Koszty dzia³alnoœci firmy

Koszty dzia³alnoœci firmy Każda firma rozpoczynając i prowadząc działalność, ponosi związane z nią koszty. Podstawowym kryterium podziału kosztów jest ich zachowanie się względem rozmiarów produkcji. Z tego punktu widzenia koszty całkowite, a więc całość kosztów, które ponosi przedsiębiorstwo w danym okresie, można podzielić na koszty stałe i koszty zmienne. Koszty stałe nie są uzależnione od rozmiarów produkcji firmy. Znaczy to, że ich poziom nie zmienia się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji. Przykładem kosztów stałych są np. opłaty czynszu, ponoszone przez firmę, podatki od nieruchomości, odsetki od kredytów lub amortyzacja. Wielkość tych kosztów jest taka sama bez względu na to, ile firma produkuje w danym czasie. Należy jednak pamiętać, że koszty stałe mogą się zmieniać pod wpływem innych czynników. Np. inflacja może spowodować wzrost kosztów stałych, gdyż bank podnosi oprocentowanie kredytów, które zaciągnęła firma. Lub też właściciel, od którego firma wynajmuje budynek biurowy, postanawia podnieść czynsz. Spowoduje to wzrost kosztów stałych firmy, mimo że rozmiary jej produkcji nie uległy zmianie. Koszty zmienne, jak sama nazwa wskazuje, zmieniają się wraz z wielkością produkcji. Jej zwiększenie pociąga za sobą także wzrost kosztów zmiennych. Przykładem kosztów zmiennych są np. koszty zakupu surowców, koszty energii elektrycznej, płace pracowników produkcyjnych (w przypadku, gdy są one uzależnione od wydajności każdego pracownika w danym czasie). Jeżeli firma zwiększa produkcję (np. zwiększył się popyt na jej wyroby), to kupuje więcej surowców, zużywa w procesie produkcji więcej energii elektrycznej i płaci wyższe wynagrodzenia pracownikom, którzy produkują teraz więcej. Na podstawie sumy kosztów zmiennych i stałych, a więc kosztów całkowitych, możemy także zdefiniować koszty jednostkowe (przeciętne, średnie). Informują one, ile średnio kosztuje wyprodukowanie jednej sztuki produktu. Aby obliczyć koszty przeciętne, należy koszty całkowite podzielić przez rozmiary produkcji. Koszty wyprodukowania jednej sztuki produktu można także obliczyć dodając przeciętne koszty zmienne i przeciętne koszty stałe wyprodukowania jednej sztuki. Liczymy je analogicznie jak koszty przeciętne, dzieląc odpowiednio koszty zmienne i koszty stałe przez rozmiary produkcji. Koszty krańcowe informują natomiast, o ile zmieniają się koszty produkcji przy wzroście wytwarzania o jednostkę. Mówiąc inaczej, pozwalają określić, ile kosztowało wyprodukowanie ostatniej jednostki wyrobu. Ponieważ koszty stałe nie rosną w miarę wzrostu produkcji, koszt krańcowy wynika jedynie ze zwiększenia kosztów zmiennych produkcji. Koszty produkcji 1

ród³a finansowania dzia³alnoœci firmy Wszystkie firmy, aby finansować swoją działalność, muszą dysponować odpowiednią ilością środków pieniężnych. Są one potrzebne w celu uruchomienia produkcji, sfinansowania bieżących wydatków, a także aby umożliwić rozwój firm poprzez inwestycje. Źródła finansowania działalności firm dzielimy na źródła zewnętrzne i wewnętrzne. Finansowanie zewnętrzne oznacza, że środki pieniężne pochodzą spoza przedsiębiorstwa. W momencie tworzenia przedsiębiorstwa cały jego kapitał jest kapitałem zewnętrznym, zarówno ten pochodzący od jego założycieli (właścicieli), jak i ten pochodzący z kredytów i pożyczek. Kapitał zewnętrzny firmy może także mieć swe źródło w emisji akcji lub obligacji (w przypadku spółek) 1. Inwestorzy, kupując te papiery wartościowe, dostarczają firmom środków pieniężnych na prowadzenie działalności. Finansowanie wewnętrzne (samofinansowanie) pojawia się wtedy, gdy firma podejmuje działalność gospodarczą i uzyskuje nadwyżkę przychodów nad kosztami tej działalności, która stanowi zysk firmy. Chociaż właściciele mogliby go w całości rozdzielić między siebie, to jednak część zysku pozostaje w firmie jako zysk zatrzymany 2. Umożliwia on finansowanie działalności bieżącej, a w dalszej kolejności rozwój firmy. Źródłem samofinansowania może być np. sprzedaż zbędnego majątku trwałego lub amortyzacja. Kredytowanie dzia³alnoœci firmy Przedmiotem naszego zainteresowania w tym rozdziale będzie finansowanie firmy ze źródeł zewnętrznych, a w szczególności kredytowanie jej działalności. Kredyt dla wszystkich firm jest praktycznie niezbędnym źródłem środków pieniężnych. Wynika to z tego, że amortyzacja i zysk zatrzymany mają zwykle ograniczone rozmiary i nie wystarczają do sfinansowania wszystkich potrzeb związanych z działalnością gospodarczą firmy. Nie każde przedsiębiorstwo może natomiast pozyskać środki dzięki emisji akcji i obligacji. Dlatego tak popularnym sposobem zdobywania pieniędzy jest kredyt. Finansowanie za pomocą kredytu można podzielić na krótkoterminowe i długoterminowe. Kredytowanie krótkoterminowe pozwala na zdobycie środków na bieżącą działalność firmy. Kredytowanie długoterminowe umożliwia finansowanie działalności długookresowej, np. inwestycji. Jedną z form kredytowania krótkoterminowego jest kredyt kupiecki. Polega on na regulowaniu przez przedsiębiorstwo należności, np. za dokonane zakupy surowców, w późniejszym terminie. Przedsiębiorstwo otrzymuje więc surowce, 1 Obligacja jest papierem wartościowym, który zawiera zobowiązanie emitenta (np. przedsiębiorstwa) wobec wierzyciela (nabywcy obligacji) do zwrotu w określonym terminie pożyczonych pieniędzy (a więc wykupu obligacji według jej nominalnej wartości) wraz z odsetkami. Pieniądze uzyskane przez firmę ze sprzedaży obligacji stanowią dla niej formę pożyczki od nabywców obligacji. Obligacje są coraz chętniej emitowane przez przedsiębiorstwa, gdyż stanowią alternatywne (w stosunku do kredytów bankowych i nowych emisji akcji) źródło pozyskiwania kapitału. Akcja natomiast jest papierem wartościowym, dzięki któremu jej nabywca staje się współwłaścicielem spółki. Spółka nie pożycza więc pieniędzy (tak, jak to ma miejsce w przypadku emisji obligacji), lecz dostaje je od nowych właścicieli. Posiadanie akcji upoważnia akcjonariuszy do udziału w podejmowaniu decyzji, np. wyboru rady nadzorczej i podziału zysku spółki. 2 Należy pamiętać o rozróżnieniu pomiędzy zyskiem zatrzymanym dla jednego okresu obrachunkowego a skumulowanym zyskiem zatrzymanym od początku działalności firmy. 2 Koszty produkcji

a płaci za nie np. dopiero po trzydziestu dniach. Występuje tu więc odroczenie terminu płatności. Oznacza to, że dostawca kredytuje odbiorcę do czasu zrealizowania zapłaty. W tej formie kredytowania nie występują koszty pozyskania kapitału (nie ma np. odsetek, które trzeba spłacać w przypadku kredytu bankowego). Z tego punktu widzenia kredyt kupiecki stanowi atrakcyjną formę finansowania działalności firmy. Uzyskiwane od dostawców kredyty kupieckie (a od odbiorców wpłaty zaliczek) są ważnym źródłem finansowania bieżącej działalności. W ten sposób firma może ograniczać wykorzystanie kredytów bankowych. Kredyt kupiecki nie pozwala jednak na całkowitą rezygnację z kredytów bankowych. Kredyt bankowy to środki pieniężne przekazane przedsiębiorstwu do czasowej dyspozycji, służące realizacji zaakceptowanego przez bank celu gospodarczego. Taka definicja eksponuje różnicę między kredytem a pożyczką bankową. Przy udzielaniu pożyczki bank nie interesuje się, jakim celom ma ona firmie służyć, interesuje się jedynie zabezpieczeniem jej zwrotu. Pożyczki bankowe nie są rozpowszechnioną formą finansowania zewnętrznego. Są one natomiast często wykorzystywane w kontaktach między firmami (a więc pożyczki są udzielane jednym przedsiębiorstwom przez inne przedsiębiorstwa, a nie przez banki). Często wykorzystywaną formą kredytu krótkoterminowego jest kredyt obrotowy. Potrzeba jego zaciągnięcia pojawia się wtedy, gdy w firmie wystąpi np. nagłe zwiększenie sprzedaży (i potrzebne są pieniądze na zakup większej ilości surowców), lub też spadek zamówień (firma nie może sprzedać wyprodukowanych produktów, które zalegają w magazynie i powodują zamrożenie środków pieniężnych firmy). Może też zdarzyć się, że odbiorcy firmy zaczną zalegać ze spłatą należności za otrzymane produkty, co spowoduje jej kłopoty finansowe. Jedną z form kredytu obrotowego jest kredyt odnawialny w rachunku bieżącym. Przeznaczony jest na pokrycie bieżących, powtarzających się potrzeb finansowych firmy, zwłaszcza wtedy gdy istnieje możliwość przejściowego braku środków na rachunku bieżącym. Jeżeli tych środków rzeczywiście zabraknie, wówczas bank realizuje zlecenia płatnicze firmy do wysokości przyznanego kredytu. Spłata kredytu następuje z wpływów na rachunek bieżący firmy. Kredyt taki jest dosyć tanią formą pozyskiwania środków, gdyż każdy wpływ na rachunek zmniejsza jego wielkość, a tym samym obniża wysokość odsetek płaconych bankowi. Ważną cechą tego kredytu jest jego odnawialność, a więc kredytobiorca może wielokrotnie zadłużać się do kwoty zawartej w umowie (oczywiście w okresie jej trwania). Najbardziej popularnym kredytem krótkoterminowym, oferowanym przez banki przedsiębiorstwom, jest kredyt obrotowy w rachunku kredytowym. Okres spłaty takiego kredytu nie przekracza jednego roku, a przeznaczony jest on na finansowanie bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Chodzi tu np. o sfinansowanie wydatków na zakup surowców, półfabrykatów lub wypłacenie pensji pracownikom. Ubiegając się o otrzymanie kredytu obrotowego, przedsiębiorstwo powinno przedstawić bankowi następujące dokumenty: wyniki finansowe (bilans oraz rachunek zysków i strat), sprawozdanie finansowe pokazujące zmiany w kapitałach własnych firmy, Koszty produkcji 3

plan działalności na okres kredytowania, obejmujący wielkość sprzedaży, koszty i wyniki finansowe, deklaracje podatkowe, potwierdzające uregulowanie zobowiązań podatkowych, dokumenty założycielskie firmy wraz z zezwoleniem na prowadzenie działalności gospodarczej. Podstawowym kredytem długoterminowym (a więc o terminie spłaty dłuższym niż rok) udzielanym przez banki jest kredyt inwestycyjny. Przeznaczony jest on na zakup maszyn, urządzeń, rozbudowę firmy (np. budowę nowej hali produkcyjnej), zdobycie nowoczesnych technologii produkcji i innych drogich elementów wyposażenia firmy. Kredytem takim można finansować także tzw. inwestycje niematerialne, np. zakup patentów oraz inwestycje finansowe, np. zakup akcji. Przy kredytowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych na ogół bank wymaga, aby kredytobiorca zainwestował także własne środki, najczęściej w granicach 20% 40% całości kosztów inwestycji. Wysokość tego kredytu w dużej mierze zależy od tego, jakie formy jego zabezpieczenia może zastosować kredytobiorca. Jeżeli firma stara się o przyznanie kredytu inwestycyjnego, powinna przedstawić bankowi (oprócz wcześniej wymienionych dokumentów): analizę opłacalności projektu inwestycyjnego, uzasadnienie podjęcia realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego, zestawienie kosztów przedsięwzięcia. W umowie o kredyt bankowy są zawarte warunki jego otrzymania, które obejmują między innymi: wielkość kredytu, terminy spłaty wraz z odsetkami, sposób wykorzystania kredytu, jego cenę (wysokość oprocentowania i prowizji banku) i sposoby zabezpieczenia kredytu. Podstawowym warunkiem uzyskania kredytu jest posiadanie przez kredytobiorcę zdolności kredytowej i odpowiednich zabezpieczeń. W udzielenie kredytów bank angażuje głównie środki pochodzące od deponentów (osób i instytucji, które ulokowały na rachunkach bankowych swoje środki pieniężne). Dlatego bank powinien zawsze dążyć do ograniczenia ryzyka związanego z udzielaniem kredytu. Ta działalność bowiem stwarza zawsze ryzyko, że przyznane kredyty nie zostaną spłacone. W gospodarce rynkowej jest zjawiskiem normalnym, że pewna liczba przedsiębiorstw bankrutuje, jednocześnie jednak powstają nowe. Bankruci są z reguły niewypłacalni i wtedy bank nie jest w stanie odzyskać udzielonych kredytów. Aby ograniczyć ryzyko, bank analizuje zdolność kredytową firmy ubiegającej się o kredyt. Zdolność kredytowa kredytobiorcy rozumiana jest jako możliwość spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami (i innymi jego kosztami, np. prowizją banku) w terminach przewidzianych w umowie. Najważniejszymi czynnikami mającymi wpływ na zdolność kredytową przedsiębiorstwa są: zasoby majątkowe przedsiębiorstwa (majątek trwały i obrotowy), zdolność majątku do przynoszenia zysków, struktura kapitału (udział kapitału własnego i obcego, kapitału krótkoterminowego i długoterminowego), płynność przedsiębiorstwa, rozmiary produkcji, jakość produktów, przychody ze sprzedaży, 4 Koszty produkcji

polityka handlowa i marketingowa, pozycja przedsiębiorstwa na rynku, organizacje pracownicze (związki zawodowe) i ich wpływ na działalność przedsiębiorstwa, możliwość pomocy finansowej z budżetu państwa i budżetów lokalnych (np. gminy). Niezależnie od wymienionych czynników, odnoszących się bezpośrednio do badanego przedsiębiorstwa, bank powinien także analizować uwarunkowania makroekonomiczne oraz uwarunkowania związane z przynależnością przedsiębiorstwa do danej gałęzi przemysłu (rola gałęzi w gospodarce, jej tendencje rozwojowe, powiązania z rynkami światowymi itp.). Jest to o tyle ważne, iż ewentualna utrata zdolności kredytowej może być rezultatem oddziaływania czynników zewnętrznych, niezależnych od przedsiębiorstwa. W przypadku kredytowania działalności bieżącej ocenie podlega bieżąca zdolność kredytowa. Banki uważają najczęściej, że zdolne do spłaty kredytu krótkoterminowego są firmy, które: osiągają zysk w wysokości wystarczającej do pokrycia wydatków, zachowują płynność finansową, zwiększają udział kapitałów własnych w finansowaniu działalności, zmniejszają stan należności, zmniejszają udział zobowiązań w pasywach. W przypadku ubiegania się o przyznanie kredytu inwestycyjnego (długoterminowego) bank bada długoterminową zdolność kredytową. Wykorzystuje do tego ocenę bieżącej zdolności kredytowej oraz zgromadzone informacje o przyszłej działalności firmy (prognozy i plany) w postaci np. projektów inwestycyjnych. Bank, który pozytywnie ocenił zdolność kredytową firmy, udziela jej kredytu. Nie poprzestaje jednak tylko na przeprowadzonej ocenie zdolności kredytowej, stosuje także zabezpieczenia udzielonego kredytu. Zabezpieczenie kredytu bankowego to poszukiwanie przez bank określonych gwarancji, które w przypadku nie spłacenia kredytu przez dłużnika pozwolą bankowi odzyskać całość lub część kredytu. Banki stosują dwa podstawowe rodzaje zabezpieczenia kredytu: zabezpieczenie osobiste i rzeczowe. W przypadku zabezpieczenia osobistego zabezpieczyciel odpowiada całym swoim osobistym majątkiem, a w przypadku zabezpieczenia rzeczowego tylko wskazanym w zabezpieczeniu elementem majątku. Zabezpieczenia osobiste to przede wszystkim weksel własny, gwarancja bankowa, przystąpienie do długu i pełnomocnictwo. Weksel własny (in blanco) jest to dokument zawierający przynajmniej podpis wystawcy. Jest to pisemne zobowiązanie wystawcy do bezwarunkowej spłaty w oznaczonym terminie określonej kwoty pieniężnej. Weksel ten nie powinien jednak zawierać wpisanej kwoty oraz terminu płatności, ponieważ w momencie składania go do banku nie są one znane. Kwota weksla może być różna od kwoty kredytu: niższa (kredytobiorca spłacił część kredytu) lub wyższa (zwiększona o odsetki należne bankowi). Termin płatności natomiast zależy od momentu, w którym bank zdecyduje o dochodzeniu roszczeń z weksla. Weksel in blanco rzadko bywa przyjmowany jako jedyne zabezpieczenie kredytu. Zdarza się to tylko wtedy, gdy dłużnik jest bankowi Koszty produkcji 5

dobrze znany, a jego kondycja finansowa nie budzi zastrzeżeń. W celu zabezpieczenia kredytu udzielonego firmie bank może przyjąć gwarancję bankową. Gwarancja ta jest umową podpisaną między dwoma bankami: bankiem, który udzielił kredytu, oraz bankiem, który zobowiązuje się do spłaty kredytu wraz z odsetkami, jeśli kredytobiorca (firma) nie będzie mógł go spłacić. Umowa gwarancji może być także zawarta między bankiem udzielającym kredytu a innym podmiotem (np. przedsiębiorstwem). Przystąpienie do długu następuje wtedy, gdy do dotychczasowego kredytobiorcy (dłużnika) dołącza drugi (np. inna firma), który pełni wtedy rolę tzw. dłużnika solidarnego. Dotychczasowy dłużnik nie zostaje zwolniony z obowiązku spłaty kredytu, a ten nowy odpowiada wobec banku jak za zapłatę własnego kredytu. Ciężar kredytowy rozkłada się więc na dwóch dłużników, co zwiększa prawdopodobieństwo odzyskania kredytu przez bank. Zabezpieczenie kredytu może przyjąć także formę pełnomocnictwa do dysponowania rachunkiem bankowym. Pełnomocnictwo może być udzielone przez firmękredytobiorcę lub inną firmę, która już zabezpiecza kredyt (poręczyciela). Uprawnia ono bank do pobierania środków z rachunku kredytobiorcy w kwocie równej wartości nie spłaconego kredytu wraz z odsetkami i prowizją banku. Spośród zabezpieczeń rzeczowych najbardziej popularne są: zastaw ogólny, hipoteka, kaucja i blokada środków na rachunkach bankowych. Zastaw na zasadach ogólnych jest najczęściej stosowaną formą zabezpieczenia spłaty kredytu. Jeżeli kredytobiorca nie wywiązuje się z umowy (nie spłaca kredytu), to bank może przejąć przedmiot zastawu. Zastaw może być ustanowiony np. na maszynach i urządzeniach, pojazdach, wartościowych przedmiotach, które posiada firma (np. obraz wiszący w gabinecie nad biurkiem szefa). Nie powinno się ustanawiać zastawu na przedmiotach, które trudno będzie sprzedać. Jeżeli bank sprzeda przedmiot zastawu (np. nowoczesną maszynę) za kwotę wyższą od nie spłaconego kredytu wraz z odsetkami, to nadwyżkę musi zwrócić jego dotychczasowemu właścicielowi. Popularną formą zabezpieczenia kredytu jest wpis hipoteczny na nieruchomości będącej własnością firmy. Hipoteka jest dla banku korzystna, ponieważ daje mu pierwszeństwo w zaspokojeniu wierzytelności przed innymi potencjalnymi dłużnikami firmy. Jeżeli zdarzy się, że firma nie będzie w stanie spłacić kredytu, to bank może przejąć nieruchomość (np. biurowiec) na własność, następnie sprzedać ją, a z uzyskanych pieniędzy pokryć kredyt nie spłacony przez firmę. Zabezpieczenie kredytu może polegać na złożeniu w banku kaucji (przez kredytobiorcę lub poręczyciela), najczęściej w postaci środków pieniężnych lub papierów wartościowych. W razie kłopotów kredytobiorcy ze spłatą kredytu, złożona wcześniej kaucja zostaje przejęta przez bank na zaspokojenie jego roszczeń. Jeżeli natomiast cały kredyt zostanie spłacony, kaucja wraca do jej właściciela. Blokada środków na rachunkach bankowych jest jedną z mniej bezpiecznych i skutecznych form zabezpieczenia kredytu. W przypadku gdy posiadacz rachunku (tzn. firma, która zaciągnęła kredyt i ma trudności z jego spłaceniem) ma jeszcze innych wierzycieli, których roszczenia są zabezpieczone np. cesją wierzytelności 6 Koszty produkcji

z rachunku, to właśnie oni będą w uprzywilejowanej sytuacji w stosunku do banku, który dysponuje jedynie blokadą środków. Blokada środków może dotyczyć rachunków terminowych, bieżących, w złotych i walutach obcych, a także depozytów rzeczowych (np. zawartości skrytek sejfowych). W okresie obowiązywania blokady właściciel rachunku nie może dysponować środkami, które się na nim znajdują. Po spłacie kredytu bank wydaje pisemną zgodę na odblokowanie konta. Bank może żądać jednego lub jednocześnie kilku zabezpieczeń. Wybór formy zabezpieczenia zależy od statusu prawnego przedsiębiorstwa, jego kondycji finansowej, rodzaju kredytu, jego wysokości, okresu kredytowania i stopnia ryzyka. W przypadku przedsiębiorstw o dobrej kondycji finansowej bank wymaga najczęściej zabezpieczenia rzeczowego, a w przypadku firm z kłopotami finansowymi oczekuje zabezpieczeń osobistych, danych przez solidnych poręczycieli. Koszty produkcji 7