Kapitał społeczny Warszawy

Lipiec 2008 Kapitał społeczny Warszawy Anna Giza-Poleszczuk z zespołem Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego Pracownia Kapitału Społecznego DRAFT

Kapitał społeczny Warszawy Diagnoza na potrzeby Strategii Społecznej Anna Giza-Poleszczuk z zespołem "Fakt, iŝ widok ludzi przyciąga innych ludzi, jest czymś, czego planiści miast i architekci wydają się nie rozumieć. W swoich działaniach zakładają, Ŝe mieszkańcy miasta łakną widoku pustki, oczywistego porządku i ciszy. Nic bardziej mylnego." 1

Jane Jacobs (tłumaczenie własne) SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie: załoŝenia i cele diagnozy... 3 2. Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego: przestrzenie publiczne... 13 2.1. Przestrzeń fizyczna... 13 2.1.1. Przestrzeń wymiany i spotkań, substancja mieszkaniowa... 13 2.1.2. Jakość przestrzeni publicznej... 24 2.1.3. Przestrzeń społeczna zróŝnicowania społeczne a kapitał społeczny... 29 2.1.4. Przestrzeń debaty o mieście: Promocja miasta i lokalne media... 42 3. Kapitał społeczny Warszawiaków: więzi lokalne i więź z Warszawą... 44 3.1. Poczucie więzi z miejscem zamieszkania i Warszawą... 44 3.2. Społeczna waloryzacja przestrzeni... 47 4. Kapitał społeczny Warszawiaków: instytucje sieciujące i budujące zaufanie... 51 4.1. Instytucje czasu wolnego: kultura i sport... 53 4.1.1. Instytucje kultury... 53 4.1.2. Instytucje sportu... 57 4.2. Instytucje publiczne... 61 4.3. Organizacje pozarządowe... 67 5. Nieformalne sieci społeczne, instytucje i organizacje w Warszawie (przykład Pragi).. 73 6. Podsumowanie i SWOT... 78 7. Rekomendacje... 82 ANEKS... 87 Bibliografia, spis map, tablic i wykresów... 89 Źródła danych... 90 Tablice i zestawienia statystyczne... 90 2

1. Wprowadzenie: załoŝenia i cele diagnozy Myśląc o rozwoju kapitału społecznego kapitału współdziałania i wspólnej toŝsamości - na poziomie praktycznych działań, naleŝy koncentrować się nie tyle na akademickich rozwaŝaniach dotyczących samego zjawiska i jego przejawów, ile na uwarunkowaniach jego rozwoju. Jakie to uwarunkowania? Jakie instrumenty moŝe wykorzystać planista, architekt, lokalny polityk, by wytworzyć klimat sprzyjający oŝywieniu społecznej tkanki miasta, przekształceniu mieszkańców w mieszczan? Odpowiedź na to pytanie jest w gruncie rzeczy dość intuicyjna (co nie znaczy, Ŝe zadanie jest proste) i poparta wieloma argumentami empirycznymi (por. np. Worpole 2003, Young, Lemos 1997, Jacobs 1961 i in.). Ujmując rzecz najprościej, naleŝy dać im przestrzeń, w której mogliby spotykać innych ludzi, uczynić ich współgospodarzami (takŝe w tym sensie, Ŝe mieliby rzeczywisty udział w dotyczących tej przestrzeni decyzjach) i wreszcie zadbać o to, Ŝeby była to przestrzeń otwarta i róŝnorodna (not gated but variegated 1 jak ujmuje to Ken Worpole por: Worpole 2003). Oczywiście, tak trywialne sformułowanie zadania kamufluje jedynie jego złoŝoność. Na szczęście, istnieje wiele dobrych wzorów, na których moŝna się opierać podejmując tego rodzaju projekty począwszy od intelektualnych konstrukcji problemu (Public Places Project, New Economics Foundation), a skończywszy na praktycznych działaniach (np. Bankside Open SpacesTrust, The Coin Street Project, by odwołać się tylko do inspiracji londyńskich). Tym bardziej zwraca uwagę to, Ŝe problematyka budowy kapitału społecznego (czytaj: kapitału społecznego zaangaŝowania) nie znajdowała dotąd naleŝytego odzwierciedlenia w polityce planistycznej Warszawy (por. np. Grzelak, Zinserling 2004:101). MoŜna jednak mieć nadzieję, Ŝe w przyszłości kwestiom tym poświęcać się będzie więcej uwagi. Pojęcie kapitału społecznego Przez kapitał społeczny będziemy rozumieli w naszym opracowaniu sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiąŝą jednostkę ze społeczeństwem w sposób umoŝliwiający jej współdziałanie z innymi dla dobra wspólnego (Czapiński 2008, podkreślenie moje). Mówiąc prościej, 1 Angielska gra słów: sformułowania gated communities uŝywa się dla określenia zamkniętych osiedli lub homogenicznych społecznie fragmentów przestrzeni miasta. Variegated to tyle co zróŝnicowane, barwne pstre. 3

kapitał społeczny odnosi się do takich zasobów wspólnoty, które warunkują lub kształtują zachowania prospołeczne i gotowość ich podejmowania. W kategorii zachowań prospołecznych mieszczą się róŝne typy zachowań od gotowości niesienia pomocy osobom (osobie) w potrzebie, po wspólne działanie na rzecz jakiegoś wspólnego dobra (np. zbudowanie przez mieszkańców osiedla placu zabaw dla dzieci). W pierwszym przypadku od tego, co zrobią inni zaleŝy los jakiejś osoby lub grupy osób. W przypadku drugim od tego, co zrobią wszyscy (lub większość) mieszkańców zaleŝy los ich wszystkich (to, czy dzieci będą miały plac zabaw, czy teŝ nie). To właśnie w drugim przypadku mamy do czynienia ze współdziałaniem na rzecz dobra wspólnego. śeby plac zabaw powstał, mieszkańcy osiedla a przynajmniej większość z nich muszą zdecydować się na poniesienie kosztów (finansowych, fizycznych w przypadku świadczenia pracy, czasowych). Jak łatwo zauwaŝyć, trzeba ponieść koszty, Ŝeby dobro wspólne powstało. Jeśli mieszkańcy sobie nawzajem nie ufają, kaŝdy z nich moŝe się obawiać, Ŝe inni nie dołoŝą się do placu zabaw. KaŜdy z mieszkańców moŝe teŝ odczuwać pokusę uchylenia się od poniesienia kosztów: jeśli plac zabaw i tak powstanie, jego dziecko teŝ będzie z niego korzystało. Brak zaufania oraz niski poziom miękkiej kontroli społecznej (dezaprobata sąsiadów, wyłączenie z sieci relacji sąsiedzkich) jest więc barierą w podejmowaniu współdziałania na rzecz dobra wspólnego w efekcie zaś wszyscy tracą. Z drugiej strony, to, Ŝe jakieś dobro jest wspólne i dostępne, kusi do korzystania z niego w nadmiarze. Prawie kaŝdego korci, by jeździć autobusami na gapę, ale gdyby nikt nie płacił za bilet, to przedsiębiorstwa transportowe zbankrutowałyby. To pułapka społeczna lub dylemat ograniczonych zasobów: jeśli doraźnie zrobimy to, co dla nas indywidualnie korzystne, to w dalszej konsekwencji wszyscy na tym stracimy (Grzelak 2006). RównieŜ i w tym przypadku warunkiem niezbędnym dla utrzymywania wspólnych dóbr (zasobów) na odpowiednim poziomie jest kontrola społeczna, lub jak w przypadku jeŝdŝenia na gapę kontrola instytucjonalna. Współdziałanie na rzecz dobra wspólnego oraz poszanowanie dobra wspólnego są waŝnymi warunkami rozwoju wspólnoty, równieŝ w wymiarze gospodarczym: kapitał społeczny ułatwia negocjacje, obniŝa koszty transakcji, skraca proces inwestycyjny (zmniejsza prawdopodobieństwo zaskarŝania kolejnych decyzji władz administracyjnych), zmniejsza korupcję, zwiększa rzetelność kontrahentów, sprzyja długoterminowym inwestycjom i dyfuzji wiedzy, zapobiega naduŝywaniu dobra wspólnego i zwiększa solidarność międzygrupową, a takŝe poprzez rozwój trzeciego sektora sprzyja społecznej kontroli działania władz (Czapiński 2008). W wymiarze społecznym, sprzyjające 4

współdziałaniu normy i zwyczaje podnoszą jakość Ŝycia tak indywidualnego, jak zbiorowego, przyczyniając się przede wszystkim do integracji członków zbiorowości. Kapitał ludzki jest zasobem jednostek i stanowi o ich konkurencyjności; istotą zaś kapitału społecznego jest konkurencyjność zespołowa oparta na wzajemnych relacjach członków grupy (Czapiński 2008). Inaczej mówiąc, konkurencyjność miasta Warszawa wobec innych miast zaleŝy właśnie od tego, jak bardzo mieszkańcy Warszawy są skłonni angaŝować się w działania na rzecz dobra wspólnego poczynając od inicjatyw sąsiedzkich poprzez poszanowanie wspólnych miejskich zasobów po działania na rzecz Warszawy. Składowe kapitału społecznego Zgodnie z przyjętą definicją, składowymi kapitału społecznego są, z jednej strony, sieci społeczne: relacje między mieszkańcami Warszawy, na róŝnych poziomach (sąsiedztwa, wspólnych zainteresowań, pracy itp.), a z drugiej normy, reguły i zwyczaje regulujące funkcjonowanie owych sieci społecznych. Wśród owych norm i reguł za kluczowe przyjmuje się pomostowe zaufanie do ludzi w ogóle ( większości ludzi moŝna ufać vs ostroŝności nigdy za wiele ). W niektórych opracowaniach (Grzelak 2006) zwraca się teŝ uwagę na internalizację norm związanych z poszanowaniem dobra wspólnego i gotowość do potępienia zachowań naruszających dobro publiczne 2 - a więc miękką kontrolę społeczną, wspierającą respektowanie norm w Ŝyciu codziennym. Warto jednak podkreślić, Ŝe diagnozowanie norm jest niezwykle trudne: musimy opierać się na deklaracjach respondentów, które niekoniecznie wiernie oddają ich postawy i przekonania. Dlatego dodatkowo jako wskaźniki kapitału społecznego przyjmuje się teŝ dobrowolną przynaleŝność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu, dobrowolne działania na rzecz społeczności (przede wszystkim wolontariat), a takŝe udział w wyborach. Zakłada się, Ŝe tego rodzaju zachowania wynikają z troski o dobro wspólne i w związku z tym pozwalają trafnie diagnozować gotowość bezinteresownego angaŝowania się w działania prospołeczne. Musimy od razu podkreślić, Ŝe tego rodzaju dane nie są zbierane na poziomie Warszawy (w ramach Barometru Warszawskiego). Niektóre informacje o aktywności społecznej 2 Badanych prosi się o odpowiedź na pytanie, na ile ich obchodzi (w ogóle mnie nie obchodzi, mało mnie obchodzi, trochę mnie obchodzi, bardzo mnie obchodzi), gdy ktoś płaci podatki mniejsze niŝ powinien, nie płaci za przejazd środkami transportu publicznego, pobiera nienaleŝne świadczenia socjalne itp.). Nie istnieją dane dla Warszawy, dane dla całej Polski pokazują jednak, Ŝe dla niemal wszystkich badanych naruszeń dobra publicznego odsetek respondentów, których to obchodzi (bardzo lub trochę) wynosi poniŝej 15% 5

Warszawiaków, ich identyfikacji z miastem i poziomu zaufania znaleźć moŝna w innych badaniach (Bartkowski 2008). W naszej diagnozie nie moŝemy ograniczyć się jednak jedynie do zaprezentowania dostępnych danych odnośnie prospołecznych postaw i zachowań Warszawiaków. Wartości, normy i zachowania, które moŝna traktować jako wyraz więzi z miastem i zaangaŝowania w działania na jego rzecz są bowiem w duŝej mierze efektem doświadczeń społecznych i nawyków ukształtowanych w kontaktach z innymi ludźmi i instytucjami. Dla przykładu, biorąc pod uwagę doświadczenia ukształtowane przez funkcjonujące w okresie spółdzielnie mieszkaniowe PRL (a takŝe wielkość niektórych spółdzielni mieszkaniowych), trudno się dziwić niewielkiej partycypacji w walnych zgromadzeniach członków. Partycypacja moŝe być więc w równym stopniu wskaźnikiem niskiego zaangaŝowania w sprawy wspólne, co niskiej jakości instytucji, braku pozytywnego treningu społecznego lub specyficznych wyniesionych z przeszłości nawyków. Normy oraz związane z nimi działania prospołeczne są więc ściśle związane z charakterem środowiska, w którym kształtują się nawyki i postawy. By uŝyć przykładu, wady postawy są zwykle efektem źle skonfigurowanych sprzętów codziennego uŝytku (krzeseł, biurek, szkolnych ławek). W diagnozie chcemy nie tylko przedstawić stan kapitału społecznego Warszawy na tyle przynajmniej, na ile pozwalają na to dane ale równieŝ zrozumieć uwarunkowania, które na ten stan wpływają. Zajmować się więc będziemy nie tylko oceną postawy, ale równieŝ środowiskiem, w którym postawa ta się kształtuje. Diagnozę traktujemy jako punkt wyjścia do planowania działań podnoszących kapitał społeczny Warszawy naleŝy zatem skupić się na tych czynnikach, których zmiana leŝy w gestii samorządu. W rekomendacjach będziemy zatem chcieli wskazać działania, które moŝna i naleŝy podjąć, aby Warszawa stała się w większym stopniu społecznością ludzi zaangaŝowanych w sprawy wspólne, wraŝliwych na dobro publiczne i odczuwających silną, pozytywną więź ze swoim miastem. Obok prezentacji dostępnych danych obrazujących poziom kapitału społecznego w Warszawie, skupimy się na warunkach tworzenia kapitału społecznego w Warszawie. Skąd się bierze kapitał społeczny? Sieci społeczne i przestrzenie publiczne Pierwszym i podstawowym tworzywem kapitału społecznego są sieci społeczne: relacje między ludźmi. Mogą się one kształtować na bardzo róŝnym podłoŝu: poprzez pracę (znajomi z pracy), edukację, sąsiedztwo, wspólnotę zainteresowań, wspólnotę stylu Ŝycia itp. W 6

kaŝdym z tych przypadków ludzie spotykają się na jakiejś płaszczyźnie (praca, szkoła, park), przy jakiejś okazji (np. na koncercie) lub za pośrednictwem jakiegoś medium (np. fora dyskusyjne, czytanie wkładki Warszawskiej w gazecie itp.). Mówiąc ogólnie, dla sieciowania ludzi tak, Ŝeby mogły powstać między nimi jakieś relacje, konieczna jest przestrzeń publiczna: płaszczyzna, na której ludzie mogą się spotkać i która nadaje im jakąś wspólną toŝsamość (np. mieszkańcy tego samego budynku mieszkalnego, mieszkańcy osiedla, kibice, miłośnicy Mozarta). Poziom kapitału społecznego jest silnie związany z charakterem, jakością i dostępnością przestrzeni publicznych poczynając od fizycznych wspólnych terytoriów kreujących sąsiedztwo (podwórka, osiedlowe place zabaw), a skończywszy na wspólnych terytoriach kulturowych (np. miłośnicy Mozarta) kreujących warszawską toŝsamość. Jeśli na osiedlu nie ma placu zabaw dla dzieci, to mieszkające tam matki małych dzieci nie mogą się spotkać; jeśli nie działa Ŝaden ośrodek kulturalny czy sportowy, to nie mogą poznać się osoby o zbliŝonych upodobaniach czy stylu Ŝycia. Ogrodzone osiedle tworzy nie tylko fizyczną, ale psychologiczną barierę między swoimi i obcymi. Mieszkanie w mieszkaniu komunalnym, w odróŝnieniu od mieszkania w lokalu naleŝącym do wspólnoty mieszkaniowej czy w lokalu naleŝącym do duŝej spółdzielni mieszkaniowej, wiąŝe się z róŝnymi postawami wobec dobra wspólnego, jakim jest budynek czy osiedle 3. Charakter środowiska materialnego i istniejące w nim bariery lub zachęty do wchodzenia w relacje z innymi ludźmi nie są wskaźnikami kapitału społecznego, ale waŝnymi wskaźnikami potencjału jego tworzenia. Oznacza to, Ŝe miasto moŝe aktywnie wpływać na tworzenie się kapitału społecznego poprzez kreowanie przestrzeni, okazji i mediów ułatwiających powstawanie sieci społecznych i sprzyjających ich trwałości. Dlatego waŝną częścią naszej diagnozy jest analiza przestrzeni publicznych Warszawy z punktu widzenia tego, czy i na ile sprzyjają one sieciowaniu mieszkańców, budowaniu poczucia wspólnej toŝsamości oraz wspólnego dobra. W tym wymiarze kapitału społecznego, obok tworzenia fizycznych przestrzeni publicznych, waŝne jest podejmowanie przez Miasto i dzielnice działań, które tworzyć mogą poczucie więzi z Warszawą i animować poczucie wspólnoty mieszkańców. Normy współdziałania i instytucje budujące klimat zaufania 3 będzie jeszcze o tym mowa, ale warto zasygnalizować, Ŝe badania prowadzone w Warszawie przez zespół prof. Marii Lewickiej wskazują na znaczące róŝnice w postawach prospołecznych i relacjach z sąsiadami zaleŝnie od typu własności, typu budynku (rok budowy, wielkość) i charakteru osiedla (zamknięte apartamentowce, blokowiska itp.) 7

Drugim warunkiem istnienia kapitału społecznego są sprzyjające współdziałaniu normy nade wszystko zaufanie wobec innych ludzi oraz wraŝliwość na wspólne dobro (dobro publiczne). Zaufanie i kontrola społeczna nie są jednak kwestią czystej psychologii. Badania nad uogólnionym zaufaniem wyraźnie wskazują, Ŝe jego poziom jest silnie uzaleŝniony od (a) jasności i mocy egzekwowania przestrzegania norm w danym otoczeniu instytucjonalnym i społecznym; (b) kompetencji w ocenie wiarygodności partnerów interakcji co przekłada się na jasność sygnałów społecznych, stabilność struktury społecznej; (c) stawki wchodzącej w grę: w krajach, gdzie większość istotnych i ryzykownych spraw jest objęta kontraktem instytucjonalnym, a zatem kwestia uogólnionego zaufania odnosi się do spraw drobnych i mało ryzykownych, wskaźniki zaufania są wyŝsze. Innymi słowy, to doświadczenia z instytucjami budują klimat zaufania oraz uczą wraŝliwości na dobro publiczne. Jeśli ludzie mają poczucie, Ŝe instytucje nie egzekwują przestrzegania norm (są bezsilne w egzekwowaniu własnych przepisów), w nieznacznym tylko stopniu odpowiadają na potrzeby mieszkańców (nie moŝna im ufać, nie moŝna na nich polegać), nie wspierają ich w dochodzeniu słusznych i waŝnych roszczeń będą mieli tendencję do wycofywania się w sferę prywatną i unikania angaŝowania się w sprawy publiczne. Ludzkie postawy są efektem treningu społecznego, a poziom zaufania i postawy gotowości do współpracy z innymi czy angaŝowania się w działania społeczne są pochodną jakości róŝnego rodzaju instytucji. Kluczowe dla kształtowania się nawyków angaŝowania się w sprawy publiczne są w szczególności doświadczenia wynoszone z kontaktów z podstawowymi instytucjami: urzędnikami administracji publicznej, funkcjonariuszami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo, wspólnotami i spółdzielniami mieszkaniowymi, wychowawcami i nauczycielami w szkołach. Dostępność instytucji oraz jakość ich działania zdolność docierania do mieszkańców oraz trafiania w ich potrzeby, rozwiązywania ich problemów, sprawiedliwego rozstrzygania sporów, a takŝe otwartość na partycypację i krytykę - jest waŝnym czynnikiem kreowania stabilnego środowiska, w którym ludzie uczą się ufać i współdziałać z innymi. Oznacza to, Ŝe miasto moŝe aktywnie wpływać na tworzenie się kapitału społecznego poprzez dbanie o dostępność i jakość usług publicznych, animowanie działań angaŝujących mieszkańców, a takŝe poprzez otwieranie się na współpracę z obywatelami i organizacjami III sektora. Kolejną waŝną częścią naszej diagnozy jest analiza kluczowych instytucji Warszawy z punktu widzenia tego, czy i na ile sprzyjają one budowaniu klimatu zaufania i współpracy, zapewniając poczucie ładu, przewidywalności i bezpieczeństwa. 8

Oddolne sieci społeczne i instytucje wspierające Obok sieci tworzących się na płaszczyźnie instytucji i przestrzeni publicznych oraz obowiązujących w nich reguł i norm, w diagnozie musimy uwzględnić prywatny kapitał społeczny. Kształtuje się on w ramach sieci społecznego wsparcia i współdziałania, które mają charakter spontanicznej, często prywatnej działalności jak samopomoc rodzinna i sąsiedzka. Jak wskazują badania, powstawanie takich nieformalnych struktur często stanowi adaptacyjną odpowiedź na niewydolność formalnych instytucji. Przykładowo, powszechne korzystanie z nierejestrowanych usług (np. przy naprawie samochodu w skali Polski ponad 30% właścicieli korzysta z serwisu na lewo ) jest prostym efektem niedowładu instytucji arbitraŝu i dochodzenia roszczeń z tytułu źle wykonanej usługi. Bezradność wobec nieuczciwych serwisów samochodowych przekłada się na skłonność do korzystania z usług świadczonych nawet w tym samym zakładzie, ale po godzinach, bez faktury, prywatnie. Rzemieślnik ma bowiem do stracenia reputację a zatem dodatkowe źródło dochodów; zakład niczym nie ryzykuje. Łatwo dostrzec, Ŝe tego rodzaju kapitał społeczny nie jest korzystny dla całej wspólnoty. Zaufanie wzajemne w szarej strefie nie słuŝy pomnaŝaniu dobra całego społeczeństwa, nie tylko dlatego, Ŝe oznacza uchylanie się od opodatkowania, ale równieŝ dlatego, Ŝe wiąŝe silnie pewną grupę ludzi wykluczając innych. OdróŜnia się w związku z tym kapitał wiąŝący od pomostowego. WiąŜący kapitał społeczny łączy ludzi naleŝących do wyodrębnionej grupy (np. klanu, klubu, bractwa studenckiego, firmy, gangu, elity politycznej), wzmacniając jej homogeniczność i tworzy silne więzi wewnętrzne. Pomostowy kapitał społeczny, przeciwnie, buduje związki między róŝnymi grupami, tworzy heterogeniczne sieci integrujące (Czapiński 2008). Istnienie tego rodzaju nieformalnych sieci społecznych moŝe więc, z jednej strony, stanowić zagroŝenie dla spójności i integracji społecznej w większej skali, o ile prowadzi do tworzenia się zamkniętych grup monopolizujących jakieś wspólne dobro (np. grodzenie klatek schodowych, grodzenie osiedli). Z drugiej strony, tego rodzaju sieci mogą być wprost przeciwnie gruntem, na którym przy odpowiedniej interwencji moŝna odbudować społeczne zaufanie. Skoro jakaś grupa ludzi zdołała, na przykład, zorganizować się i uporać z problemem bezdomnych kotów, to świadczy to o pozytywnym potencjale współdziałania, który moŝna poszerzyć na inne działania. WaŜne jest więc to, czy oraz jakiego rodzaju sieci społeczne kształtują się w Warszawie spontanicznie, oddolnie i lokalnie. Oznacza to, Ŝe miasto moŝe aktywnie wpływać na tworzenie się kapitału społecznego poprzez dostrzeganie i wspieranie tych oddolnych, obywatelskich inicjatyw, które zawierają element troski o wspólne dobro. Kolejną waŝną częścią naszej diagnozy jest analiza sieci 9

społecznego wsparcia mieszkańców Warszawy z punktu widzenia tego, czy i na ile stanowią one potencjał rozwojowy dla kapitału społecznego miasta. Wymiary kapitału społecznego uwzględnione w diagnozie Zgodnie z przyjętymi załoŝeniami, analizie poddane zostaną następujące wymiary kapitału społecznego oraz warunki jego tworzenia Tabela 1. Wymiary diagnozy Wymiary kapitału Środowisko (warunki tworzenia społecznego kapitału społecznego) Zakorzenienie: ludność zasiedziała vs imigranci skład dzielnicy ( social mix ) Typ zabudowy mieszkaniowej: struktura własności mieszkań (komunalne, spółdzielcze, własność prywatna) wiek zabudowy Więź lokalna: typ zabudowy (bloki, domki jednorodzinne, kamienice) subiektywne poczucie więzi z miejscem osiedla ogrodzone zamieszkania Dostępność przestrzeni publ.: zieleń osiedlowa, parki, zieleńce ewaluacja przestrzeni (miejsca lubiane, podwórka miejsca, w których charakter przestrzeni (udział spędza się wolny przestrzeni przemysłowych, czas) mieszkaniowych, zielonych, symbole Warszawy komunikacyjnych) (źródło dumy) Promocja miasta i komunikacja z mieszkańcami: działania promocyjne na poziomie miasta (imprezy, akcje komunikacyjne, inicjatywy na poziomie międzynarodowym np. Europejska Stolica Sportu/Kultury) media warszawskie (wkładki do gazet, prasa lokalna, radio i TV lokalne) Nieformalne sieci społeczne: relacje z sąsiadami wsparcie udzielane i otrzymywane (sieci samopomocy Responsywność instytucji publicznych i NGO: trafność rozpoznawania potrzeb społecznych prowadzenie konsultacji społecznych (dialogu) Uzasadnienie Więź lokalna silnie wpływa na gotowość angaŝowania się w sprawy publiczne (społeczne) w miejscu zamieszkania. Obok subiektywnego poczucia związku z miejscem zamieszkania, więź budują pozytywnie oceniane przestrzenie (gdzie miło spędza się czas, gdzie lubi się chodzić) oraz symbole budujące poczucie dumy. Z kolei, jak pokazują badania, kształtowanie się więzi lokalnej silnie zaleŝy od zakorzenienia (rdzenni mieszkańcy vs ludność napływowa), charakteru zabudowy i typu własności mieszkania (kwestia właściwego mixu), a takŝe dostępności i jakości przestrzeni publicznych. Dlatego te właśnie zmienne wybrane zostały jako kluczowe dla tworzenia kapitału społecznego w aspekcie więzi. Nieformalne sieci społeczne kształtują się zwykle jako odpowiedź na niewydolność instytucji lub na nieadekwatne rozpoznanie potrzeb i zasobów społecznych. Idealną sytuacją 10

Wymiary kapitału społecznego społecznej ) wspólne inicjatywy podejmowane z sąsiadami na rzecz wspólnego dobra Partycypacja w sieciach instytucjonalnych: korzystanie z placówek i wydarzeń kulturalnych korzystanie z placówek i wydarzeń sportowych korzystanie z usług publicznych i ocena instytucji publicznych (samorząd, słuŝba zdrowia, opieka społeczna, edukacja) partycypacja w działaniach III sektora (wolontariat, członkostwo, korzystanie z usług/udział w aktywnościach organizowanych przez NGO) Środowisko (warunki tworzenia kapitału społecznego) Dostępność placówek kulturalnych i ich aktywność: liczba publicznych placówek kulturalnych (domy kultury, teatry, galerie, kina) liczba alternatywnych placówek kulturalnych (teatrów offowych, klubów muzycznych) aktywność placówek kulturalnych (liczba podejmowanych działań, realizowanych spektakli, wydarzeń publicznych) Dostępność placówek sportowych i ich aktywność: liczba obiektów sportowych (baseny, boiska, korty) liczba miejsc rekreacji fizycznej (parki w rodzaju Powsina, plaŝe, ścieŝki rowerowe) liczba imprez sportowych otwartych (np. maraton Warszawski) liczba wydarzeń sportowych (zawody z udziałem publiczności) kluby sportowe (liczba) Dostępność i jakość usług publicznych: liczba skarg i zaŝaleń na poszczególne instytucje szybkość załatwiania spraw (oraz e-urząd) Dostępność i aktywność organizacji III sektora: liczba organizacji i stowarzyszeń działających na rzecz Warszawy i jej mieszkańców stabilność organizacji Relacje samorząd III sektor: Uzasadnienie jest wykorzystanie potencjału nieformalnych sieci społecznych. Dlatego warunkiem tworzenia kapitału społecznego w tym wymiarze jest responsywność instytucji. Oczywiście, potencjalnie wszystkie instytucje mogę kreować sieci społeczne (np. praca, szkoła). Na potrzeby diagnozy zdecydowaliśmy się skupić na instytucjach kultury oraz sportu, z uwagi na ich wyjątkową rolę w kreowaniu pomostowego (przekraczającego lokalne grupy i środowiska) kapitału społecznego. Kultura i sport potencjalnie są płaszczyzną spotkania bardzo róŝnych osób, i to na poziomie miasta (a nie jedynie dzielnicy). Są teŝ dziedzinami o charakterze makro, budującymi metropolitalny charakter Warszawy i silną warszawską toŝsamość (gdyby Warszawa uzyskała tytuł Europejskiej Stolicy Kultury, miałoby to ogromne znaczenie dla budowania poczucia dumy i toŝsamości mieszkańców). Kultura i sport są teŝ polem bardzo szczególnego treningu dobrych praktyk społecznych. Kolejnym istotnym aspektem tworzenia kapitału są instytucje publiczne budujące zaufanie i zabezpieczające zaspokojenie podstawowych potrzeb mieszkańców (ich niedomogi powodują zamykanie się w prywatnych sieciach wsparcia i zachowania naruszające dobro publiczne np. korzystanie z szarej strefy gospodarczej). Organizacje pozarządowe niejako z definicji animują 11

Wymiary kapitału społecznego Środowisko (warunki tworzenia kapitału społecznego) dofinansowanie NGO kulturalnych dofinansowanie NGO sportowych kontraktowanie usług NGO Uzasadnienie społeczeństwo obywatelskie, więc ich liczba, stabilność i aktywność tworzy warunki dla wzrostu kapitału społecznego Wspieranie rozwoju kapitału społecznego w przestrzeni Warszawy wymaga więc koncentracji na czterech rodzajach działań: a) tworzeniu na poziomie makro specyficznej toŝsamości całego miasta, która mogłaby stać się podstawą poczucia więzi i dumy wśród mieszkańców Warszawy; b) tworzeniu i poprawie jakości przestrzeni publicznej tak w obrębie dzielnic, jak całej Warszawy; c) wzmacnianiu efektywności instytucji, które stanowią platformę dla budowania zaufania i współpracy między ludźmi oraz rozwiązywania lokalnych problemów oraz d) wspieraniu aktywności społecznej i zaangaŝowania mieszkańców miasta w sprawy publiczne. PoniŜej podjęto analizę dostępnych danych na temat sytuacji i zróŝnicowania Warszawy z tego punktu widzenia. Pochodzą one przede wszystkim z zasobów statystyki publicznej (GUS), danych urzędowych udostępnionych przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawa lub dostępnych na jego stronie internetowej, a takŝe z badania pt. moja okolica, przeprowadzonego przez Stowarzyszenie Klon/Jawor oraz Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego w kwietniu 2008 roku na warszawskiej Pradze Północ 4. Nieocenionym źródłem danych i inspiracji jest teŝ całościowe opracowanie J. Bartkowskiego poświęcone Warszawie, głównie na podstawie danych z Barometru Warszawskiego, ale uwzględniające teŝ wiele innych źródeł danych. Analiza zgromadzonych danych słuŝy tyleŝ przedstawieniu wyjściowego portretu miasta pod interesującymi nas względami, co refleksji nad przydatnością i deficytami danych na ten temat oraz pogłębieniu opisu poszczególnych wymiarów planowanej interwencji. 4 Badanie składało się z trzech komponentów: sondaŝu wśród mieszkańców (reprezentatywna próba 402 osób powyŝej 15 roku Ŝycia, realizator: PBS DGA), badań jakościowych przeprowadzonych przez Pracownię Kapitału Społecznego IS UW oraz sondaŝu organizacji pozarządowych. W niniejszym opracowaniu wykorzystano przede wszystkim wyniki dwóch pierwszych badań. 12

2. Uwarunkowania rozwoju kapitału społecznego: przestrzenie publiczne Jak juŝ zaznaczono, wspieranie rozwoju kapitału społecznego w przestrzeni Warszawy wymaga koncentracji na trzech rodzajach działań: a) tworzeniu i poprawie jakości przestrzeni publicznej, b) wzmacnianiu instytucjonalnej infrastruktury stanowiącej platformę dla współpracy między ludźmi i rozwiązywania lokalnych problemów oraz c) wspieraniu aktywności społecznej i zaangaŝowania mieszkańców miasta w sprawy publiczne (co oznacza takŝe nacisk na włączanie ich w realizację projektów rewitalizacyjnych). PoniŜej podjęto analizę dostępnych danych na temat sytuacji i zróŝnicowania Warszawy z tego punktu widzenia. Pochodzą one przede wszystkim z zasobów statystyki publicznej (GUS), danych urzędowych udostępnionych przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawa lub dostępnych na jego stronie internetowej, a takŝe z badania pt. moja okolica, przeprowadzonego przez Stowarzyszenie Klon/Jawor oraz Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego w kwietniu 2008 roku na warszawskiej Pradze Północ 5. Ich analiza słuŝy tyleŝ przedstawieniu wyjściowego portretu miasta pod interesującymi nas względami, co refleksji nad przydatnością i deficytami danych na ten temat oraz pogłębieniu opisu poszczególnych wymiarów planowanej interwencji. 2.1. Przestrzeń fizyczna 2.1.1. Przestrzeń wymiany i spotkań, substancja mieszkaniowa Refleksja nad jakością i charakterem przestrzeni publicznej Warszawy z interesującego nas punktu widzenia wymaga zdefiniowania jej znacznie szerzej niŝ czyni się to zwykle w studiach urbanistycznych. Nie jest to więc, jak zapisano w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, jedynie terytorium, które ze względu na swoją funkcjonalną charakterystykę pełni istotną rolę w zaspokajaniu potrzeb społecznych i sprzyja nawiązywaniu kontaktów między ludźmi (Dz.U. 2003 r. Nr 80, poz. 717). Dla zrozumienia jej roli w budowaniu kapitału społecznego trzeba pamiętać, Ŝe jest ona nie tylko tworzywem, ale takŝe wytworem społecznych relacji. Socjologowie mówią, Ŝe jest ona społecznie konstruowana, wytwarzana przez daną grupę społeczną, która wyznacza jej funkcje i nadaje znaczenie (Jałowiecki, Szczepański 2002). Chcąc myśleć o niej jako o płaszczyźnie rozwoju aktywności ludzi, trzeba ten jej społeczny charakter docenić i zrozumieć. Trzeba więc 5 Badanie składało się z trzech komponentów: sondaŝu wśród mieszkańców (reprezentatywna próba 402 osób powyŝej 15 roku Ŝycia, realizator: PBS DGA), badań jakościowych przeprowadzonych przez Pracownię Kapitału Społecznego IS UW oraz sondaŝu organizacji pozarządowych. W niniejszym opracowaniu wykorzystano przede wszystkim wyniki dwóch pierwszych badań. 13

wiedzieć, jak jest ona społecznie waloryzowana, jakie podziały odtwarza i w jaki sposób organizuje zachowania zbiorowe. Trzeba zdać sobie sprawę z jej kulturowej struktury : sposobu, w jaki modeluje światopogląd mieszkańców, buduje ich toŝsamość (por. Wallis 1990:111). Trzeba pamiętać, Ŝe miejsca publiczne w sensie dosłownym są jedynie fizyczną sceną dla procesów wymiany i integracji. Trzeba wziąć pod uwagę społeczne zróŝnicowania determinujące charakter przestrzeni miasta (sprzyjające interakcjom międzygrupowym bądź wykluczeniu społecznemu). Dla opisu tych ostatnich uŝywa się w literaturze anglojęzycznej terminu social mix, które- co moŝe znamienne nie doczekało się dotąd polskiego tłumaczenia. Odnosi się ono do róŝnorakich (zwykle niepoŝądanych) procesów związanych z przestrzenną segregacją grup społeczno-ekonomicznych, oraz do pozytywnych 6 efektów wynikających z ich przestrzennego przenikania się. Myśląc o przestrzeni publicznej jako medium tworzenia się społeczeństwa, łatwo wyjść poza jej literalną definicję. Medium tym są bowiem równieŝ rozmaite wydarzenia publiczne, które mogą, ale nie muszą zamykać się w precyzyjnie określonym terytorium (np. zbiórki publiczne WOŚP). Tworzy je takŝe wirtualna przestrzeń debaty publicznej. W XXI wieku procesy integracji lokalnej mogą toczyć się w całkowitym oderwaniu od miejsca, którego dotyczą jak to jest w przypadku portali społecznościowych gromadzących miłośników róŝnych miast. W szerokim sensie, przestrzeń publiczna jest więc przestrzenią społecznych interakcji, mogących dziać się w przestrzeni fizycznej lub poza nią. Z punktu widzenia rozwoju kapitału społecznego kapitału współpracy, która sprzyja rozwojowi społeczności, sprawia, Ŝe ludzie mają się do kogo zwrócić z trudnościami, czują się dobrze w miejscu, które zamieszkują, dbają o nie, są nim zainteresowani interesuje nas przestrzeń publiczna w tym szerokim sensie. Tak rozumiana przestrzeń to coś więcej niŝ czyste ławki, tereny zielone, ścieŝki rowerowe czy zachęcające do wyjścia z domu atrakcje. O jej jakości i stosunku do niej decydują takŝe miejsca, które uznajemy za znaczące, ludzie, których spotykamy na ulicy, postępowanie naszych sąsiadów, nasze przywiązanie do miejsca i poczucie identyfikacji z nim, opinie na jego temat, bariery, które utrudniają nam Ŝycie w nim i znalezienie wspólnego języka z innymi. 6 Termin ten wywodzi się z tradycji amerykańskiej, i być moŝe stąd jego jednoznacznie pozytywna konotacja ma on bowiem po części polityczny charakter. W praktyce, efekty tego projektu nie zawsze muszą być poŝądane, na co zwraca uwagę np. Johnston, 2002. 14

a) Zieleń miejska, przestrzeń negatywna. Pierwszym, najbardziej oczywistym źródłem informacji o jakości przestrzeni publicznej są jednak dane na temat fizycznego dostępu do miejsc publicznych spotkań. Najczęściej wymienia się w tym kontekście tereny zielone i rekreacyjne: parki, zieleńce, skwery, tereny zieleni osiedlowej, otwarte place zabaw dla dzieci (na temat tych ostatnich brakuje niestety w Warszawie informacji statystycznej). Ich rola w tworzeniu przestrzeni publicznej jest nie do przecenienia, i stanowi podstawowy element programu tzw. Nowego Urbanizmu (Don Ritson, jeden z wczesnych przedstawicieli tego nurtu w Wielkiej Brytanii, na pytanie o naukę, jaką chciałby przekazać innym planistom na podstawie swoich doświadczeń związanych z budowaniem nowych osiedli, odpowiadał: zacznijcie od parku ). Rola ta nie sprowadza się jedynie do funkcji rekreacyjnej. Parki i otwarte place zabaw budują wizerunek ulicy jako miejsca spotkań, przestrzeni swojskiej i bezpiecznej, stanowią teŝ waŝne narzędzie integracji lokalnej 7. Wpływają wreszcie na to, jak zorganizowana i wykorzystywana jest otaczająca je przestrzeń jak wynika z badań przeprowadzonych na terenie Wielkiej Brytanii, ponad 70% uŝytkowników parków (korzystanie z nich deklaruje 40% mieszkańców tego kraju) twierdzi, Ŝe przemieszcza się do nich na piechotę, co ma zapewne niebagatelny wpływ na wizerunek oraz Ŝywotność otaczających je ulic (por. Worpole 2003). Ich znaczenie dla tego, jak waloryzowana jest przestrzeń miasta obrazują teŝ badania Stowarzyszenia Klon/Jawor oraz Instytutu Socjologii UW przeprowadzone na warszawskiej Pradze Północ. Mieszkańców dzielnicy poproszono między innymi o wskazanie na mapie (ukazującej Pragę oraz okalające ją tereny po prawej stronie Wisły) okolicznych miejsc, w których spędzają wolny czas, a takŝe o wskazanie miejsc, które uznają za szczególnie ładne. Rozkłady odpowiedzi przedstawiono mapach 1 i 2. Odpowiedzi na mapie po lewej stronie są dosyć rozproszone, a to dlatego, Ŝe respondenci często wskazywali na własne miejsca zamieszkania, deklarując, Ŝe spędzają czas głównie w domu. Niemniej jednak ukazują wyraźnie znaczenie, jakie w tworzeniu przestrzeni publicznej tego obszaru odgrywają Park Praski (i Zoo), a takŝe odleglejszy park Bródnowski (północna krawędź mapy) i Skaryszewski (południowa krawędź), plac Hallera i okolice. Te same tereny uznawane były przez PraŜan za estetyczną wizytówkę dzielnicy. 7 Jednym z ambasadorów tej ich roli jest Aldo van Eyck, holenderski architekt znany między innymi z ponad 700 projektów placów zabaw w Amsterdamie, których znaczenie z punktu widzenia organizacji przestrzeni miasta jest dziś szeroko opisywane. 15

Mapa 1-2. Przestrzeń publiczna Pragi Północ: rekreacja. Pyt.: Gdzie tu na Pradze najczęściej spędza Pan(i) wolny czas, jeśli nie jest Pan(i) w domu? Gdzie Pana(i) zdaniem jest tu szczególnie ładnie? Źródło: Badanie Moja okolica 2008 Jak z punktu widzenia dostępności tego rodzaju przestrzeni prezentuje się cała Warszawa? Dostępne dane administracyjne na ten temat obejmują informację na temat liczby i powierzchni parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej. Najwięcej tego typu obiektów (nie licząc terenów zieleni osiedlowej, o których nie gma tego rodzaju danych) znajduje się w Śródmieściu (54), na Mokotowie (36) i Pradze Północ (30), najmniej zaś na Bemowie (3). Jeśli jednak wziąć pod uwagę takŝe zieleń osiedlową i przyjrzeć się udziałowi przestrzeni zielonej w całkowitej powierzchni dzielnic, okazuje się, Ŝe najwięcej jest jej w Śródmieściu, na Ochocie, śoliborzu i Woli, najmniej zaś na obrzeŝach miasta: w Wawrze, Rembertowie, Białołęce i Wesołej 8. Te jednak przodują pod względem udziału terenów leśnych i zadrzewionych. Wziąwszy pod uwagę i te obszary, najbardziej zieloną częścią Warszawy okazuje się jej południowo-wschodnia część - Wesoła, Wawer, i Rembertów 9. Jednak wydaje się, Ŝe największą wartość wskaźnikową z punktu widzenia tego opracowania mają informacje na temat zieleni zorganizowanej a więc parków i zieleńców. Jak widać na mapie, najwięcej jest jej w centrum miasta. 8 Przy zastosowaniu innego wskaźnika powierzchni terenów zielonych przypadających na 1 mieszkańca do dzielnic o najkorzystniejszej sytuacji pod tym względem dołącza Wilanów. 9 Por. zestawienia tabelaryczne z danymi statystycznymi wykorzystanymi w analizie w aneksie do raportu. 16

Mapa 3. Zieleń miejska w Warszawie Powierzchnia parków, zieleńców, terenów zieleni osiedlowej % powierzchni dzielnicy (GUS 2006) 7,6-16,2% 2,4-7,6 1,5-2,4 0-1,5% Wykorzystanie i dostępność miejsc spotkań zaleŝy rzecz jasna takŝe od tego, jak wygląda przestrzeń która je otacza od charakteru zabudowy, natęŝenia ruchu ulicznego, poziomu bezpieczeństwa itp. Część z tych uwarunkowań zostanie omówiona później. Teraz, skupimy się tylko na jednym z nich na charakterze substancji miejskiej, wyznaczanym jej dominującymi funkcjami. Dzielnice Warszawy róŝnią się pod tym względem diametralnie. Na przykład w Wawrze i Wesołej obszary rezydencjalne stanowią odpowiednio aŝ 54% i 42% powierzchni tych dzielnic, natomiast w Śródmieściu i na Woli jest to juŝ tylko 17% i 13%. Tereny przemysłowe stanowią istotny element krajobrazu Białołęki (34%) i Ursusa (24%), podczas gdy dla prawie połowy pozostałych dzielnic ich udział nie przekracza 4-6%. Podobnie ma się sytuacja z obszarami rekreacyjno-wypoczynkowymi, w które obfituje Śródmieście (24%), a nie ma ich prawie wcale we Włochach, Wawrze i Wilanowie (ok. 2%). Jakie jest znaczenie tych danych z punktu widzenia refleksji nad przestrzenią publiczną? W badaniach społecznych przeprowadzonych na terenie Warszawy przez Marię Lewicką (Lewicka 2003), pewne typy przestrzeni miejskiej okazały się być wyraźnie negatywnie waloryzowane przez mieszkańców jako miejsca, z którymi mogliby się utoŝsamiać (a więc w obrębie i na rzecz których mogliby działać). NaleŜały do nich przede wszystkim miejskie blokowiska (o tych będzie jeszcze mowa), ale takŝe tereny przemysłowe i komunikacyjne. 17

Najwięcej, biorąc pod uwagę wielkość dzielnic, jest ich na terenie Woli (aŝ 46%), Pragi Północ (45%) i Pragi Południe (37%) oraz we Włochach (31%). Mapa 4. Przestrzeń negatywna ciągi komunikacyjne i tereny przemysłowe Tereny komunikacyjne i przemysłowe jako % powierzchni GUS 2006 36,3-46% 30,1-36,3% 14,5-30,1% 7,5-14,5% Droga moŝe podzielić społeczność równie skutecznie jak ogrodzenie (por. np. Appleyard, Lintell 1972). Dlatego tak waŝna jest właściwa droŝność przestrzeni miejskiej dla ruchu pieszego. Rzeczywiste oddziaływanie arterii komunikacyjnych zaleŝy od tego, do jakiego stopnia przyczyniają się one do przestrzennej segregacji mieszkańców, do jakiego zaś przeciwnie zwiększają ich mobilność (stąd waŝna rola rozwiązań architektonicznych zmniejszających negatywne oddziaływanie ciągów komunikacyjnych kładek, tuneli, przejść, stref ograniczonej prędkości lub ruchu pieszego itp). Co do terenów przemysłowych, ich wpływ na społeczne procesy zachodzące w dzielnicy jest takŝe co najmniej niejednoznaczny. Bezdyskusyjna jest przecieŝ olbrzymia rola przemysłu w tworzeniu kultury miasta i integracji jego mieszkańców ToŜsamość niektórych obszarów Warszawy Pragi Północ, Woli do dziś odwołuje się po części do ich industrialnego charakteru. Biorąc to wszystko pod uwagę, wydaje się, Ŝe na zróŝnicowanie Warszawy pod względem wykorzystania przestrzeni naleŝy patrzeć w nieco bardziej zniuansowany sposób, jeśli chodzi o znaczenie, jakie przypisuje się poszczególnym typom przestrzeni. Z pewnością jednak, wyraźna dominacja terenów komunikacyjnych i przemysłowych nad rekreacyjnymi nie jest sytuacją korzystną dla mieszkańców, podobnie zresztą jak niedostatek przestrzeni komunikacyjnej lub zorganizowanej przestrzeni rekreacyjnej. Jak powiedziano, poszczególne części Warszawy są pod tym względem wyraźnie odmienne. Przy uwaŝniejszym spojrzeniu, 18

odmienności dają się sprowadzić do dwóch podstawowych wymiarów zróŝnicowania przestrzeni stolicy. Pierwszy z nich najbardziej widoczny to róŝnica pomiędzy centrum (Śródmieście, śoliborz, Ochota), obfitującym w tereny rekreacyjne, komunikacyjne, rezydencjalne i przemysłowe, a zielonymi i niezbyt gęsto zaludnionymi przedmieściami (Rembertów, Wawer, Wesoła). NiezaleŜnie od tych róŝnic, statystyki ujawniają takŝe rozziew pomiędzy obszarami zasobnymi w tereny rekreacyjne (Śródmieście, śoliborz) a terenami typowo przemysłowymi (Ursus, Praga Północ, Białołęka). Wyk.1. ZróŜnicowanie funkcji przestrzeni w Warszawie 10. Źródło: GUS (2006) Z punktu widzenia projektów rozwoju kapitału społecznego, róŝnice te są o tyle waŝne, Ŝe przekładają się na odmienne wyzwania związane ze stymulowaniem społecznej aktywności i integracji mieszkańców. Odmienności te wymagają przyjęcia róŝnych strategii w przypadku przemysłowego Ursusa, innych zaś w przypadku peryferyjnego Wawra czy Wesołej. Ich 10 Ten i poniŝsze podobne wykresy obrazują wyniki analizy korespondencji. Niniejszy wykres ukazuje wyniki dla tablicy zawierającej dane na temat powierzchni poszczególnych typów obiektów budowlanych w dzielnicach Warszawy (w ha.). Analiza pozwoliła wyodrębnić dwa podstawowe wymiary zróŝnicowania danych zawartych w tablicy, tłumaczące łącznie 86,7% inercji rozkładu. 19

rewitalizacja będzie oznaczać konieczność zmierzenia się z problemami o diametralnie róŝnym charakterze. b) Substancja mieszkaniowa i ulice Przestrzeń publiczna to nie tylko miejsca publiczne, ale takŝe obszary, które w literaturze nazywa się czasami przestrzenią wymiany (exchange space) (Worpole 2003). Odgrywa ona prawdopodobnie istotniejszą rolę w stymulowaniu codziennych kontaktów pomiędzy mieszkańcami niŝ bliskość terenów rekreacyjnych. Tworzą ją ulice, place, sklepy, targi, przystanki autobusowe, dworce miejsca, gdzie krzyŝują się ścieŝki ludzi i w których dokonują się procesy wymiany. Gęsta i zróŝnicowana sieć ulic oraz usług nie tylko stwarza ludziom więcej szans na to, Ŝeby się spotkać, ale takŝe jak sugerują wyniki badań empirycznych (por. np. Worpole, Greenhalgh 1999, Young, Lemos 1997) zwiększa poziom ich wzajemnego zaufania. Mieszkańcy, którzy spotykają się regularnie Ŝeby wymieniać dobra i usługi (takie jak opieka nad dzieckiem, pomoc w pracach gospodarskich, reperowanie samochodu itp.) są bardziej otwarci i skłonni do zaufania niŝ ci, którzy te usługi kupują. Nie trzeba równieŝ wielkich badań (co nie znaczy, Ŝe takowych nie było), Ŝeby przyjąć, Ŝe ludzie załatwiający swoje sprawy w najbliŝszej okolicy (kupujący, chodzący na pocztę, do kawiarni itp.) lepiej znają swoich sąsiadów i czują się bardziej związani ze swoim najbliŝszym otoczeniem. To przekonanie leŝy u podstaw programu rozwoju funkcji mieszanych, propagowanego przez twórców Nowego Urbanizmu od lat 60. Postuluje on integrację róŝnych funkcji przestrzeni i przemieszanie ze sobą róŝnych typów zabudowy: komercyjnej, mieszkaniowej, usługowej i kulturalnej, starej i nowej. RóŜnorodność funkcji sprzyja witalności miasta, interakcji róŝnych grup społecznych (ludzi starszych i młodszych, róŝnych profesji, róŝnych wyznań itp.), przemieszczających się po ulicach w róŝnych celach i o róŝnych porach dnia. Ujmując to językiem teoretyków kapitału społecznego - sprzyja wytwarzaniu się pomostowego kapitału społecznego. Dlatego, stymulowanie społecznotwórczych funkcji ulicy naleŝy do centralnych załoŝeń wielu projektów poprawy jakości przestrzeni publicznej, a czasem takŝe konkursów mających zachęcać do budowania takich projektów. Jak z tego punktu widzenia prezentuje się Warszawa? Jej zróŝnicowanie ze względu na podstawowe funkcje przestrzeni omówiono juŝ wyŝej. Teraz jednak warto przenieść te rozwaŝania na poziom ulicy. Przestrzeń między budynkami moŝe być pozytywna, a wiec wypełniająca i oŝywiająca zamknięty obszar, łącząca poszczególne budynki w spójną, 20

jednolitą zabudowę, bądź negatywna tworząca próŝnię: otwarte, niezagospodarowane obszary po których hula tylko wiatr. Budowane w Warszawie w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych bokowiska (charakterystyczna wielka płyta ) tworzą głównie ten drugi, negatywny typ pustej przestrzeni, niesprzyjającej umacnianiu społecznych więzi. Słynne sypialnie warszawskie, takie jak Tarchomin, Gocław czy Białołęka, o jednolitych funkcjach mieszkaniowych, nie stwarzają zatem mieszkańcom wielu okazji do lokalnej integracji i współdziałania. Z kolei budownictwo sprzed roku 1950 oraz zabudowania współczesne charakteryzuje dąŝenie do tworzenia jak największych obszarów przestrzeni pozytywnej, np. podwórek, patiów, dziedzińców, itd., które sprzyjają rozwojowi wzajemnych kontaktów i społecznych inicjatyw. Rzut oka na udział zabudowy z róŝnych okresów pokazuje, Ŝe sytuacja poszczególnych dzielnic Warszawy jest pod tym względem bardzo zróŝnicowana. Mamy do czynienia z dzielnicami starymi jak Praga Północ, Rembertów, Włochy i Śródmieście, gdzie stosunkowo duŝo jest zabudowy jeszcze sprzed 1945 roku, zupełnie nowymi jak Białołęka i Wesoła, gdzie dominuje zabudowa nowa z lat 90-tych i początku XXI wieku oraz tymi, oraz tymi z gorszego okresu 1971-1988 Bemowo, Targówek i Ursynów. Wyk. 2. Mieszkania zamieszkane wg okresu wybudowania budynku (NSP 2002) Ursynów 1% 2% 12% 52% 32% Bemowo 2% 5% 29% 42% 22% Bielany 3% 43% 30% 13% 11% Białołęka 5% 10% 2% 22% 59% Targówek 6% 19% 56% 11% 8% Ursus 7% 40% Wilanów 2% 6% 18% 40% Mokotów 10% 49% Wesoła 1% 10% 18% 10% 17% Wola 3% 9% 67% Praga Południe 1% 13% 38% Ochota 1% 18% 61% Wawer 2% 18% 45% śoliborz 0% 22% 54% Śródmieście 10% 13% Włochy 28% 31% Rembertów 2% 33% 29% Praga Północ 21% 20% M.st.Warszawa 3% 11% 41% 31% 15% 7% 68% 17% 5% 39% 20% 6% 15% 12% 21% 30% 4% 7% 44% 11% 2% 6% 18% 15% 11% 1% 9% 11% 17% 14% 6% 4% 5% 1% 2% 5% 19% 18% 13% 9% 5% 6% 13% 13% <1918 1918-1944 1945-1970 1971-1978 1979-1988 1989-2002 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: GUS (2007) Stare idee mogą czasami korzystać z nowych budynków. Nowe idee muszą korzystać ze starych budynków mówiła J. Jacobs. Zabytkowa zabudowa stanowi zasób dla procesów 21

rewitalizacyjnych nie tylko jako pole architektonicznych eksperymentów, ale takŝe jako przestrzeń o dobrze zdefiniowanej kulturowej strukturze mapie miejsc, które ludzie uznają za waŝne i które budują ich wspólną toŝsamość. Właśnie dlatego istotne jest połączenie działań związanych z budowaniem kapitału społecznego na terenach starej zabudowy z rewitalizacją w wymiarze architektonicznym. I odwrotnie - plany rewitalizacyjne dotyczące przebudowy fragmentów zabudowy miasta powinny kłaść szczególny nacisk na zachowanie tych jej elementów, które symbolicznie wyróŝniają te tereny w oczach mieszkańców stanowią symbole ich odrębności i identyfikacji. Na warszawskiej Pradze Północ na przykład takimi ośrodkami identyfikacji okazały się między innymi postindustrialne tereny (np. Fabryki Wytwórni Wódek Koneser), kamienice Starej Pragi, ale takŝe kapliczki na ich podwórkach, które często wymieniano w odpowiedzi na pytanie o miejsca wyjątkowo waŝne dla wszystkich mieszkańców, takie, z których mieszkańcy są dumni (więcej na ten temat w części dotyczącej przestrzeni społecznej rozdz. 3.2.). Postulat róŝnorodności, podnoszony przez autorów zajmujących się kapitałem społecznym w przestrzeni miasta odnosi się nie tylko do architektonicznego zróŝnicowania zabudowy oraz do zróŝnicowania jej funkcji urbanistycznych, ale takŝe moŝe przede wszystkim - do innej cechy miejskich osiedli: ich zróŝnicowania społecznego. Więcej na ten temat powiemy niŝej, w części diagnozy dotyczącej społecznej przestrzeni Warszawy. Tutaj warto jedynie zaznaczyć, Ŝe pewnym gwarantem owej społecznej róŝnorodności ma być zdaniem wielu mieszana struktura własności mieszkań (mixed tenure - por. np. Tunstall, Fenton 2006, Martin, Watkinson 2003). Warto zaznaczyć, Ŝe hasło to nie odnosi się do jakiejś akademickiej definicji poŝądanego obrazu osiedla. Pojawiło się raczej jako narzędzie planowania, rozwiązanie mające zapobiegać przestrzennej segregacji grup społecznych zwłaszcza zaś grup o najniŝszym statusie społeczno-ekonomicznym. Polityka promowania mieszanej własności polega na wdraŝaniu rozwiązań umoŝliwiających mniej zamoŝnym mieszkańcom nabywanie na własność mieszkań. Promowanie mieszanych form własności ma przeciwdziałać gettoizacji, ale takŝe zmieniać wizerunek osiedli, stymulować wzrost ceny nieruchomości oraz popytu na nie (co de facto oznacza uruchomienie procesów gentryfikacji). Niemniej, z punktu widzenia niniejszego raportu mieszaną własność moŝna traktować jako wskaźnik zdrowej równowagi społecznej zróŝnicowania umoŝliwiającego zasypywanie barier statusu i sprzyjającego budowaniu międzygrupowego zaufania. Z drugiej strony, homogeniczną strukturę własności zwłaszcza zaś dominację budownictwa komunalnego 22

naleŝy uznać za sytuację niepoŝądaną. Analiza danych na ten temat w przestrzeni Warszawy prowadzi do wniosku, Ŝe stosunkowo najlepiej pod tym względem wypadają centralne rejony Warszawy: Śródmieście, Ochota, Mokotów, zdecydowanie najgorzej zaś Praga Północ, o wyjątkowo duŝym odsetku mieszkań o najniŝszym standardzie i wielkości, stanowiących własność komunalną. Wyk. 3. Struktura własności mieszkań w Warszawie Źródło: GUS (2006) Co więcej, to właśnie na Pradze Północ sytuacja w poszczególnych częściach dzielnicy jest pod tym względem najmniej zróŝnicowana (por. współczynniki zmienności dla danych na poziomie rejonów statystycznych w tabelach w aneksie). Niemniej jednak, to przede wszystkim tutaj (oraz w rejonie ulic Przyokopowej, Kolejowej, Brylowskiej i Szarych Szeregów na Woli) znajdują się tereny o szczególnie wysokiej (na tle miasta) wartości wskaźnika a więc o zabudowie składającej się niemal wyłącznie z mieszkań komunalnych. Wydaje się (potwierdzają to zresztą analizy omówione niŝej), Ŝe to właśnie te rejony byłyby najnaturalniejszym celem programów mających przeciwdziałać segregacji przestrzennej. 23