalny poziom spójności występuje wtedy, gdy nasilenie splątania i niezwiązania nie przyjmuje skrajnych wartości. Badania nad nową wersją FACES przeprowadzono na 469-osobowej próbie respondentów ze środkowego zachodu USA. Średni wiek respondentów (28 lat z medianą 22) był nieco niższy niż średni wiek populacji zamieszkującej tamte tereny (34 lata). Ponadto w próbie przeważały kobiety (tylko 29% próby stanowili mężczyźni, podczas gdy odsetek mężczyzn w populacji ogólnej wynosi 49%). Około jednej trzeciej respondentów stanowili studenci college ów. Sześćdziesiąt cztery procent respondentów było stanu wolnego. Dane etniczne badanych zasadniczo odzwierciedlały statystyczny skład etniczny ludności zamieszkującej tamte tereny. Zdecydowana większość respondentów była wyznania protestanckiego. Z doborem próby zawsze wiążą się pytania o jej reprezentatywność i problem międzykulturowego zastosowania testu (Brzeziński, 1999; Drwal, 1990).Wydaje się, że opisaną próbę trudno uznać za w pełni reprezentatywną. Model Kołowy opiera się na wyróżnieniu trzech głównych wymiarów funkcjonowania rodziny: spójności, elastyczności i komunikacji. Analizując literaturę poświęconą problematyce rodziny, Olson (1993) doszedł do wniosku, że przez większość badaczy wymiary te są uznawane za kluczowe. Spójność (cohesion) jest zdefiniowana jako więź emocjonalna między członkami rodziny (emotional bonding that family members have toward one anoth er) (Olson i Gorall, 2006, s. 3). Swoistymi wskaźnikami poziomu spójności w danej rodzinie są: wzajemna bliskość emocjonalna poszczególnych członków rodziny, jakość psychologicznych granic pomiędzy nimi (otwarte czy zamknięte), występowanie koalicji, ilość wspólnie spędzanego czasu, wspólne zainteresowania, wspólny krąg przyjaciół, konsultowanie z innymi członkami systemu podejmowanych decyzji. Definicję wymiaru elastyczności (fl exibility) w Modelu Kołowym wielokrotnie poddawano zmianom. Od powstania Modelu w 1979 roku do połowy lat 90. Olson posługiwał się pojęciem adaptacyjności (adaptability), rozumianej jako

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 75 zdolność systemu rodzinnego do zmiany jego przywództwa, ról oraz zasad wzajemnych stosunków. Zastrzeżenia dotyczące tego pojęcia odnosiły się do koncentracji uwagi na potencjalnym, a nie rzeczywistym, działaniu w kierunku zmian. Podkreślano sprzeczność z założeniem o krzywoliniowych zależnościach pomiędzy funkcjonowaniem rodziny a danym wymiarem: nie można mówić o nadmiarze możliwości zrobienia czegoś. Decydując się na zastąpienie pojęcia adaptacyjności pojęciem elastyczności, autorzy podkreślają, iż nie chodzi o rozważanie potencjalności, zdolności do zmian systemów rodzinnych, lecz raczej o faktyczne zmiany, do których dochodzi w systemach. O stopniu elastyczności powinno się wnioskować raczej post factum, na podstawie zakresu zmian, do jakich dochodziło w systemie w tym duchu konstruowano pozycje kwestionariusza FACES IV. Według nowego ujęcia przez elastyczność rozumie się jakość i stopień zachodzących w systemach rodzinnych zmian związanych z przywództwem, pełnionymi rolami, zasadami wzajemnych relacji i w wyniku procesów negocjacyjnych pomiędzy członkami rodziny (the quality and expression of leadership and organization, role relationships, and relationships rules and negotiations) (Olson i Gorall, 2006, s. 6) W nowej definicji kładzie się silniejszy nacisk na ilość zmian w rodzinie (dotyczących zakresu przywództwa, wzajemnych stosunków, zasad współżycia) niż na możliwość zmian omawianych aspektów systemu rodzinnego (por. Gorall, Tiesel i Olson, 2004; Olson, 2000; Olson i Gorall, 2004). Swoistymi wskaźnikami poziomu elastyczności w danej rodzinie są m.in.: zakres przywództwa, style prowadzenia negocjacji, role przyjmowane przez poszczególnych członków rodziny oraz zasady określające związki między członkami rodziny. Autorzy Modelu podkreślają trudności, jakie napotkano przy analizowaniu elastyczności w perspektywie zmiany oraz w odniesieniu do konstrukcji narzędzia, z rozróżnieniem nasilenia tej zmiennej: bardzo niskiego, średniego (zrównoważonego) i bardzo wysokiego. Dla oszacowania bardzo niskich i bardzo wysokich wartości poproszono sędziów kompetentnych (badaczy i terapeutów) o ocenę zakresu specyficznych pozycji ukazujących typowo sztywne albo chaotyczne funkcjonowanie rodziny. Przypisano je do określonego stopnia nasilenia i dobrano pozycje kwestionariusza, a całość poddano analizie statystycznej. Autorzy zapowiadają kontynuację badań. Trzeci wymiar Modelu Kołowego, czyli komunikacja, określany jest jako umiejętności efektywnego porozumiewania się wykorzystywane przez dany system partnerski lub rodzinny (positive communication skills utilized in the couple or family system) (Olson i Gorall, 2004, s. 3). Uznano go za wymiar pomocniczy, ponieważ wszelkie systemy małżeńskie, partnerskie lub rodzinne mogą zmieniać poziom spójności i elastyczności tylko wtedy, gdy potrafią efektywnie się komunikować. Główna hipoteza Modelu Kołowego głosi, że sprawność funkcjonowania danej rodziny wykazuje krzywoliniową zależność z poziomami spójności i ela-

76 Andrzej Margasiński Rysunek 1. Najnowsza wersja graficzna Modelu Kołowego opracowana na podstawie kwestionariusza FACES IV (za: Olson i Gorall, 2006). styczności, pozostaje jednak zawsze wprost proporcjonalna do poziomu komunikatywności. Innymi słowy, najsprawniej funkcjonują rodziny, które cechuje umiarkowana spójność i elastyczność oraz najwyższa jakość (efektywność) komunikacji. Zrównoważone poziomy spójności i elastyczności (od niskich do wysokich) najbardziej sprzyjają zdrowemu funkcjonowaniu systemu rodzinnego, podczas gdy poziomy niezrównoważone (bardzo niskie i bardzo wysokie) są związane z problemami w jego funkcjonowaniu. Wyróżniono trzy obszary nasilenia spójności rodziny (są to jednocześnie skale w kwestionariuszu): Niezwiązanie (Disengagement), Zrównoważona Spójność (Balanced Cohesion) i Splątanie (Enmeshment) oraz tyle samo obszarów nasilenia elastyczności: Sztywność (Rigidity), Zrównoważona Elastyczność (Balanced Flexibility) i Chaotyczność (Chaos), które łącznie tworzą Model Kołowy 2. Zrównoważona Spójność i Zrównoważona Elastyczność zajmują centralną część Modelu. Cztery obszary Niezrównoważenia są usytuowane po bokach. 2 Radochoński (1986) tłumaczy termin enmeshed jako zwarte, a disangeged jako luźne.

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 77 Konstrukcja i zastosowanie kwestionariusza FACES IV Kwestionariusz FACES IV to w zasadzie pakiet złożony z sześciu skal badawczych zawierający łącznie 42 pozycje. Respondenci otrzymują kwestionariusz z pytaniami i oddzielnie arkusz odpowiedzi. Wypełnienie arkusza trwa ok. 10 15 minut i polega na zaznaczeniu numeru właściwej odpowiedzi, gdzie 1 oznacza: W ogóle nie odnosi się do naszej rodziny, a 5 Bardzo dobrze odnosi się do naszej rodziny. Wyniki obliczać można ręcznie lub za pomocą specjalnego arkusza obliczeniowego w programie Excel. To drugie rozwiązanie jest praktyczniejsze; program automatycznie przelicza wyniki surowe, oblicza wszystkie wskaźniki, a dodatkowo stanowić może bazę danych. Obliczone wyniki można nanieść na wykres profili; interpretacja kwestionariusza polega na porównaniu otrzymanego profilu rodziny z profilami scharakteryzowanymi przez autorów. Skale wchodzące w skład FACES IV to: Zrównoważona Spójność (Balanced Cohesion), Zrównoważona Elastyczność (Balanced Flexibility), Niezwiązanie (Disengagement), Splątanie (Enmeshment), Sztywność (Rigidity), Chaotyczność (Chaos). Dwie pierwsze skale mierzą zrównoważone obszary spójności i elastyczności, następne cztery służą do pomiaru skrajnych wartości obu zmiennych, tworzących obszar Niezrównoważenia. Dodatkowo do pakietu dołączono dwie skale: Komunikacji Rodzinnej (Family Communication Scale) i Zadowolenia z Życia Rodzinnego (Family Satisfaction Scale), które zasadniczo powinny być stosowane porównawczo w celach klinicznych. Skala Komunikacji Rodzinnej (Olson i Barnes, 2004), która zawiera 10 pozycji, powstała na bazie dawnej Skali Komunikacji Rodzice Dzieci (Parent- -Adolescent Communication Scale). Autorzy sformułowali w odniesieniu do niej następujące hipotezy: 1. Efektywna komunikacja w rodzinie wykazuje dodatni związek ze zrównoważeniem systemów rodzinnych i ujemny związek z ich niezrównoważeniem. Innymi słowy: zrównoważone rodziny będą odznaczać się znacząco lepszą komunikacją niż rodziny niezrównoważone. 2. Efektywna komunikacja w rodzinie ma dodatni związek z zadowoleniem z życia rodzinnego. Rodziny efektywnie komunikujące się będą doświadczały znacząco wyższej satysfakcji z życia rodzinnego niż rodziny komunikujące się mało efektywnie. Skala Zadowolenia z Życia Rodzinnego (Olson, 2004), powstała na bazie narzędzia skonstruowanego przez Olsona i Wilsona (Olson i Wilson, 1982, 1989), również składa się z 10 pozycji. W badaniu przeprowadzonym na repre-

78 Andrzej Margasiński zentatywnej próbie 1253 członków rodzin określono jej rzetelność na poziomie α = 0,92. Hipotezy szczegółowe nawiązują do głównej hipotezy Modelu Kołowego, iż zdrowemu funkcjonowaniu rodzin sprzyjają zrównoważone poziomy spójności i elastyczności: 1. Rodziny z wyższym wynikiem w skalach Zrównoważonej Spójności i Zrównoważonej Elastyczności cechuje wyższy poziom zadowolenia z życia rodzinnego. Analogicznie, rodziny z wysokim wynikiem w skalach Niezrównoważenia osiągają niższy wynik w Skali Zadowolenia z Życia Rodzinnego. Innymi słowy: rodziny zrównoważone będą znacząco bardziej zadowolone z życia rodzinnego niż rodziny niezrównoważone. 2. Zadowolenie z życia rodzinnego ma dodatni związek z komunikacją w rodzinie. Rodziny o wysokim poziomie satysfakcji z życia rodzinnego będzie cechować znacznie lepsza komunikacja niż rodziny o niskim poziomie satysfakcji. Wykazano wysoką trafność treściową oraz kryterialno-diagnostyczną stworzonych skal (Gorall, Tiesel i Olson, 2006). Selekcję pozycji przeprowadzono z pomocą sędziów kompetentnych (terapeutów rodzinnych); zadowalające okazało się ustalenie trafności teoretycznej tą metodą. Cyklicznie prowadzona analiza czynnikowa posłużyła do doboru pozycji. Analizy korelacyjne i dyskryminacyjne z innymi narzędziami do oceny rodzin potwierdziły użyteczność skal do badań naukowych. Wykazano, że sześć opracowanych skal ma odpowiednią rzetelność (alfa Cronbacha) w granicach od 0,77 do 0,89 (tamże). Autorzy wyrażają przekonanie, że przy takim poziomie rzetelności skale te z całą pewnością nadają się do stosowania w badaniach nad rodzinami i ich funkcjonowaniem, a także w połączeniu z innymi źródłami informacji mogą być wykorzystane w klinicznej pracy z poszczególnymi rodzinami. Skale te mogą być również przydatne przy ustalaniu strategii w terapii rodzin poprzez ukierunkowanie terapeutów na silne strony danej rodziny (wysokie wyniki uzyskane w skalach Zrównoważonej Spójności i Zrównoważonej Elastyczności) lub jej problemy (wysokie wyniki w pozostałych czterech skalach). Na podstawie badań przeprowadzonych przy użyciu nowych skal poprzez zastosowanie analizy skupień wyodrębniono sześć typów (profili) rodzin. Profi l 1 Zrównoważony (Balanced) charakteryzuje się najwyższymi wynikami na podskalach Spójności i Elastyczności w obszarze Zrównoważenia i najniższymi na wszystkich podskalach Niezrównoważenia z wyjątkiem Sztywności, której wyniki są prawie najniższe. Połączenie wysokich wyników na podskalach Zrównoważenia i niskich wyników w podskalach Niezrównoważenia ukazuje model rodziny, którą cechuje wysoki poziom zdrowego funkcjonowania oraz niski poziom funkcjonowania problemowego. Tego typu rodziny są postrzegane jako zdolne do radzenia sobie z codziennymi stresorami oraz napięciami emocjonalnymi. Rodziny takie najrzadziej korzystają z terapii. Profi l 2 Sztywno-Spójny (Rigidly-Cohesive) charakteryzuje się wysokimi wynikami w podskali Sztywności, średnimi wynikami w podskali Spląta-

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 79 Rysunek 2. Sześć typów rodzin wyodrębnionych na podstawie kwestionariusza FACES IV (za: Olson i Gorall, 2004). nia oraz niskimi wynikami podskal Chaotyczności i Niezwiązania. Ten typ rodziny cechuje wysoki poziom emocjonalnej bliskości oraz sztywności. Ze względu na wysoki stopień bliskości zakłada się, że takie rodziny na ogół dobrze funkcjonują, niemniej ich członkowie z powodu dużej sztywności mogą mieć trudności związane z wprowadzaniem sytuacyjnych bądź rozwojowych zmian. Profi l 3 Pośredni (Midrange) charakteryzują średnie wyniki wszystkich podskal, z wyjątkiem podskali Sztywności. Wyniki tej ostatniej wykazują wyraźną tendencję do rozkładu dwumodalnego, tzn. przyjmowania wartości wysokich lub niskich; mało jest wyników średnich, nawet w przypadku profilu Pośredniego. Rodziny tego typu są postrzegane jako ogólnie dobrze funkcjonujące mimo niewielu mocnych stron i czynników ochronnych uwzględnionych w skalach Zrównoważenia, ale też i niewielu cech i czynników ryzyka uwzględnionych w skalach Niezrównoważenia. Profi l 4 Elastycznie Niezrównoważony (Flexibly Unbalanced) charakteryzuje się wysokimi wynikami wszystkich podskal oprócz Spójności, której wyniki są niskie. Taki układ zdaje się wskazywać na problemowe funkcjonowanie, aczkolwiek wysokie wyniki na skali Elastyczności mogą sugerować, iż tego typu rodziny są zdolne do zmiany w obrębie problemowych obszarów, jeśli za-

80 Andrzej Margasiński chodzi taka konieczność. Autorzy twierdzą, iż ze wszystkich typów rodzin ten typ najtrudniej dokładnie i jasno scharakteryzować. Profi l 5 Chaotycznie Niezwiązany (Chaotically Disengaged) charakteryzuje się niskimi wynikami podskal Zrównoważenia, niskimi wynikami podskal Splątania i Sztywności oraz wysokimi wynikami w podskalach Chaotyczności i Niezwiązania. Zakłada się, iż są to rodziny mocno problemowe, pozbawione oparcia w emocjonalnej bliskości, na co wskazują niskie wyniki dotyczące bliskości, a wysokie dotyczące braku więzi oraz wysokie wyniki podskali Chaotyczności i niska zdolność do zmian. Mogą być równie problemowe jak opisane niżej rodziny niezrównoważone, ponieważ skale Splątania i Sztywności, na których uzyskują niskie wyniki, najmniej skutecznie różnicują rodziny problemowe i nieproblemowe. Profi l 6 Niezrównoważony (Unbalanced) jest niemal dokładnym przeciwieństwem profilu zrównoważonego. Charakteryzuje się wysokimi wynikami we wszystkich czterech podskalach Niezrównoważenia oraz niskimi wynikami dla dwóch podskal Zrównoważenia. Przyjmuje się, że rodziny tego typu przeżywają najwięcej trudności, funkcjonują w sposób najbardziej problemowy, na co wskazują wysokie wyniki podskal Niezrównoważenia oraz brak mocnych stron i czynników ochronnych uwzględnionych w podskalach Zrównoważenia. Szacuje się, że ten typ rodziny najczęściej korzysta z terapii. Obliczenie wyników kwestionariusza umożliwia naniesienie ich na siatkę wyników; po połączeniu linią rezultatów w poszczególnych podskalach otrzymujemy profil badanej rodziny. Analiza wyników kwestionariusza polega na porównaniu otrzymanego profilu z jednym z sześciu scharakteryzowanych powyżej. Autorzy FACES IV skonstruowali wskaźniki punktowe stosunku podskal Zrównoważenia do Niezrównoważenia. Takie wskaźniki umożliwiają porównanie funkcjonowania zdrowej rodziny z funkcjonowaniem niezdrowego układu rodzinnego. Wskaźnik spójności oblicza się dzieląc wynik otrzymany na podskali Spójności przez średnią wyników uzyskanych na podskalach Niezwiązania i Splątania. Wskaźnik elastyczności otrzymano przez podzielenie wyniku na podskali Elastyczności przez średnią z wyników otrzymanych na podskalach Sztywności i Chaotyczności. Ogólny wskaźnik (total ratio) punktowy jest ilorazem średniej wyników na skalach Zrównoważenia (Spójności i Elastyczności) i średniej wyników na skalach Niezrównoważenia (Niezwiązania, Splątania, Sztywności i Chaotyczności). Ogólny wskaźnik odpowiada całokształtowi funkcjonowania rodziny: zrównoważone (zdrowy układ rodzinny) albo niezrównoważone (problemowy układ rodzinny). Im wyższy ogólny wskaźnik punktowy, większy od 1, tym bardziej zrównoważony dany układ rodzinny, a im niższy, mniejszy od 1, tym system rodzinny bardziej problemowy. Wartość wskaźnika bliska zeru wskazuje na najbardziej niezrównoważony układ.

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 81 Należy pamiętać, iż badając jednego przedstawiciela rodziny, w gruncie rzeczy otrzymujemy wyniki wskazujące na indywidualną percepcję tej rodziny przez badanego. Chcąc otrzymać wskaźniki wspólne dla całej rodziny, należy obliczyć średnie arytmetyczne rezultatów wszystkich badanych jej członków. Opracowanie wskaźników punktowych umożliwia m.in. prowadzenie dużych badań międzygrupowych. Analiza przypadku z zastosowaniem FACES IV W przekonaniu autorów FACES IV jest narzędziem, które można wykorzystywać zarówno do badań empirycznych, jak i w pracy klinicznej. Ilustruje to poniższy przykład (za: Olson i Gorall, 2004). Peggy i Dave, oboje po trzydziestce, są małżeństwem z trójką dzieci: Alexem (10), Samem (8) i Taylorem (3). Zaczęli mieć problemy z wybuchami emocjonalnymi i niezrównoważonymi zachowaniami dwóch starszych synów. Próbowali wielu metod wychowawczych opartych zarówno na intuicji, jak i na lekturach różnych książek poświęconych wychowaniu trudnych dzieci, sytuacja jednak nie ulegała poprawie. Po konsultacji u specjalistów zdecydowali się skorzystać z pomocy ośrodka terapeutycznego. Psychiatra dziecięcy stwierdził u obu chłopców początek zaburzenia afektywnego dwubiegunowego. Przepisał im leki w celu złagodzenia wahań nastroju i zaburzeń zachowania. Równocześnie wprowadzono intensywną terapię rodzinną, aby pomóc rodzicom w modyfikacji postaw wychowawczych. Rozpoczęto także terapię małżeńską, ponieważ terapeuta rodzinny stwierdził, iż silny konflikt między Peggy i Dave em uniemożliwia im współpracę w wychowywaniu dzieci. Różne aspekty stosunków małżeńskich poddane zostały ocenie i dyskusji na bazie wyników FACES IV. Rezultaty zastosowania FACES IV Wyniki wykorzystania FACES IV do diagnozy i działań terapeutycznych można zobaczyć na wykresie przedstawionym na Rysunku 3. Mocną stroną opisanego systemu rodzinnego jest poziom Elastyczności, który oboje małżonkowie opisują jako średni, co wskazuje także na średnie poziomy zdolności radzenia sobie z sytuacjami konfliktowymi i zdolności negocjacyjnych. W podskali Sztywności żona uzyskała niskie wyniki, mąż średnie, co wskazuje na brak sztywności w kwestii przestrzegania dyscypliny w rodzinie i utrzymywania kontroli. Obszary trudności tej rodziny wskazane przez FACES IV uwidaczniają się w średnim i wysokim poziomie Niezwiązania, wysokich poziomach Chaotyczności i Splątania oraz niskich poziomach Spójności. Wysokie poziomy Niezwiązania, szczególnie w ujęciu Peggy, oraz niskie poziomy Spójności u obydwojga

82 Andrzej Margasiński małżonków wskazują na brak emocjonalnej bliskości w relacjach rodzinnych, na której członkowie rodziny mogliby się oprzeć, żeby radzić sobie z trudnościami. Wysokie wyniki obu małżonków w skali Splątania rodzą pytanie o relację pomiędzy dynamiką życia rodzinnego a równocześnie wysokimi poziomami Niezwiązania. Problem ten był analizowany w trakcie terapii. Wysoki poziom Splątania, tak jak rozumie się je w FACES IV, odzwierciedlał to, iż członkowie rodziny niemal stale wspólnie nadzorowali zachowanie dzieci, żeby poradzić sobie z ich trudnościami emocjonalnymi i behawioralnymi. Pomimo dużej ilości wspólnie spędzanego czasu, co znalazło odzwierciedlenie w wysokich wynikach w podskali Splątania, rodzinę cechował wysoki poziom Niezwiązania i niski poziom Spójności, oba wyniki świadczące o emocjonalnym dystansie pomiędzy jej członkami. Brak emocjonalnej bliskości był widoczny w określonych relacjach między rodzicami i dziećmi oraz bardzo wyraźnie występował w relacji małżeńskiej. Wysokie wyniki w podskali Chaotyczności sygnalizowały, iż rodzina doświadcza istotnych kłopotów związanych z organizacją życia rodzinnego czy zmianą przywództwa; tak wysoki poziom wyników w tej podskali sugerował, iż badany system rodzinny utracił zdolności efektywnego radzenia sobie z trudnościami. Małżeństwo to może być przykładem skonfliktowanej pary, która nie potrafiła poradzić sobie z zaistniałą sytuacją, także w roli rodziców. Obserwacje te stały się kluczowymi wskaźnikami efektów prowadzonej terapii małżeńskiej i rodzinnej. Efekty terapii W pracy terapeutycznej z rodziną oraz parą małżeńską wykorzystano wyniki FACES IV oraz obserwacje klinicystów. Terapia koncentrowała się na wzmocnieniu więzi emocjonalnej oraz relacji małżeńskich, aby umożliwić Dave owi i Peggy bardziej skuteczne wspólne wywiązywanie się z obowiązków rodzicielskich. Gdy poprawiły się relacje małżeńskie, zmalał poziom chaotyczności oddziaływań rodzicielskich i para zaczęła wspólnie wypracowywać specyficzne techniki wychowawcze, dzięki czemu wzrosła pozytywna więź emocjonalna między rodzicami i dziećmi. Badanie za pomocą FACES IV po terapii wykazało znaczące zmiany, jakie zaszły w relacjach rodzinnych i małżeńskich (Rysunek 3). Stwierdzono wzrost Zrównoważonej Spójności i spadek wyników w podskali Niezwiązania, co oznacza zwiększenie emocjonalnej więzi i bliskości nie tylko w stosunkach małżeńskich, ale również w relacjach rodzinnych. Zmiana ta była szczególnie uderzająca w wynikach osiągniętych przez Peggy. Stwierdzono istotny wzrost wyników obydwojga małżonków w skali Zrównoważonej Elastyczności, co wskazuje, iż w wyniku terapii nastąpił wyraźny

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 83 Rysunek 3. Wyniki FACES IV przed terapią i po terapii. postęp w radzeniu sobie z trudnościami wychowawczymi i rozwiązywaniem konfliktów. W porównaniu do pomiarów przed terapią, po jej zakończeniu ujawnił się znaczący spadek wyników w podskalach Chaotyczności i Splątania. Wyniki surowe tych podskal znacznie się obniżyły (np. o 30% w podskali Chaotyczności u Peggy), co wyraźniej nawet niż wyniki procentowe sygnalizuje zmiany. Obniżenie tych wyników odzwierciedla niższą potrzebę bycia razem, związaną ze wspólnym zajmowaniem się synami, co można łączyć z pozytywnymi zmianami w zakresie przejmowania przywództwa w rodzinie i ogólnej organizacji życia rodzinnego. Natomiast wzrost wyników obojga rodziców w podskali Sztywności, który na ogół oznacza nasilenie problemowego funkcjonowania, w tej rodzinie miał pozytywne znaczenie, wiążąc się ze wzrostem dyscypliny i kontroli rodzicielskiej. Podsumowanie Opracowanie FACES IV wydaje się mieć duże znaczenie w rozwoju narzędzi do badania rodzin. David Olson i współpracownicy, świadomi ograniczeń wynikających z poprzednich wersji FACES, podjęli istotną próbę wyeliminowania ich. Ze względu na skomplikowaną materię, jaką są rodziny, nie jest to za-

84 Andrzej Margasiński danie łatwe. Odpowiedź na pytanie o to, czy splątanie przynależy do wymiaru spójności, czy też stanowi odrębną zmienną, wymaga dalszych poszukiwań badawczych. Podobnie zresztą jak proponowane rozumienie elastyczności. Obecnie trudno o jednoznaczne oceny, mamy bowiem do czynienia z narzędziem w trakcie tworzenia. Badana próba nie była w pełni reprezentatywna, opracowane normy należy zatem uznać za tymczasowe. W większości przypadków wykorzystuje się doniesienia pochodzące tylko od jednego członka danej rodziny. Nie daje to pełnego obrazu rodziny. Dalszych badań wymaga stosowanie opisywanego narzędzia równolegle do innych metod, co pozwoliłoby na określenie korelacji z innymi skalami. Nie dysponujemy też odniesieniami do grup klinicznych. W celu zweryfikowania podstawowej hipotezy Modelu konieczne jest przeprowadzenie badań porównawczych w odniesieniu do grup klinicznych (problemowych) i nieklinicznych ( normalnych ). Poszerzenia wymaga, na razie dość lapidarna, charakterystyka poszczególnych typów rodzin. Pomimo tych niedoskonałości zrewidowana wersja Modelu posiada wiele zalet. Przedstawiona interpretacja krzywoliniowych zależności pomiędzy nasileniem podstawowych zmiennych a jakością funkcjonowania rodzin wydaje się przekonująca. Utworzona na podstawie Modelu nowa typologia rodzin jest bardzo interesującą propozycją do zastosowań klinicznych i badawczych. W najnowszej pracy Olsona i Goralla z 2006 roku przedstawiono opracowaną na bazie FACES IV charakterystykę rodzicielskich stylów wychowawczych. Ze względu na ograniczoną objętość tego artykułu zostaną one zaprezentowane w innym tekście. Autor opracowania prowadzi aktualnie prace nad polską wersją narzędzia 3. Ich ograniczony zakres nie upoważnia jednak do wyciągania daleko idących wniosków. Aktualnie dysponujemy tymczasowymi normami amerykańskimi, potrzebne jest opracowanie norm polskich. Badania przeprowadzone na próbach różnych rodzin patologicznych i kontrolnych pozwalają wstępnie stwierdzić, że FACES IV umożliwia pomiar skrajnych wartości wymiarów spójności i elastyczności, wydaje się więc, że w tym zakresie zamierzenie autorów można uznać za zrealizowane. Kilkunastoosobowa grupa polskich sędziów kompetentnych (psychologów i specjalistów w zakresie problematyki rodziny) wysoko oceniła trafność tego narzędzia. Prowadzone są dalsze empiryczne badania w celu weryfikacji tego wniosku. Kwestionariusz FACES IV zachowuje elegancję i prostotę zastosowania cechujące swego poprzednika FACES III, który był jednym z najczęściej używanych narzędzi do badania rodziny (Kouneski, 2000). Wydaje się, że FACES IV będzie miał równie szerokie zastosowanie. Zarówno badacze, jak i klinicyści otrzymali więc interesujące narzędzie badawcze, które choć jeszcze nie w pełni ukształtowane, daje wiele możliwości wykorzystania. 3 Osoby zainteresowane polską wersją FACES IV proszone są o kontakt z autorem artykułu.

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 85 Bibliografia Barber, B. K., Buehler, C. (1996). Family cohesion and enmeshment: Different constructs, different effects. Journal of Marriage and the Family, 58, 433 441. Braun-Gałkowska, M. (1992). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Brzeziński, J. (1999). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cluff, R. B., Hicks, M. W., Madsen, C. H. (1994). Beyond the Circumplex Model: I. A moratorium on curvilinearity. Family Process, 33, 455 470. Craddock, A. E. (2001). Relationships between family structure and family functioning: A test of Tiesel and Olson s revision of the Circumplex Model. Journal of Family Studies, 7, 29 39. Doherty, W. J., Hovander, D. (1990). Why don t family measures of cohesion and control behave the way they re supposed to? The American Journal of Family Therapy, 18, 5 18. Drwal, R. Ł. (1990). Problem kulturowej adaptacji kwestionariuszy osobowości. W: A. Ciechanowicz (red.), Kulturowa adaptacja testów (s. 115 138). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Eckblad, G. F. (1993). The Circumplex and curvilinear functions. Family Process, 32, 95 103. Franklin, C., Streeter, C. L., Springer, D. W. (2001). Validity of the FACES IV family assessment measure. Research on Social Work Practice, 5, 576 596. Gorall, D. M., Tiesel, J., Olson, D. (2004). FACES IV: Development and validation. Minnesota: Life Innovations, Inc. Gorall, D. M., Tiesel, J., Olson, D. (2006). FACES IV: Development and validation. Minnesota: Life Innovations, Inc. Guttman, L. (1954). A new approach to factor analysis: The radex. W: P. F. Lazarsfeld (red.), Mathematical thinking in the social sciences (s. 258 348). Glencoe, Il: Free Press. Kornacka-Skwara E. (2004). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych mężczyzn bezrobotnych. Częstochowa: Wydawnictwo WSP. Kouneski, E. (2000). Family assessment and the Circumplex Model: New research developments and applications. Department of Family Social Science, University of Minnesota, USA. Lee, C. (1988). Theories of adaptability: Toward a synthesis of Olson s Circumplex and the Beaver s Systems model. Family Process, 27, 73 85. Margasiński, A. (1996). Analiza psychologiczna systemów rodzinnych z chorobą alkoholową. Częstochowa: Wydawnictwo WSP. Olson, D. H. (1993). Circumplex Model of Marital and Family Systems: Assessing family functioning. W: F. Walsh (red.), Normal family processes (s. 104 137). New York: Guilford Press. Olson, D. H. (2000). Circumplex Model of Marital and Family Systems. Journal of Family Therapy, 22, 144 167. Olson, D. H. (2004). Family Satisfaction Scale. Minneapolis: Life Innovations. Olson, D. H., Barnes, H. (2004). Family Communication. Minneapolis: Life Innovations. Olson, D., Gorall, D. (2004). FACES IV: Innovations and applications. Minnesota: Life Innovations. Olson, D., Gorall, D. (2006). FACES IV & the Circumplex Model. Minnesota: Life Innovations.

86 Andrzej Margasiński Olson, D. H., Sprenkle, D. H., Russell, C. (1979). Circumplex Model of Marital and Family Systems: I. Cohesion and adaptability dimensions, family types, and clinical applications. Family Process, 18, 3 28. Olson, D. H., Wilson, M. (1982, 1989). Family satisfaction. W: D. H. Olson, H. I. McCubbin, H. L. Barnes, A. S. Larsen, M. J. Muxen, M. A. Wilson (red.), Families: What makes them work. Newbury Park, CA: Sage Publishing. Radochoński, M. (1987). Choroba a rodzina. Rzeszów: Wydawnictwo WSP. Thomas, V. K., Olson, D. H. (1993). Problem families and the Circumplex Model: Observational assessment using the Clinical Rating Scale (CRS). Journal of Marital and Family Therapy, 19, 159 175. Thomas, V., Ozechowski, T. J. (2000). A test of the Circumplex Model of Marital and Family Systems using the Clinical Rating Scale. Journal of Marital and Family Therapy, 26, 523 534. Thorslund, C. (1991). A dimensional model of family functioning and dysfunctioning. Niepublikowana praca doktorska. Göteborgs Universitet, Szwecja. Tiesel, J.W. (1994). Capturing family dynamics: The reliability and validity of FACES IV. Niepublikowana praca doktorska. Department of Family Social Science, University of Minnesota, USA. Werner, P. D., Green, R., Greenberg, J., Browne, T. L., McKenna, T. E. (2001). Beyond enmeshment: Evidence for the independence of intrusiveness and closeness-caregiving in married couples. Journal of Marital and Family Therapy, 27, 459 471. Zwoliński, M. (1992). Właściwości funkcjonowania rodziny. W: A. Pohorecka (red.), Rodzina w terapii (s. 17 31). Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Rodzina w Modelu Kołowym i FACES IV Davida H. Olsona 87 Andrzej Margasiński Jan Dlugosz Academy Częstochowa The family in David H. Olson s Circumplex Model and FACES IV This article presents a new version of the Circumplex Model by D. H. Olson et al. The authors use three basic dimensions to describe the family: cohesion, flexibility and communication. They assume that the relationship between cohesion and flexibility on the one hand and family functioning on the other hand is curvilinear, i.e., too much or too little cohesion and flexibility leads to family dysfunction. FACES IV, a test battery based on the Circumplex Model, has six scales: two balanced scales of Cohesion and Flexibility and four unbalanced scales of Disengagement, Enmeshment, Rigidness and Chaos. It also has two additional scales: Family Communication Scale and Family Satisfaction Scale. The scales were submitted to cluster analysis and six types of families (profiles) were identified. According to the Model s principal assumption, families scoring high on the balanced scales and the Family Communication Scale are more functional than families which score low on the balanced scales and the Family Communication Scale and high on the unbalanced scales. Despite the need for further normalization studies the new Circumplex Model and FACES IV are an important step forward, both as a theoretical model and a complex assessment tool, and they should further the study of dysfunctional and functional family systems.