W prezentowanej pozycji używa się słowa Synodalitat, które w Kościołach wschodnich słowiańskich określa się mianem soborność.

Podobne dokumenty
Gerhard Kardynał Müller. Posłannictwo i misja

Pięćdziesiątnica i Paruzja. 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja

Spis treści. Tom VIII/1. Przedmowa do wydania polskiego. Od wydawcy 1. Wykaz skrótów 23 CZĘŚĆ A BRATERSTWO CHRZEŚCIJAŃSKIE

MIŁOSIERNI WE WSPÓLNOCIE

JOSEPH RATZINGER KOŚCIÓŁ ZNAK WŚRÓD NARODÓW, TOM 1 SPIS TREŚCI CZĘŚĆ A BRATERSTWO CHRZEŚCIJAŃSKIE

EKLEZJOLOGICZNE I KANONICZNE KONSEKWENCJE SAKRAMENTALNEJ NATURY KOŚCIOŁA. COMMUNIO, SOBOROWOŚĆ I AUTORYTET

Tarnowskie Studia Teologiczne 34 (2015) nr 2, s

NASZ SYNOD DIECEZJALNY

Katolicyzm. Tadeusz Dola Źródło: Kalendarz Ekumeniczny 2000

O ustroju Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej i Kościołach lokalnych.

Michał Lukoszek "Prymat papieski i Kolegium Biskupów w świetle nauki Vaticanum I i II", Józef Krzywda, Kraków 2008 : [recenzja]

Temat: Sakrament chrztu świętego

Wpisany przez Administrator czwartek, 07 kwietnia :25 - Poprawiony czwartek, 07 kwietnia :47

KOŚCIÓŁ IDŹ TY ZA MNIE

INSTRUKCJA O PRZYGOTOWANIU DOROSŁYCH DO PRZYJĘCIA SAKRAMENTÓW WTAJEMNICZENIA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO

Duszpasterz i jego słu ba w Ko ciele Prawosławnym. Wybrane zagadnienia z Teologii Pasterskiej

Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan 2014 GENEZA MATERIAŁY - PROGRAM

Jezus przyznaje się do mnie

Carlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk

RECENZJE SS. XVII+ 319.

George Augustin. Powołany do radości. Z przedmową. kardynała Waltera Kaspera. Przekład. Grzegorz Rawski

Olga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN , s

Program nauczania religii dla klasy III gimnazjum Chrystus mocą

Aneks 6. Relacje Kościoła prawosławnego z pozostałym światem chrześcijańskim

SOLA SCRIPTURA PISMO ŚWIĘTE I JEGO AUTORYTET W KOŚCIELE

Celebracja zamknięcia Roku Wiary

Cele nauczania w ramach przedmiotu - religia.

Medytacja chrześcijańska

Przedmiot: religia. Wymagania edukacyjne niezbędne do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z religii w kl. I liceum.

FORMACJA PODSTAWOWA I PERMANENTNA W DOMOWYM KOŚCIELE

opracowanego po Soborze Powszechnym Watykańskim II

XXII OLIMPIADA TEOLOGII KATOLICKIEJ Kościół naszym domem Etap diecezjalny test dla komisji

Wymagania edukacyjne z religii kl. VI w oparciu o realizowany program Poznaję Boga i w Niego wierzę nr: AZ-2-01/10

CHARYZMATY Biblijne teksty RELACJA POSŁUG HIERARCHICZNYCH I CHARYZ- MATÓW

OGNISKA MIŁOŚCI (O.M) według Encyklopedii Katolickiej (tom XIV)

Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty

SPIS TREŚCI PRZEDMOWA WPROWADZENIE... 15

Kryteria oceniania z religii dla klasy pierwszej liceum

Wiadomości ogólne. VIII Dział 2 Religia. Teologia. VIII.1 Dział 2 Religia. Teologia wiadomości ogólne

Kochani! Już za nami Święto Jedności Dziękuję wszystkim! W dalszej części znajdziecie zdjęcia z tego wydarzenia.

WYMAGANIA OGÓLNE. SEMESTR I i II OCENA CELUJĄCA

Osobiste świadectwo...3

Szko a Uczniostwa. zeszyt I

Zagadnienia do egzaminu magisterskiego (Wydział Teologiczny ChAT) 1. Kierunkowe

I. Program studiów 6-letnich jednolitych magisterskich Kierunek: Teologia Specjalność: Kapłańska

centralny punkt różnicy zdań

Kryteria oceniania z religii dla klasy pierwszej technikum

DELIVERENCE MINISTRY POSŁUGA UWALNIANIA WSKAZANIA DUSZPASTERSKIE KOMISJI DOKTRYNALNEJ ICCRS

Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan 12 stycznia 2017

KODEKS PRAWA KANONICZNEGO. Tytuł III INSTYTUTY ŚWIECKIE

ABC V Synodu Diecezji Tarnowskiej Struktura i funkcjonowanie

Bogdan Giemza I Synod Diecezji Legnickiej ( ), "Przypatrzmy się powołaniu naszemu" Studia Salvatoriana Polonica 7,

KOŚCIÓŁ I PRAWO 3(16) 2014, nr 2, s Patrycja Brol. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Temat 5: Małżeństwo i rodzina jako Kościół domowy

ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE NAUCZANIA RELIGII W SZKOLE

Marek Stokłosa Kolokwium habilitacyjne P. Dr Urszuli Nowickiej. Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 56/1,

2. Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom

Tytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi

1. ZAKŁADANE EFEKTY KSZTAŁCENIA MODUŁU. Opis efektu kształcenia. kształcenia modułu. kierunku TMA_W01 TMA_W04 TMA_W08 TMA_W17 TMA_W18

Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia. Przewodniczący Senatu Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie. Ks. prof. dr hab.

Lekcja 8 na 24. listopada 2018

Wiara w świecie bizantyńskim

Być ubogim w duchu. Pojęcia, postaci: ubóstwo, bogactwo, głód, chrzest, powołanie do świętości.

Chrześcijaństwo: Prawosławie. Weronika Druchniak

1 Rozważania na każdy dzień. Cz. IX Marcin Adam Stradowski J.J. OPs

WYMAGANIA PROGRAMOWE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLASY VI.

Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej

The Holy See. Benedykt XVI. Motu proprio. O posłudze miłości. Proemio

Tytuł IV. ŚRODKI SPOŁECZNEGO PRZEKAZU, W Szczególności KSIĄŻKI

STATYSTYKA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO 2016

Dokumenty Kościoła o małżeństwie i rodzinie

Kryteria oceniania z religii klasa VII. Błogosławieni, którzy szukają Jezusa. Wydawnictwo Jedność. Ocena celująca:

Protokół ze Spotkania Parafialnego Zespołu Synodalnego

Wincenty Myszor "Prymat papieski od początków do współczesności", Klaus Schatz, Kraków 2004 : [recenzja]

Kalendarium Roku Wiary podany przez Stolicę Apostolską

STATUT STOWARZYSZENIA DIAKONIA RUCHU ŚWIATŁO-ŻYCIE ARCHIDIECEZJI LUBELSKIEJ. Rozdział I. POSTANOWIENIA OGÓLNE

Elio GuE rrie ro. Świadek prawdy. Biografia Benedykta XVi. przełożyła: Joanna tomaszek. wydawnictwo wam

Marek Saj Doktorat ks. Lesława Krzyżaka. Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 54/1-2,

1) Zapalenie świecy i wypowiedzenie słów Światło Chrystusa (uczestnicy odpowiadają Bogu niech będą dzięki ).

Internet i Kościół kontekst teologiczny. Mirosław Kozioł

STATUT PUBLICZNEGO STOWARZYSZENIA WIERNYCH RUCH RODZIN NAZARETAŃSKICH DIECEZJI ŁOMŻYŃSKIEJ. Preambuła. Rozdział I. Postanowienia ogólne

X. NAUCZANIE KOŚCIOŁA

WYDZIAŁ TEOLOGICZNY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ AKADEMII TEOLOGICZNEJ W WARSZAWIE STUDIA W ROKU AKADEMICKIM 2013/14

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH

Sakramenty - pośrednicy zbawienia

Chcielibyśmy bardziej służyć. Chcielibyśmy bardziej służyć

Wymagania podstawowe i ponadpodstawowe z religii Klasa 6

Rola świeckich w pracach V Synodu Diecezji Tarnowskiej

Wymagania edukacyjne oraz sposoby sprawdzania osiągnięć edukacyjnych ucznia dla drugiej klasy liceum ogólnokształcącego wg Wydawnictwa św.

Seminarium formacyjne Delegatów i Delegatek SSW, BWS, RS.

Jan Paweł II JEGO OBRAZ W MOIM SERCU

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z KATECHEZY W ZAKRESIE VI KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ.

D I E C E Z J A Z I E L O N O G Ó R S K O - G O R Z O W S K A WIZYTACJA KANONICZNA (formularz katechetyczny)

IV. P CZYNIĆ MIŁOSIERDZIE

VII PIELGRZYMA ŻYWEGO RÓŻAŃCA

Statut stowarzyszenia Diakonia Ruchu Światło-Życie Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej. Rozdział I POSTANOWIENIA OGÓLNE

PROGRAMY BADAWCZE WYDZIAŁU TEOLOGICZNEGO UŚ W ROKU 2016

Aneks 4. Sakrament małżeństwa i przeszkody do jego zawarcia

ARCYBISKUP METROPOLITA CZĘSTOCHOWSKI

Uczeń spełnia wymagania

Transkrypt:

Christoph Böttigheimer, Johannes Hofmann (red.), Autorität und Synodalität. Eine interdisziplinäre und interkonfessionelle Umschau nach ökumenischen Chancen und ekklesiologischen Desideraten Frankfurt am Main, Verlag Otto Lembeck 2008, 382 s. W 2008 roku ukazała się w wydawnictwie Otto Lembeck we Frankfurcie nad Menem bardzo cenna z ekumenicznego punktu widzenia pozycja: Autorytet i synodalność. Międzydyscyplinarny i międzywyznaniowy przegląd ekumenicznych szans i kościelnych dezyderatów. Jest to pokłosie sympozjum zorganizowanego przy Katolickim Uniwersytecie w Eichstätt-Ingolstadt w dniach 14-16 listopada 2007 roku. Tematyka wygłoszonych referatów nawiązywała bezpośrednio do międzywyznaniowego dialogu pomiędzy Kościołem prawosławnym a katolickim, a zwłaszcza dotyczyła ona spotkań Komisji do spraw dialogu, które miały miejsce w Belgradzie w 2006 roku i w Rawennie w 2007 roku. Tematyką tych obu spotkań były: wspólnota kościelna, synodalność 1 i autorytet. Stąd też całość materiału sympozjum zebranego w prezentowanej tu książce podzielono na trzy części: Autorytet, Synodalność, a trzecia część przedstawia oba zagadnienia we wzajemnej zależności. Referaty na sympozjum głosili przedstawiciele Kościołów tak katolickiego jak i prawosławnego, ponadto przedstawiciele Kościoła unickiego Ukrainy, jak też przedstawiciele Kościołów protestanckich. Autorzy referatów reprezentują różne dziedziny wiedzy: biblistykę, teologię patrystyczną, teologię dogmatyczną, historię Kościoła, prawo kanoniczne tak katolickie jak wschodnie. Już sama różnorodność dziedzin wiedzy i różnorodność wyznaniowa reprezentowanych przez prelegentów nadawała sympozjum, a teraz zebranym w pozycji książkowej referatom, nadaje wysoką wartość podjętego dzieła. Tak więc wszystkie referaty oparte o głęboką wiedzę Autorów, mają swoją ekumeniczną wymowę. Nie sposób jednak je wszystkie omówić. Wskażemy na tematy najczęściej podejmowane i najbardziej dyskutowane. Najwięcej miejsca na sympozjum, a potem w opublikowanej pozycji książkowej, poświęcono autorytetowi, pod którym, gdy chodziło o Kościół katolicki, rozumiano przeważnie prymat papieża. Prymat papieża biskupa Rzymu kształtował się w pierwotnym chrześcijaństwie powoli, ale bardzo wyraźnie na bazie budowania kościelnej komunii, której zasadniczym zwornikiem był biskup Rzymu. Temat rozwoju i umacnianiu się autorytetu (prymatu) biskupa Rzymu w pierwszych pięciu wiekach chrześcijaństwa ukazuje w sposób udoku- 1 W prezentowanej pozycji używa się słowa Synodalitat, które w Kościołach wschodnich słowiańskich określa się mianem soborność.

Recenzje 213 mentowany Johannes Hofmann, profesor starożytnej historii Kościoła i teologii patrystycznej Uniwersytetu w Eichstätt 2. Jeden z opublikowanych dokumentów Komisji Kościoła prawosławnego i katolickiego ds. dialogu, na który powołuje się w swoim opracowaniu Ch. Böttigheimer, na temat biskupstwa w Kościele, a w tym prymatu biskupa rzymskiego, uwzględniając różnice w rozumieniu prymatu w obu Kościołach, kończy wielce obiecującym zdaniem: Biorąc pod uwagę wspólnotę lokalnych Kościołów można temat prymatu w całym Kościele, a przede wszystkim temat prymatu biskupa Rzymu, podjąć z uwzględnieniem potrzeby dalszej dyskusji, powinna być przedstawiona zasadnicza różnica pomiędzy nami, aby później móc ją wyjaśnić 3. Tenże autor w innym artykule 4 przedstawiając obecną sytuację ekumenicznego dialogu idącego w trzech kierunkach, tzn. dyskusji dotyczącej autorytetu soborowego, biskupiego i prymatu papieskiego zaznacza, że wyłania się możliwość porozumienia pomiędzy Kościołami katolickim, prawosławnym i luterańskim. I tak Böttigheimer cytuje znaczącą wypowiedź greckiego teologa, E. Theodorou: Jeżeli nauczanie i instytucje rzymsko-katolickiego bratniego Kościoła (np. nauczanie o jurysdykcyjnym prymacie papieża i o jego nieomylności) odstąpią od wymagania powszechnej ważności i skuteczności, zdewaluują je i osłabią ich wymowę poprzez symboliczną wykładnię i interpretację, a która swoją ważność zachowałaby w obrębie Kościoła katolickiego, to byłoby możliwe moim zdaniem tę symboliczną interpretację na rzecz jedności potraktować ze strony prawosławnych teologów jako w pewnym sensie nośną 5. Podobnie w przyjętym przez Mieszaną katolicko-prawosławną Komisję ds. Dialogu z 13 X 2007 roku w Rawennie, stwierdza się, że Rzym jako Kościół, który według św. Ignacego z Antiochii «przewodzi w miłości», zajął pierwsze miejsce w szacunku i dlatego biskup Rzymu był pierwszy (protos) spośród patriarchów. Stąd połączenie synodalnej zasady dla poszczególnych Kościołów lokalnych z urzędem biskupa Rzymu jako służby wspólnocie i jedności całego Kościoła Komisja Mieszana ds. Dialogu wcale nie wyklucza 6. Także luteranie dają do zrozumienia, że byliby skłonni przyjąć biskupa Rzymu jako reprezentanta całego chrześcijaństwa, o ile byłby zaakceptowany system autokefaliczny, tzn. ogólnokościelnej koinonii siostrzanych Kościołów, a w niej przysługiwałoby biskupowi Rzymu honorowe przewodnictwo jako primus inter pares 7. 2 J. Hofmann, Communio Prüfstein personaler uns synodaler Autorität im Kontext kirchlich rezipierter Sunoden der ersten fünf Jahrhunderte?, s. 79-107. 3 Ch. Böttigheimer, Einführung zur ökumenischen Situation, s. 14 (s. 13-17). 4 Tenże, Kirchliche Autorität im ökumenischen Dialog. Konziliare, episkopale und primatiale Autoritäts-ausübung: Gemeinsamkeiten und Divergenzen, s. 23-47. 5 Tamże, s. 39. 6 Tamże, s. 39-40. 7 Tamże, s. 40.

214 Recenzje Ale, jak stwierdza Ch. Böttigheimer, narazie droga do głębszych relacji i ustaleń jest wciąż daleka i traktowanie Kościołów chrześcijańskich jako communio wyraża się raczej dzisiaj lepiej jako communicatio 8. Pierwsza część omawianej tu pozycji zawiera wiele wartościowych opracowań, które najlepiej by było przetłumaczyć dla polskiego Czytelnika w całości na język polski. Do takich opracowań należy zaliczyć artykuł profesor Theresia Hainthaler: Autorytet i autorytety w starożytnym Kościele. Patrystyczne uwagi odnośnie do dokumentu z Rawenny 9. Theresia Hainthaler odwołuje się do dokumentu z Rawenny, gdzie wyjaśnia się również terminy m.in. autorytet : Autorytet Kościoła pochodzi od jego Pana i Głowy Jezusa Chrystusa (por. Ef 1, 22; 5, 23). Dalej celem autorytetu w Kościele jest jednoczyć całą ludzkość w Jezusie Chrystusie (Ef 1, 10; J 11, 52) Jest on przeznaczony do służby (diakonia) wspólnocie. Dokument z Rawenny, jak pisze T. Hainthaler, wskazuje na to, że autorytet w kościelnej communio jest powiązany z zasadniczymi strukturami Kościoła, do których należą wyznanie wiary, sprawowanie sakramentów dzięki sukcesji apostolskiej (...). Tak jak communio w sakramentach zakłada communio w tej samej wierze, tak też musi zaistnieć pełna kościelna communio pomiędzy Kościołami przy jednoczesnym uznaniu kanonicznego prawodawstwa w ich prawowitej różnorodności 10. Theresia Hainthaler dokumentuje swoją interpretację dokumentu z Rawenny wielu wypowiedziami Ojców Kościoła, co czyni ją praktycznie niepodważalną. I jak echo powtarza się w dokumencie z Rawenny, że communio jest kryterium i miejscem wykonywania autorytetu. To w ramach uporządkowanej wspólnoty zgodnie z normami prawa kanonicznego dokonuje się posłannictwo każdego Kościoła wspieranego łaską Bożą, aby służyć Bogu i oddawać Mu chwałę, staje się miejscem głoszenia Ewangelii i sprawowania sakramentów, miejscem, w którym wierni dokładają starań, by ulżyć doli potrzebujących i gdzie każdy może osiągnąć zbawienie (19 pkt. dokumentu z Rawenny). Dokument podkreśla także, że charyzmaty poszczególnych wiernych i posługi w Kościele łączą się we wspólnocie, której przewodniczy biskup, a który z kolei służy jedności Kościoła lokalnego 11. Warto zwrócić uwagę na mocowanie się prawosławnej teologii o uznanie nośników kościelnego nauczania wobec wyzwań trzeciego Tysiąclecia, czym się zajął A. Vletsis 12. Uznawanie przez większość Kościołów prawosławnych autorytetu znajdującego się w gestii synodów, w przeciwieństwie do prymatu 8 Tamże, s. 41. 9 T. Hainthaler, Autorität und Autoritäten in der Alten Kirche. Praktische Anmerkungen zum Ravenna-Dokument, [w:] Autorität und Synodalität, dz. cyt., s. 49-77. 10 Tamże, s. 51. 11 Tamże, s. 59. 12 A. Vletsis, Das Ringen der orthodoxen Theologie um die Erkenntnis um die Träger der kirchlichen Lehre von der Herausforderung des dritten Milleniums, [w:] Autorität und Synodalität, dz. cyt., s. 147-167.

Recenzje 215 papieża w Kościele katolickim, poddawane jest, zwłaszcza w ekumenicznym dialogu, dyskusji. Prawosławni, jak np. A. Kallis, na którego powołuje się Vletsis, postulują rozróżnienie pomiędzy dwoma pojęciami: autorytet i autentyczność, z których to ostatnie oznaczałoby bazowanie na prawdzie zachowywanej w tradycji, wbrew katolickiej monarchicznej strukturze Kościoła czy też protestanckiemu antyinstytucjonalnemu, duchowemu wyobrażeniu Kościoła 13. Jednakże Vletsis prezentuje różnorodność prawosławnej teologii, wychodząc od autorytetu ex sese postanowień ekumenicznych soborów aż do rozumienia go ex consensu Ecclesiae. W trzeciej części warte zauważenia jest rozumienie autorytetu i synodalności w KPK z 1983 przedstawione przez S. Haeringa 14. KPK pod pojęciem auctoritas rozumie raczej prawowitą i właściwą instancję, która wypełnia kościelną władzę. Natomiast, gdy chodzi o synodalność, a w KPK mówi się raczej o synodach, to rozumie się je (synody) w ścisłym znaczeniu jako zgromadzenie biskupów, którzy poprzez kolegialnie podejmowane decyzje, wypełniają kościelny obowiązek nauczania i zarządzania. Jako członkowie uczestnicy synodów są brani pod uwagę także osoby niebędące biskupami, jednakże bez prawa głosu. Tak więc synody w najnowszym KPK z 1983 roku mają charakter typowo biskupi 15. Autor cytowanego artykułu wylicza różne synodalne formy funkcjonujące w Kościele katolickim. Są to synody we właściwym znaczeniu: sobór ekumeniczny (KPK kan. 330-367), synody partykularne (kan. 439-446) i do tego zalicza on konferencje biskupów (kan. 447-459), jak też synody w szerszym znaczeniu: synody biskupów, synody diecezjalne, wszelkiego rodzaju rady każda z tych ostatnich form ze zróżnicowanymi kompetencjami. Po bliższym przedstawieniu różnych form synodalnych, autor stwierdza, że autorytet i synodalność w Kościele łacińskim nie są sobie przeciwstawne, są raczej związane ze sobą i w wielu przypadkach zależą od siebie. Ukazuje również, że w Kościele katolickim zasadą i fundamentem jedności całego Kościoła jest papież, a zasadą i fundamentem Kościołów lokalnych jest biskup. Interesujące zasady posiadają katolickie Kościoły wschodnie uwidocznione przez A. Weissa w artykule o znaczeniu autorytetu i synodalności w prawie kanonicznym tychże Kościołów 16. Autor podkreśla, że w katolickich Kościołach wschodnich uznaje się dwa niepodważalne podmioty: wspólnotę wierzących i sakrament święceń, będący podstawą urzędu przewodzącego lokalnemu Kościele. Formami synodalnymi są: synod biskupi w ramach patriarchatu, Synod 13 Tak Kallisa cytuje Vletsis, tamże, s. 147. 14 S. Haering, Autorität und Synodalität im Gesetzbuch der lateinischen Kirche, [w:] Autorität und Synodalität, dz. cyt., s. 297-320. 15 Tamże, s. 299. 16 A. Weiss, Die Zordnung von Autorität und Synodalität im CCEO,, [w:] Autorität und Synodalität, dz. cyt., s. 361-377.

216 Recenzje Stały i Konwent Patriarchalny. Członkami synodów Kościołów wschodnich są biskupi, świeccy mogą być doradcami. Reasumując, można powiedzieć, że ukazywana tu pozycja jest ze wszech miar cennym przyczynkiem w dialogu międzykonfesyjnym w chrześcijaństwie. Jedynie poprzez dyskusję, wyjaśnianie dogłębne spraw wiary i rozumienia funkcjonowania Kościołów chrześcijańskim przybliża nas do jedności. Jest wiele spraw ciągle inaczej rozumianych przez Kościoły chrześcijańskie, ale tylko na drodze dyskusji, takiego np. sympozjum, jakie miało miejsce w uniwersytecie w Eichstätt-Ingolstadt, a teraz wydane w formie książkowej, można wiele wyjaśnić i przybliżyć stanowiska w sprawach wiary i jedności. Pozycja książkowa dokumentuje treści przedstawionych referatów, czuje się jednak niedosyt z braku dyskusji, której ta publikacja nie zawiera. Jest to jednak ważne dzieło i godne polecenia także polskim ekumenistom i członkom różnych gremiów ds. dialogu pomiędzy chrześcijańskimi wyznaniami. Ks. Mieczysław Olszewski